Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə çat­dı­rıl­ma­sı

                     

Di­as­po­run bu iş­də gör­dü­yü iş­lər qə­na­ət­bəxş­dir­mi?

 

Azər­bay­can­lı­la­rın xa­ri­ci öl­kə­lə­rə mü­ha­ci­rə­ti­nin ta­ri­xi qə­dim ol­sa da, bu pro­ses sis­tem­li şə­kil­də XIX əs­rin bi­rin­ci ya­rı­sın­da­kı si­ya­si-hər­bi mü­na­qi­şə­lər, İran-Ru­si­ya mü­ha­ri­bə­lə­ri, Qaf­qaz re­gi­on­da­kı məc­bu­ri miq­ra­si­ya pro­ses­lə­ri ilə bağ­lı­dır.

XIX əsr­də ay­rı-ay­rı azər­bay­can­lı­la­rın im­pe­ri­ya mər­kə­zi­nə kö­nül­lü mü­ha­ci­rə­ti də baş ve­rib. Be­lə ki, məhz bu əsr­də Mir­zə Ka­zım bəy, Mir­zə Cə­fər Top­çu­ba­şov, Mir­zə Əbu­tu­rab Və­zi­rov, Xan Nax­çı­vans­ki, Sə­məd bəy Meh­man­da­rov, Əlia­ğa Şıx­lins­ki və b. ta­nın­mış azər­bay­can­lı­lar Ru­si­ya­nın elm, mə­də­niy­yət, xa­ri­ci si­ya­sət və di­gər sa­hə­lə­rin­də ça­lış­maq­la döv­lə­tin iq­ti­sa­di, si­ya­si, hər­bi qüd­rə­ti­nin art­ma­sı­na yar­dım gös­tə­rib­lər ("azer­bai­jans.com").

II Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si za­ma­nı əsir­lik­də olan azər­bay­can­lı­la­rın ço­xu Sta­lin re­ji­mi­nin cə­za­la­rın­dan qor­xa­raq məc­bu­ri şə­kil­də müx­tə­lif Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­də məs­kun­la­şıb­lar. Ru­si­ya Fe­de­ra­si­ya­sın­da 1 mil­yon 550 min­dən çox, Uk­ray­na Res­pub­li­ka­sın­da 500 min, Be­lo­ru­si­ya­da 66 min, Gür­cüs­tan Res­pub­li­ka­sın­da 600 min, Qa­za­xıs­tan Res­pub­li­ka­sın­da 110 min, Öz­bə­kis­tan Res­pub­li­ka­sın­da 60 min, Türk­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sın­da 33 min, Qır­ğı­zıs­tan Rep­sub­li­ka­sın­da 20 min, Al­ma­ni­ya­da 300 min, Ame­ri­ka Bir­ləş­miş Ştat­la­rın­da 1 mil­yon, Fran­sa­da 165 min, Bol­qa­rıs­tan­da 64 min, Hin­dis­tan­da 301 min, Pa­kis­tan­da 654 min, İs­veç­rə­də 40 min, Mek­si­ka­da 26 min, Ka­na­da­da 174 min, İs­veç­də 41 min, Nor­veç­də 50 min, Da­ni­mar­ka­da 56 min, Hol­lan­di­ya­da 244 min, Bra­zi­li­ya­da 74 min, Ar­gen­ti­na­da 12 min­dən çox, Ka­na­da­da 15 min, İraq­da 844 min, Tür­ki­yə­də 2 mil­yon 460 min, İran­da 27 mil­yon 564 min, Banq­la­deş­də 170 min, Əf­qa­nıs­tan­da 424 min, Su­ri­ya­da 50 min, Səu­diy­yə Ərə­bis­ta­nın­da 40 min, Yə­mən­də 58 min, Çin­də 30 min, Mal­ta­da 2,5 min, Af­ri­ka qi­tə­sin­də 1 mil­yon 122 min, o cüm­lə­dən Mi­sir­də 845 min, Əl­cə­za­ir­də 260 min­dən çox, Su­dan­da 17 min­dən çox azər­bay­can­lı məs­kun­la­şıb. Ha­zır­da dün­ya­da ya­şa­yan azər­bay­can­lı­la­rın sa­yı təx­mi­nən 50 mil­yo­na ya­xın­dır. Bə­zi mən­bə­lər­də bu rə­qəm 60 mil­yon gös­tə­ri­lir. Azər­bay­can xal­qı dün­ya­da 75 mil­yon­luq Ko­re­ya­dan son­ra ikin­ci çox­say­lı xalq­dır ki, iki ye­rə par­ça­la­nıb ("olay­lar.az").

Eks­pert­lər bil­di­rir­lər ki, ötən dövr ər­zin­də dün­ya­nın müx­tə­lif öl­kə­lə­rin­də məs­kun­laş­mış soy­daş­la­rı­mız ara­sın­da mil­li-mə­nə­vi də­yər­lə­ri­mi­zin qo­ru­nub sax­la­nıl­ma­sı, adət-ənə­nə­lə­ri­mi­zin ya­şa­dıl­ma­sı, Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə çat­dı­rıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də xey­li iş­lər gö­rü­lüb. 2001-ci il­də Dün­ya Azər­bay­can­lı­la­rı­nın I qu­rul­ta­yı­nın ke­çi­ril­mə­si həm­və­tən­lə­ri­mi­zin təş­ki­lat­lan­ma­sı işin­də bö­yük ad­dım ol­du. "Xa­ri­ci Öl­kə­lər­də Ya­şa­yan Azər­bay­can­lı­lar­la İş üz­rə Döv­lət Ko­mi­tə­si­nin ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da" 2002-ci il, 5 iyul ta­ri­xin­də pre­zi­dent Hey­dər Əli­ye­vin fər­ma­nı isə Azər­bay­can di­as­po­ru­nun fəa­liy­yə­ti­nin ko­or­di­na­si­ya edil­mə­si, dün­ya azər­bay­can­lı­la­rı­nın si­ya­si və ideo­lo­ji bir­li­yi­nin tə­min olun­ma­sı, on­la­rın təş­ki­lat­lan­ma­sı ba­xı­mın­dan cid­di rol oy­na­dı. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin 2008-ci il no­yab­rın 19-da im­za­la­dı­ğı sə­rən­cam­la Xa­ri­ci Öl­kə­lər­də Ya­şa­yan Azər­bay­can­lı­lar­la İş üz­rə Döv­lət Ko­mi­tə­si­nin əsa­sın­da Di­as­por­la İş üz­rə Döv­lət Ko­mi­tə­si ya­ra­dıl­ma­sı da məhz zə­ru­rət­dən irə­li gəl­miş­dir.

O da qeyd olu­nur ki, xa­ri­ci Öl­kə­lər­də Ya­şa­yan Azər­bay­can­lı­lar­la İş üz­rə Döv­lət Ko­mi­tə­si­nin ya­ra­dıl­ma­sın­dan son­ra soy­daş­la­rı­mı­zın təş­ki­lat­lan­ma­sı da­ha ge­niş vü­sət alıb. Be­lə ki, 2002-ci ilə ki­mi xa­ric­də­ki təş­ki­lat­la­rı­mı­zın sa­yı 218 idi­sə, ar­tıq bu qu­rum­la­rın sa­yı 420-ni ke­çib.

 

Di­as­po­ru­mu­zun və dip­lo­ma­ti­ya­mı­zın bir­gə işi­nin nə­ti­cə­sin­də əl­də olu­nan uğur­la­ra diq­qət ye­ti­rək:

- 2009-cu il 31 mart­da Ne­va­da şta­tın­da mar­tın 31-i qu­ber­na­tor tə­rə­fin­dən "Azər­bay­can­lı­la­rın Soy­qı­rı­mı Gü­nü"nün anıl­ma­sı ta­ri­xi ki­mi elan edi­lib.

- 2010-cu il fev­ra­lın 25-də Mas­sa­çu­sets şta­tı­nın Nü­ma­yən­də­lər pa­la­ta­sı Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı­nın 18-ci il­dö­nü­mü ilə əla­qə­dar ola­raq, Xo­ca­lı­da qır­ğın tö­rə­dil­mə­si fak­tı­nın ta­nın­ma­sı haq­qın­da qət­na­mə qə­bul edib.

- 2011-ci ilin 26 fev­ra­lın­da  Te­xas şta­tı­nın  Nü­ma­yən­də­lər pa­la­ta­sı da Er­mə­nis­tan tə­rə­fin­dən Xo­ca­lı­da çox ağır ci­na­yət tö­rə­dil­mə­si fak­tı­nı ta­nı­yıb. Ey­ni za­man­da Nyu-Cer­si, Te­xas, Cor­ci­ya ştat­la­rın­da da Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı­nı ta­nı­yan qət­na­mə­lər qə­bul olu­nub.

- 2011-ci il mar­tın 1-də Me­ri­lənd şta­tı­nın qu­ber­na­to­ru Mar­tin  Mal­ley 2011-ci ilin mart ayı­nın "Azər­bay­can ir­si" ayı elan edil­mə­si ilə bağ­lı bə­yan­na­mə im­za­la­yıb. Bü­tün bun­la­ra Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı­nın ta­nı­dıl­ma­sı ilə bağ­lı di­gər öl­kə­lə­rin par­la­men­tin­də qə­bul edi­lən sə­nəd­lə­ri də əla­və et­mək olar.

Eks­pert­lər onu da qeyd edir­lər ki, Azər­bay­ca­nın zə­if nöq­tə­lə­rin­dən bi­ri er­mə­ni­lə­rin çox­luq təş­kil et­di­yi Fran­sa­dır və or­da soy­daş­la­rı­mı­zın sa­yı çox az­dır, həm də ak­tiv de­yil­lər. Tür­ki­yə­də 20-dən çox di­as­por təş­ki­lat­la­rı­mız fəa­liy­yət gös­tə­rir və xü­su­si­lə son il­lər­də bu təş­ki­lat­lar Azər­bay­can mə­sə­lə­sin­də öz sö­zü­nü de­mək­də­dir. Bun­dan baş­qa, Av­ro­pa Azər­bay­can­la­rı Cə­miy­yə­ti, Ame­ri­ka-Azər­bay­can Al­yan­sı, ABŞ-da­kı Ame­ri­ka-Azər­bay­can şə­bə­kə­si, Ame­ri­ka Azər­bay­can­lı­la­rı Şu­ra­sı, Dün­ya Azər­bay­can­lı­la­rı Konq­re­si də Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin dün­ya­ya ya­yıl­ma­sın­da ak­tiv iş apa­rır. Azər­bay­can di­as­po­ru İs­ra­il­də də güc­lü­dür.

De­pu­tat Asim Mol­la­za­də qeyd edir ki, ABŞ-ın ştat­la­rın­da, Konq­res və Se­nat­da Azər­bay­can­la, Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı ilə bağ­lı mü­va­fiq sə­nəd­lə­rin qə­bu­lu da yer­li di­as­por təş­ki­lat­la­rın əmə­yi­nin nə­ti­cə­si­dir: "Mən əmi­nəm ki, Azər­bay­can və Tür­ki­yə di­as­por təş­ki­lat­la­rı­nın bir­gə fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də və­ziy­yət ya­xın il­lər­də er­mə­ni­lə­rin zi­ya­nı­na də­yi­şə­cək. Tez­lik­lə di­as­po­ru­mu­zun im­kan­la­rı­nın ge­niş­lə­nə­cə­yi­nə şüb­hə et­mi­rəm. ABŞ-da­kı di­as­po­ru­muz öl­kə qa­nun­ve­ri­ci­li­yi çər­çi­və­sin­də möv­cud olan im­kan­lar­dan bəh­rə­lən­mə­yə ça­lı­şır­lar. Mən son vaxt­lar ABŞ-ın bir sı­ra ştat­la­rın­da ol­dum və bu ştat­la­rın Konq­res və se­nat­la­rın­da çı­xış et­dim. Bu gö­rüş­lə­rin təş­ki­lat­lan­ma­sın­da da Tür­ki­yə-Azər­bay­can ic­ma­sı­nın dəs­tə­yi­ni gör­düm. Son il­lər mən on­la­rın fəa­liy­yə­tin­də sü­rət­li də­yi­şik­li­yi mü­şa­hi­də edi­rəm. Ümid edi­rəm ki, bü­tün Ame­ri­ka ştat­la­rın­da Ame­ri­ka-Tür­ki­yə cid­di təş­ki­lat­lan­ma­ğın nə­ti­cə­sin­də uğur­lu nə­ti­cə­lər əl­də edə­cə­yik".

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Efio­pi­ya Fe­de­ra­tiv De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sın­da föv­qə­la­də və sə­la­hiy­yət­li sə­fi­ri El­man Ab­dul­la­yev he­sab edir ki, Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə çat­dı­rıl­ma­sın­da di­as­po­run ro­lu ol­duq­ca bö­yük­dür: "Bu və­zi­fə Azər­bay­ca­nın xa­ric­də­ki dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­lik­lə­ri ilə ya­na­şı, di­as­po­run da üzə­ri­nə dü­şür. Mən di­as­por de­yən­də xa­ric­də ya­şa­yan hər bir soy­da­şı­mı­zı, həm­çi­nin bi­zim­lə bir­gə fəa­liy­yət gös­tə­rən türk­lə­ri də nə­zər­də tu­tu­ram. Azər­bay­can və türk ic­ma­la­rı da­im bir yer­də fəa­liy­yət gös­tə­rir, on­la­rı ey­ni ma­raq bir­ləş­di­rir. Di­as­po­ra hə­qi­qət­lə­ri­mi­zin çat­dı­rıl­ma­sın­da bö­yük uğur­la­ra im­za at­sa da, da­ha ef­fek­tiv iş apar­ma­ğa qa­dir­dir. Yer­li rəs­mi­lər­lə iş apa­rıl­ma­sı, tə­mas­la­rın qu­rul­ma­sın­da hə­min öl­kə­lə­rin və­tən­daş­la­rı olan, di­as­po­ru­mu­zun tər­ki­bin­də fəa­liy­yət gös­tə­rən azər­bay­can­lı­lar da­ha ef­fek­tiv və çe­vik ola bi­lər. Hə­min öl­kə­lə­rin və­tən­daş­la­rı ol­duq­la­rı üçün - xü­su­si­lə ABŞ və Av­ro­pa təc­rü­bə­sin­də - on­la­rın rəs­mi mü­ra­ci­ət­lə­ri­nə, tə­ləb­lə­ri­nə dər­hal ca­vab ve­ril­mə­li­dir. Bu ba­xım­dan di­as­po­ru­muz Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin çat­dı­rıl­ma­sın­da da­ha bö­yük rol oy­na­ya bi­lər. Xa­ri­ci öl­kə­lər­də bir çox ki­çik təş­ki­lat­lar fəa­liy­yət gös­tə­rir ki, bu da ef­fekt­li de­yil. Odur ki, bu qu­rum­la­rın bir­ləş­miş plat­for­ma­da fəa­liy­yət gös­tər­mə­si zə­ru­ri­dir".

Di­as­por təş­ki­lat­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti o fi­kir­də­dir ki, bi­zim əsas işi­miz Qa­ra­bağ hə­qi­qət­lə­ri­ni, Xo­ca­lı soyq­rı­mı­nı dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə çat­dır­maq­dır. Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­ni dün­ya­ya çat­dır­maq üçün isə bir­ləş­mə­li, bir­gə mü­ba­ri­zə apar­ma­lı, düş­mə­ni ye­rin­də oturt­ma­lı və əl­bət­tə ki, Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də dün­ya­nın dəs­tə­yi­ni qa­zan­ma­lı­yıq.

Ye­ri gəl­miş­kən, Azər­bay­can di­as­po­ru ar­tıq mü­səl­man dün­ya­sın­da da güc­lən­mək­də­dir. Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­rin­də­ki (BƏ­Ə) Azər­bay­can Cə­miy­yə­ti­nin səd­ri S.İma­nov qeyd edib ki, di­as­po­ra təş­ki­la­tı bu öl­kə­də bü­tün müm­kün olan va­si­tə­lər­dən - yer­li mət­bua­tın im­kan­la­rın­dan is­ti­fa­də et­mək­lə, döv­lət rəs­mi­lə­ri ilə il­də 30-dan ar­tıq gö­rüş­lər ke­çir­mək­lə, konf­rans­lar dü­zən­lə­mək­lə Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­ni, uğur­la­rı­mı­zı, Qa­ra­bağ prob­le­mi­ni çat­dı­rır: "Həm­çi­nin ki­tab­xa­na­la­ra müx­tə­lif dil­lə­rə tər­cü­mə olun­muş Azər­bay­ca­nın hə­ya­tı­nın bü­tün sa­hə­lə­rin­dən bəhs edən ki­tab­la­rı təq­dim et­mək­lə bu sa­hə­də mü­əy­yən uğur­lar əl­də edi­lib. Döv­lə­ti­mi­zin qal­dır­dı­ğı hər bir mə­sə­lə is­tis­na­sız ola­raq, bir ne­çə sa­at ər­zin­də bü­tün müs­tə­vi­lər­də və döv­lət mət­bua­tın­da öz ək­si­ni ta­pir. Bu­nu bu öl­kə­də ya­şa­yan on mi­nə­dək düş­mə­ni­miz və on­la­rın ar­xa­sın­da du­ran di­gər döv­lət rəs­mi­lə­ri də gö­zəl bil­dik­lə­ri üçün hər han­sı bir cəhd et­mə­yə be­lə ça­lış­mır­lar" ("mu­sa­vat.com").

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­rin­də föv­qə­la­də və sə­la­hiy­yət­li sə­fi­ri bil­di­rir ki, 1994-cü ilin de­kabr ayın­da Mə­ra­keş Kral­lı­ğı­nın Ka­sab­lan­ka şə­hə­rin­də ke­çi­ril­miş o vaxt­kı İs­lam Konf­ran­sı Təş­ki­la­tı­na üzv döv­lət­lə­rin döv­lət və hö­ku­mət baş­çı­la­rı­nın zir­və top­lan­tı­sı çər­çi­və­sin­də Ulu ön­dər Hey­dər Əli­yev və Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri­nin Pre­zi­den­ti Şeyx Za­yed bin Sul­tan Əl Nəh­yan ara­sın­da baş tut­muş ta­ri­xi gö­rüş iki­tə­rəf­li əla­qə­lə­rin uğur­lu in­ki­şaf is­ti­qa­mə­ti­ni mü­əy­yən­ləş­di­rib ("abud­ha­bi.mfa.gov.az"). "İki da­hi şəx­siy­yə­tin bu ta­ri­xi gö­rü­şün­dən son­ra rəs­mi sə­fər mü­ba­di­lə­lə­ri hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­yə, ti­ca­ri-iq­ti­sa­di əla­qə­lər üçün hü­quq-mü­qa­vi­lə ba­za­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı­na, elə­cə də Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin yer­li cə­miy­yət­də ge­niş təb­li­ği­nə baş­la­nı­lıb.2006-cı ilin no­yabr ayın­da Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin bu öl­kə­yə rəs­mi sə­fə­ri çər­çi­və­sin­də Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri­nin Pre­zi­den­ti Şeyx Xə­li­fə bin Za­yed Əl Nəh­yan­la ke­çir­di­yi gö­rüş isə iki­tə­rəf­li əla­qə­lə­ri key­fiy­yət­cə ye­ni müs­tə­vi­yə çı­xa­rıb. Bu uğur­lu sə­fər əs­na­sın­da iki öl­kə ara­sın­da iq­ti­sa­diy­yat, in­ves­ti­si­ya, sə­hiy­yə, əd­liy­yə, hər­bi, ali təh­sil və id­man sa­hə­lə­rin­də 11 sə­nəd im­za­la­nıb. Bu da öz növ­bə­sin­də, gə­lə­cək əmək­daş­lı­ğın hü­qu­qi cə­hət­dən da­ha da güc­lən­mə­si və ge­niş­lən­mə­si üçün əl­ve­riş­li zə­min ya­ra­dıb. 2015-ci ilin fev­ral ayın­da Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri­nin vit­se-pre­zi­den­ti, Baş na­zir, Du­ba­yın ha­ki­mi Şeyx Mə­həm­məd bin Rə­şid Əl Mak­tu­mun öl­kə­mi­zə məh­sul­dar rəs­mi sə­fə­ri baş tu­tub. Bu­nun ar­dın­ca isə Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin 2016-cı ilin 1-2 fev­ral ta­rix­lə­rin­də uğur­lu rəs­mi sə­fə­ri hə­ya­ta ke­çi­ri­lib. Bu iki sə­fər­dən son­ra iki­tə­rəf­li si­ya­si əla­qə­lər da­ha da güc­lə­nib.Onu da vur­ğu­la­yım ki, Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri is­tər iki­tə­rəf­li for­mat­da, is­tər­sə də bey­nəl­xalq təş­ki­lat­lar çər­çi­və­sin­də Er­mə­nis­tan-Azər­bay­can, Dağ­lıq Qa­ra­bağ mü­na­qi­şə­si mə­sə­lə­sin­də Azər­bay­ca­nın əda­lət­li möv­qe­yi­ni da­vam­lı şə­kil­də dəs­tək­lə­yir.

 

Rə­şid RƏ­ŞAD

 

Ekspress.- 2018.- 26 iyul.- S.10.