Təbii qazın qiymət partlayışı...

Ekspertlərin "mavi yanacağ"ın qiymətinin iki dəfə artırılmasına münasibəti birmənalı deyil

Payız-qış mövsümlərində dəm qazından boğulmalar və qaz sızmasından partlayışlar ölkədə adi hala çevrilmişdi. Yayda isə təbii qazın qiyməti "partladı"...

Xəbər verdiyimiz kimi, Tarif (qiymət) Şurası əhali istehlakçı qrupuna satılan qazın qiymətini 2 dəfə artırıb.

Artıq dünəndən əhaliyə satılan hər 1000 kubmetr təbii qazın qiyməti 47,2 manatdan 100 manata qaldırılıb.

Azərbaycanda əhali kateqoriyasından olan istehlakçıların sayı təxminən 1 milyon nəfərdir. Hər il bu kateqoriyadan olan istehlakçılara 2,5 milyard kubmetr qaz satılır.

Xatırladaq ki, bundan öncə Azərbaycanda təbii qazın qiyməti 2007-ci ilin yanvarında artırılmışdı. O vaxt əhalidən başqa bütün kateqoriyalara aid istehlakçılar üçün qazın qiyməti 2 dəfə artırılaraq hər 1000 kubmetr üçün 100 manat müəyyən edilmişdi. Daha iki 2 il əvvəl - 2005-ci ildəsə bir neçə ay ərzində 1000 kubmetr qazın qiyməti $7-dan $51-ə qaldırılmışdı.

Maraqlıdır ki, o vaxt qazın qiymətinin artırılması Rusiyadan qaz ixracının dayandırılması və qaz təchizatının tamamilə daxili mənbələr hesabına keçirilməsi ilə əlaqələndirilmişdi.

İndi isə qazın qiymətinin artırılması Azərbaycan qazının Rusiyaya ixracı barədə sazişin imzalanmasının ertəsi günü baş verdi.

Tarif Şurası qərarını "Azəriqaz" QSC-nin müraciəti əsasında qəbul edilib. Dünən keçirdiyi mətbuat konfransında "Azəriqaz" QSC-nin İqtisadiyyat və proqnozlaşdırma şöbəsinin rəisi Tofiq Allahverdiyev bildirib ki,"Azəriqaz" hər il mart ayında Tarif Şurasına ilin nəticələri barədə məlumat verir: "Bu məlumatlara çəkilən xərclər və gəlirlər, qazın maya dəyəri daxildir. Xərclər gəlirləri üstələdiyinə görə cəmiyyət Tarif Şurası qarşısında qiymətlərin artırılması təklifi qaldırdı".

Allahverdiyev deyib ki, qazın satış qiyməti bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğunlaşdırılmalı, iqtisadi cəhətdən səmərəli həddə gətirilməlidir: "Qiymət həm maya dəyərini ödəməli, həm də o sahəyə ayrılan xərcləri geri qaytarmalıdır. Hər bir xidmət göstərən qurum kimi "Azəriqaz" da fəaliyyətinin normal inkişaf üçün mənfəətli olmasını istəyir. Qiymət artımında əsas amil budur. Əvvəllər cəmiyyətin əldə elədiyi gəlir xərcləri nisbətən ödəyirdi. Lakin son vaxtlar yanacaq-sürtkü materiallarının qiymətinin artması "Azəriqaz"ın xərclərini artırdı. Təbii qazın istehlakçılarının 55 faizinin əhali olduğunu nəzərə alsaq, ona görə də qiymət artımı zəruri idi".

"Azəriqaz" rəsmisinin sözlərinə görə, bütün kateqoriyalar üçün qazın vahid qiymətinin tətbiqi "Avropa institutları"nın tələbidir. Lakin Allahverdiyev konkret olaraq hansı institutlardan söhbət getdiyini dəqiqləşdirməyib.

Şöbə rəisi xatırladıb ki, Tarif Şurasının sonuncu qərarına qədər təbii qazın satış qiyməti 1000 kubmetr üçün 47,2 manat olub: "ARDNŞ 1000 kubmetr təbii qazı "Azəriqaz"a 42 manata satırdı. 15-20 manat isə onun istismar xərcləridir. Bunları hesablayanda təbii qazın maya dəyəri 57 manat təşkil edir. Onu 42 manata satmaq iqtisadiyyat üçün anormaldır. Bundan başqa, yetərincə inkişaf etmək, Azərbaycanın qazlaşdırılması ilə bağlı dövlət proqramını yerinə yetirmək mümkün deyildi".

"Azəriqaz" bu il ARDNŞ-dən 11,8 mlrd. kubmetr qaz alacaq. Bunun 5,5 mlrd. kubmetrini şirkət "Azərenerji"yə nəql edir, bu qaza görə ödəniş birbaşa ARDNŞ tərəfindən həyata keçirilir. Qalan 6,3 mlrd. kubmetr qazın 3 mlrd. kubmetrini "Azəriqaz" əhaliyə satır.

Əhalidən təbii qazın yığım göstəriciləri haqqında məlumat verən Allahverdiyevin sözlərinə görə, may-iyun aylarında yığım 70-75 faiz olub. Şöbə müdiri qeyd edib ki, "bütün müfəttişlərə sayğaclarda iyulun 1-nə olan göstəriciləri qeydə almaq göstərişi verilib". Bu zaman o, "Azəriqaz"ın neçə müfəttişi olması və onların bir gün ərzində bütün müştərilərin sayğacını yoxlamaq iqtidarında olması haqda suala cavabdan yayınıb. Bununla belə, Allahverdiyev inandırıb ki, müfəttişlərin baş çəkmədiyi müştərilərin məsələləri "fərdi qaydada" həll ediləcək.

Yeri gəlmişkən, ölkə siyasilərinin və ekspertlərinin qazın iki dəfə bahalaşmasına münasibəti birmənalı deyil.

Yeni Azərbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvü, deputat Aydın Mirzəzadə "Media forum" saytına açıqlamasında deyib ki, ölkədə təbii qazın qiymətinin artırılması gözlənilən idi, bu, dünyada neft və qazın qiymətinin yenidən artması ilə əlaqədardır: "Neft və qazın çıxarılmasına sərf olunan vəsaitin həcmi də artır".

İndiyədək Azərbaycanda təbii qazın maya dəyərinə yaxın qiymətə satıldığını bildirən deputat qiymət artımını qanunauyğun saysa da, bunun ağrılı proses olduğunu da qeyd edib: "Xüsusən ona görə ki, qazın qiymətinin artması aztəminatlı ailələrin büdcəsinə təsir edəcək. Ancaq biz ya sovet hakimiyyətini bərpa edib hər bir xərci dövlətin çəkməsi yolunu tutmalıyıq, ya da bazar iqtisadiyyatı yolunu seçmişiksə, xidmətlərin və malların qiymətinin bu siyasətə uyğunlaşması ilə razılaşmalıyıq. Onu da yaddan çıxarmamalıyıq ki, bazar qanunları ziyanla xeyiri tənzimləməyi bacarır. Yəni insanlar bir tərəfdən itirdiklərini digər tərəfdən əldə edəcəklər".

Mirzəzadənin sözlərinə görə, heç bir ölkə istehsal etdiyi təbii sərvəti ölkə daxilində ucuz satmır: "Bəzən deyirlər ki, Azərbaycan qaz istehsal edirsə, onu ölkə əhalisinə ucuz satmalıdır. Ancaq heç yerdə qiymətlər bazar qiymətindən aşağı olmur. Qazdan, neftdən gələn mənfəət isə neft fondunda saxlanır ki, gələcək nəsillərin prioritet istiqamətləri üçün xərclənsin".

Milli Məclisin iqtisadi siyasət komitəsinin üzvü Vahid Əhmədov üçünsə qazın bahalaşması gözlənməz olub. "Qiymətin birdən-birə 46 manatdan 100 manata, iki dəfədən artıq bahalaşa biləcəyini gözləmirdik. İndi nə bilim... yəqin bunun nə ilə bağlı olduğunu əsaslandıracaqlar",-deyə deputat "Media forum"a bildirib.

Əhmədov güman edir ki, əhaliyə satılan mavi yanacağın pulunun yığılmasında problemlər var:""Azəriqaz" pulu yığa bilmir. Bəzi insanlar məsuliyyətsizlik edirlər, bir hissəsinin isə imkanı yoxdur, qaz pulunu ödəyə bilmir. Ola bilər ki, qazın bahalaşması bununla bağlıdır. Hazırda dünyada Azərbaycan qazına tələbat artıb. Ola bilsin, qiyməti buna görə qaldırıblar. Amma birdən-birə qiyməti iki dəfədən artıq qaldırmaq olduqca çoxdur. Çünki sosial müdafiəyə ehtiyacı olanlar, təqaüdçülər, ünvanlı sosial yardım alanlar, minimum əmək haqqı ilə yaşayanlar var və onlar üçün çətin olacaq. Bir qədər əvvəl işıq bahalaşdı, indi də qaz. Məncə, Tarif Şurasının son qərarı müəyyən problemlər yarada bilər".

Əhmədovun sözlərinə görə, Azərbaycanda, xüsusən Bakı kəndlərində istixanalarda tərəvəz yetişdirilməsi geniş yayılıb və bu işlə məşğul olanlar mavi yanacaqdan istifadə edirlər. Eyni zamanda, bəzi müəssisələr də qazdan istifadə edir: "Qazın bahalaşması onlar üçün də problemlər yaradacaq. Ona görə son adımı əsaslandırmaq lazımdır".

Deputat istisna etmir ki, qazın bahalaşmasından sonra prezident İlham Əliyev aztəminatlı ailələrə verilən ünvanlı sosial yardımın, pensiyaların baza hissəsinin artırılması məsələsinə baxacaq.

Əhmədov yaxın vaxtda benzinin, işığın, kommunal xidmətlərin qiymətinin artırılacağını gözləmir: "Əksinə, benzinin qiyməti aşağı salınmalıdır. Çünki neftin qiyməti 150 dollardan 65-70 dollara düşüb. Artıq bəzi qonşu dövlətlər benzinin qiymətini aşağı salıb".

İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin (İSİM) rəhbəri Vüqar Bayramova görəsə, Azərbaycanda mavi qazın bahalaşması üçün iqtisadi zəmin olsa da, bir sıra faktorlar bunu məqsədəuyğun etmirdi. Düzdür, Azərbaycanda əhaliyə satılan qazın qiyməti məsələn, Rusiya ilə müqayisədə 3,5, Qazaxıstanla müqayisədə 2 dəfəyə yaxın aşağı idi. Hazırda bu fərq aradan qaldırılıb."Amma bu cür kəskin artım vətəndaşların həyatına mənfi təsir göstərir. İqtisadi baxımdan qiymətlər yalnız 50 faiz artırılanda əsaslandırıla bilər. Təəssüf ki, Tarif Şurası əhaliyə satılan qazı iki dəfədən çox bahalaşdırıb",- deyə ekspert "Ekspress"ə bildirib.

İSİM rəhbəri qeyd edib ki, qlobal böhran başlanandan heç bir ölkədə enerji daşıyıcılarının və ya kommunal xidmətlərin qiyməti qalxmayıb: "Azərbaycan isə böhran zamanı belə bir qərar qəbul edir. Əhalinin gəlirlərinin azaldığı bir vaxtda qazın qiymətinin artırması yerinə düşən qərar deyil, belə qərarın verilməsinə heç bir ehtiyac yox idi".

O, Dövlət Statistika Komitəsinin son məlumatlarını xatırladıb: əhalinin gəlirlərinin 65 faizi ərzaq məhsullarına, 10 faizini vergilərə, 25 faizi isə digər xərcələrə, o cümlədən kommunal xərclərə sərf olunur. "Əhalinin gəlirlərinin azaldığı bir vaxtda qazın qiymətinin artması əhalinin sosial problemlərinin yaranmasına gətirib çıxarır".

O, qərarın yayda qəbul edilməsini təsadüf saymır: "Bu dövr əhalinin qazdan az istifadə etdiyi dövrdür. Qərarı ona görə belə vaxtda veriblər ki, əhali bahalaşmanı o qədər də hiss etməsin".

Bahalaşmanın qazın istehlakındakı israfçılığı aradan qaldıracağına dair rəsmilərin gətirdiyi arqumentlə bağlı Bayramov vqeyd edib ki, israfçılıq qiymətin aşağı olması ilə bağlı olmayıb, çünki ölkənin təcrübəsi göstərir ki, "hansı xidmətin qiyməti artırsa, orda qeyri-rəsmi ödənişlərin həcmi artır".

Ekspert qazın bahalaşmasının indiki halda inflyasiyaya təsir etməyəcəyi fikrindədir: "Ona görə ki, əhaliyə satılan qazın qiyməti artıb, sənaye obyektlərinə, hüquqi şəxslərə satılan qazın qiyməti isə dəyişməyib. Adətən, mavi qazın qiyməti kənd təsərrüfatı məhsullarının və sənaye müəssisələrinin istehsal etdiyi malların qiymətinə təsir göstərir. İstixana mövsümü başa çatdığından qazın bahalaşması kənd təsərrüfatı mallarını hələlik bahalaşdırmayacaq. Bu təsir yalnız növbəti mövsümdə özünü göstərəcək".

İqtisadçı ekspert Vüsal Qasımlı qazın qiymətinin qaldırılmasının israfçılığa yol verməməklə əlaqələndirilməsini "mübahisəli məsələ" sayır:" Tarif Şurasının əvvəlki qərarına görə, əhaliyə verilən qazın hər 1000 kubmetri 47, 2 manata, qeyri-əhali qruplarına isə 100 manata satılırdı. Belə fərqin olması bütün hallarda maxinasiyalara gətirib çıxarır. Məsələn istixanaların, resteronların istifadə elədiyi qazı sonradan əhalinin ayağına yazılaraq aradakı fərq mənimsənilirdi".

Ekspert belə diferansiyaya qarşı olsa da, bunun üçün əhaliyə satılan mavi qazın qiymətinin qaldırılmasına ehtiyac olmadığı fikrindədir. "Qazın qiymətinin qalxmasına görə, əhali yenidən qızdırma vasitəsi kimi elektrik enerjisindən istifadə edəcək. Bu isə növbəti israfçılığa səbəb olacaq", - deyə Qasımlı vurğuladı.

Ekspertə görə, təbii qazın maya dəyəri yüksək olmadığına görə "mövcud (artıq keçmiş-red.) qiymətin çəkilən xərcləri ödəməməsi" kimi arqumentin də əsası yoxdur: "Qazın hər 1000 kubmetri 30 manata başa gəlir. Emal qiyməti hər 1000 kubmetr üçün 3,5 manatdır, ƏDV və nəqliyyat xərclərini də nəzərə alsaq 47,2 manat düzgün qiymət idi".

Qiymətin iki dəfə qaldırılması "Azəriqaz"a izafi mənfəət gətirəcək. Əhalinin sosial vəziyyəti isə nəzərə alınmayıb. "Tarif Şurasının əsasnaməsində göstərilib ki, qiymətlər tənzimlənəndə əhalinin sosial vəziyyəti nəzərə alınmayıb. Alıclıq qabilliyyətinin aşağı düşməsi sosial problemlərə səbəb olacaq",-deyə ekspert hesab edir.

"Turan" isə diqqəti buna cəlb edir ki, israfçılıq və şirkətin qeyri-rentabelliliyi barədə "Azəriqaz" ictimaiyyətə hesabat təqdim etməyib. "Azəriqaz" nadir istisnalarla, hər ay sayğacların göstəricisi ilə abonentlərə verilən qazın həcmini aktlaşdırmır. Təchizat barədə məlumat boru kəməri şəbəkəsinə vurulan qazın həcminə əsasən verilir. Ona görə heç kim deyə bilməz ki, nə qədər qaz vurulub və onun nə qədəri istehlakçıya çatıb.

A.Həmid

B.Nərimanoğlu

Ekspress.- 2009.- 2 iyul.- S. 7.