Çalğıçı Bardədin tərifi (N.Gəncəvi)

Əvvəli ötən sayımızda

"Şəbdiz" nəğməsini başlayanda bax,

Bütün gecə dünya qalırdı oyaq.

1. Şəb - gecə

2. Şəbi-Yəlda ilin ən uzun gecəsi ayrılıq gecəsi 21 dekabr. Bax.ə.f.lüğ. səh 224.

3. Şəb - cammat, qəbilə. Həmin gecə insanlar məclis qurur bütün gecəni məclislə keçirir.

Şəbi-Fərrux" səsi gəlsə xəfifcə,

Olmazdı heç bundan uğurlu gecə.

1. Fərr - parlaq, işıq, nur, aydınlıq, təntənə, dəbdəbə.

2. Fərrux - mübarək, uğurlu, xoşbəxt. Bax.ə.f.lüğ. səh.672.

3. Demək, Fərrux günü olub, təbii ki, bu da ayla bağlı ona səcdə günüdür ki, hamı özünü xoşbəxt sayır.

"Fərrux-ruz" nəğməsi oxunan dəmdə,

Zaman qalıb çıxar qalmazdı qəmdə.

Yəni təntənə, dəbdəbə, aydınlıq havası çalınan zaman hamı özünü xoşbəxt sanar, insan özünü zamanın qalibi, asudə adam sanır.

Başlarkən "Qönçeyi-kəbki-dəri"dən,

Kəklik qaqqıltısı gələrdi həmən.

Kəbk - kəklik, kəbki - xoşxuram - gözəl yerişli kəklik yerişi gözəl olan kəklik, kəbki canşikar - canalan kəklik, sevgili canan. Bax.ə.f.lüğ. səh. 278.

Dər - təbiət gözəlliyinin qapısıdır. Bax.ə.f.luğ. səh.144.

Demək, bu gözəllik havası çalınanda sanki kəkliklər bu səsə səs verirlər.

Sazı başlayarkən "Nəxririgana",

Salar zöhrələri tora, zindana.

Yenə də burada şair sazın adını çəkir bu da sazın, barbədlə eyniliyinə vurğulanır.

Yəni bu havada sanki ulduzlar ram olunur, onlar vəsf olunur.

"Kini-səyavuşa" vuranda barmaq,

Səyavuş qanıyla dolurdu qulaq.

"Kini Səyavuş" bir musiqi ahənginin adıdır. Şahnamə surətlərindən biri olan Səyavuşun adı ilə bağlıdır. İran padşahı Keykavusun oğlu Səyavuşun başı Turan padşahı Əfrasiyab tərəfindən kəsilmişdir. Keykavus və əfsanəvi pəhləvan Rüstəmi-Zal onun qisasını almaq üçün "Kini Səyavuş" deyə böyük müharibələrə girişmiş, beləliklə də İran-Turan müharibələri bir az da qızışmışdı.

Beytin mənası "Kini Səyavuş" havası çalındıqca onlar böyük həvəslə qulaq asır və cuşa gəlirdilər.

"Kimi içər"inə açanda meydan,

Qisasa başlardı təzədən cahan.

"Kini İrəc"də bir musiqi ahənginin adıdır. Şahnamə surətlərindən İrəcin adı ilə bağlıdır. Dəmirçi Gavə Zöhhakı taxtdan salıb, Cəmşid nəslindən Firudini taxtda oturtdu. Firudinin 3 oğlu oldu: İrəc, Turx və Səlm. Firudinin Tur Səlm ilə birləşib şahlığın yaxşı hissəsinə varis olan qardaşları İrəci öldürmüşlər. Sonra İrəcin oğlanları atalarının qanını almaq üçün "Kini İrəc" deyə əmiləri ilə müharibə aparmışlar.

Beytin mənası: "Kini İrəc" havası o qədər gözəl çalınırdı ki, eşidənlər qisas almaq üçün cuşa gəlirdilər.

Səslənən zamanda o Bağı-Şirin,

Acı meyvələr də olurdu şirin.

Belə könül açan şux nəğmələrdən,

Pərviz üçün barbəd çalırdı şən-şən.

Bir-birindən gözəl bu nəğmələrə,

Əhsən! Əhsən! Dedi Xosrov yüz kərə.

Barbədin çaldığı hər bir pərdəyə,

Şah tamam bir xəzinə verdi hədiyyə.

Bütün bunlar göstərir ki, barbəd çalğısı (saz) dövrünün, yəni hələ XII əsrdə musiqi alətlərinin şahı olmuşdur. Onun 72 yox, 100-dən yuxarı havası olmuşdur ki, bunların 30-u şahların həyat tərzini, onların idarəçilik əlamətlərini özündə əks etdirmişdir.

Dil açıb incə bir qəzəl deyərkən,

Şah qızıl bəxş edib deyərdi əhsən!

Bu beytdən aydın olur ki, hələ XII əsr və ondan əvvəl qəzəllərdən oxumalarda istifadə olunurdu. Əgər qəzəllər oxunurdusa, demək, muğam üstündə oxunurdu.

"Kini İrəc"də bir musiqinin adıdır. "Şahnamə" surətlərindən biri olan Səyavuşun adı ilə bağlıdır. İran padşahı Keykavusun oğlu Səyavuşun başı Turan padşahı.

Hər pərdə barbəd çalsa bir məqam,

Şah xələt verirdi mirvari tamam.

Burada məqam sırf muğamla bağlı olan sözdür və ya fikirdir. Bəzi türk xalqlarında muğam "makam" və ya "məqam" kimi ifadə olunur.

1. "Muğ" Nuhun nəsli, kökü olan atəşpərəst deməkdir.

2. Amm - xalq, kütlə, toplu deməkdir.

3. Muğamat - atəşpərəstlərin hüzn yerində, ələm yerində ifa etdikləri ağılar, zikrlər deməkdir.

Muğam ilkin olaraq İbrahim dininin təbliğatçıları olan zahidlər, dərvişlər tərəfindən məhz zikrlərlə, ağılarla oxunmuşdur. Allahın və peyğəmbərlərin vəsfi kimi ortaya çıxmışdır.

"Məqam" sözü də məhz bunlarla bağlı ortaya çıxmışdır. Məqam sözünün lüğəti mənası dediklərimizi tam təsdiq edir. Şairin fikirlərində də bu məsələ öz təsdiqini tapır.

1. Məqam - daynılan yer, duracaq məkan və rütbəyə mənsub. Bax. ə.f.lüğ. səh.336.

Hər pərdə barbəd çalsa bir məqam,

Şah xələt verirdi mirvari tamam.

Demək, muğamda rütbə sahibləri ali məclislərdə vəsf olunanda şah mirvarilər bəxş edərdi ifaçıya. Muğam da məhz ilkin olaraq məqamla bağlı ali mənsəb sahiblərinin vəsfi ilə başlanmışdır. Həmin ali mənsəb sahibləri ilkin olaraq Allah, onun peyğəmbərləri, nəhayət, sonda adil padşahlar olmuşdur. Dayanılan yer, duracaq məkan isə ali mənsəb sahiblərinin barigahı olmuşdur. 7 ana muğam adları fikrimizə təsdiq gətirir.

Sonda isə dahi şair çox müdrikcəsinə işarə edir ki, ifaçı muğamı, ifaları ali mənsəb sahiblərindən olan şahlara yox, hümmət sahiblərinin vəsfinə yönəltməlidir. Çünki ilkin svilizasiyanın inkişaf yolunu, ədalətli yolunu məhz hümmət sahibləri göstərmişdir. Şahlar isə bu yolu öz mənafeləri naminə dəyişdirmiş, xalqı əziyyətli yollara aparmışdır.

Bu gün nə qədər desələr, əhsən!

Bir yun paltar belə görməyəcəksən.

Sən yüksək hümmətdən başını dik tut,

Hər bir afərini xələti unut.

Dahi şair bununla bildirmək istəyir ki, avaz, səs insana haqqa çağırış üçün verilib. Bu səs haqqa gedən, ona bağlanan səda yoludur. Ondan mənfəət xatirinə istifadə edib məddahlıq yolu tutmamalısan.

Fikrimizin təsdiqini tapmaq üçün şairin fikirlərinə yönələk.

Bir neçə xəzinəni şaha verərkən,

Bir saman çöpü də istəmədim mən.

Bu bəsdir ki, dünya sözümdə doldu,

Dəryalar, mədənlər mənimki oldu.

Şair böyük duyğularla bildirir ki, ey barbəd, çalan sən məddahlıqla axirətdə bir yun paltarda ala bilməyəcəksən. Mən təmənnasız, şahlara əyilməyən söz dənizimlə axirət dəryalarına sahib olacam.

Nizami, zahidlik xələtini sən,

Qızıl xələtlərə heç dəyişməzsən.

Belə bir xələti boynuna salan,

Bütün başçıların başıdır, inan!

Bəli, musiqi haqqa çağırış yoludur.

Şakir Qabissanlı

Həftə içi.- 2010.- 8 dekabr.- S. 7.