Azərbaycanın 80%-i malyarogen zonaya daxildir

Süleyman Məmmədov: "1996-cı ildə 13.135 nəfər malyariyalı xəstə qeydə alındığı halda, ötən il bu göstərici 52 nəfər olub"

Süleyman Məmmədov "Həftə içi"nin qonağı oldu

Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzinin Parazitologiya şöbəsinin müdiri Süleyman Məmmədov redaksiyamızın qonağı oldu. Maraqlı keçən görüş zamanı bizi maraqlandıran bir sıra suallara cavab tapmağa çalışdıq.

- Ölkəmizdə malyariyanın tarixi çox qədim dövrlərə təsadüf edir. Yazılı tarixi mənbələrə görə, Azərbaycanda malyariyanın endemikliyi Makedoniyalı İsgəndərin dövrünə gedib çıxır. Onilliklər öncə Kür-Araz, Samur, Dəvəçi, Lənkəran və Naxçıvan ərazilərində tropik malyariya halları aşkar edilib. XX əsrdə isə respublikamızda 5 epidemioloji vəziyyət qeydə alınıb. Hətta son illərdə adətən yay mövsümünə start veriləndən sonra Azərbaycanda malyariya ilə bağlı ciddi problemlər yaşanır.

- Doğrudur. Hələ SSRİ dövründə ölkəmizdə ən çox yayılmış xəstəliklərdən biri məhz malyariya olub. Ötən əsrin əvvəllərində bu xəstəlik Azərbaycanda o dərəcədə geniş vüsət almışdı ki, hətta bəzi rayonlarımızda və kəndlərimizdə əhalinin 80-90 faizi bu mərəzdən əziyyət çəkirdi. 1935-1937-ci illərdə belə məlumatlar yayıldı ki, guya SSRİ-də malyariya ləğv edilib. Ancaq bu, mümkün olmadı. O dövrlərdə sosial-iqtisadi vəziyyətin ağırlığı həmin problemin həllinə imkan vermədi. 1960-1966-cı illərdə isə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına hesabat verildi ki, guya SSRİ-də malyariyanın kökü tamam kəsilib. Lakin həmin zamanlarda keçmiş ittifaqın digər regionlarında olduğu kimi, Azərbaycanda da malyariyaya yoluxma halları artırdı. SSRİ qapalı bir dövlət olduğundan sözügedən faktların araşdırılmasına şərait yaradılmadı. Malyariya ocaqlarının, həmin xəstəliyə yoluxanların sayının artması və buna qarşı tədbirlərin lazımi səviyyədə aparılmaması üzündən də uzun illər ciddi problemlər yaşandı. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra 1991-1993-cü illərdə ölkəmizdə hökm sürən ictimai-siyasi gərginlik, sosial-iqtisadi durumun ağırlığı, Ermənistanla müharibə şəraitində olmağımız və digər amillər ucbatından malyariyaya qarşı mübarizə çox aşağı səviyyədə aparıldı, bu sahədə durum ağır olaraq qaldı. Həmin dövrlərdə Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan, eləcə də işğal olunmuş digər rayonlarımızdan didərgin düşən məcburi köçkünlər və qaçqınlar daha çox Azərbaycanın malyarogen zonalarında yerləşdirildiyindən problemlərimiz çoxaldı. Bu da o zamanlarda dövlətin buraxdığı ən böyük səhvlərdən biri idi. Bundan əlavə, maliyyə vəsaitinin ayrılmasında, eləcə də dərmanların, avadanlıqların və tibbi ləvazimatların, texnikaların alınmasında ciddi problemlərlə üzləşdiyimizdən profilaktiki tədbirləri vaxtlı-vaxtında həyata keçirmək çox çətin oldu. Nəticədə malyariyanın səviyyəsi yüksəldi, malyariyalı xəstələrin sayı artdı. Amma Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra malyariyaya qarşı kompleks tədbirlər planı hazırlandı və həyata keçirilməyə başlandı. Lakin bununla belə malyariyanın fəsadları özünü büruzə verdiyindən 1996-cı ildə ölkə ərazisində qeydə aldığımız malyariyalı xəstələrin sayı 13 min 135 nəfər oldu. Qeydiyyata alınmayanlar da kifayət qədər idi. Çünki həmin vaxtlarda malyariya geniş yayıldığından xəstələrin statistikasını aparmaq çətin idi. Eyni zamanda, 1 ağcaqanadın ən azı 3-6 nəfəri sancması və malyariyaya yoluxdurması mümkündür. Ona görə də Heydər Əliyevin köməkliyi sayəsində bəzi beynəlxalq təşkilatlar və bəzi dövlətləri təmsil edən ictimai təşkilatların ölkəmizdəki filialları Azərbaycana böyük dəstək göstərməyə başladılar. Nəticədə malyariyanın səviyyəsi ilbəil azaldı. Heydər Əliyev həmçinin, malyariyaya qarşı mübarizənin daha effektiv nəticə verməsi üçün dövlət səviyyəsində bir sıra işlər gördü. Maliyyə vəsaiti ayrıldı, dərmanlar, texnikalar, avadanlıqlar və tibbi ləvazimatlar alındı. Respublika ərazisində fəaliyyət göstərməyimiz üçün lazımi şərait yaradıldı, digər aidiyyəti qurumlara ciddi tapşırıqlar verildi. Uzun illər ərzində həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində malyariyanın səviyyəsi ilbəil azaldığından epidemioloji sabitlik yaranmağa başladı. Hazırda da bizim şöbənin əsas vəzifəsi ölkə ərazisində parazitar xəstəliklərinə qarşı mübarizə aparmaq, onun səviyyəsini azaltmaq və epidemioloji sabitlik yaratmaqdır. Şöbəmizdə laborator-diaqnostika bölməsi fəaliyyət göstərir. Biz əsasən malyariyanın aşkarlanması, müayinəsi, diaqnostikası, profilaktikası və ona qarşı mübarizə tədbirləri ilə bağlı planları hazırlayır və həyata keçiririk. Demək olar ki, bütün rayonlarda bizim kuratorlarımız və parazitoloji şöbələrimiz var. RGEM-in yerli şöbələrində isə parazitoloji xidmət neçə illərdir fəaliyyətlərini davam etdirir və bu, müsbət təsirini göstərir.

- Azərbaycandakı malyarogen zonalar daha çox hansı rayonları əhatə edir?

- Respublikamızın 80 faiz ərazisində sözügedən mərəzin yayılması üçün iqlim şəraiti mövcuddur. Çünki ölkəmizin müxtəlif yerlərində durğun, yəni axmaz sular, süni göllər, bataqlıqlar, qamışlıqlar və s. yetərincə olduğundan həmin məkanlara ağcaqanadlar toplaşır və çoxalır. Havaların isinməsi ilə əlaqədar olaraq məlum xəstəliyin keçiriciləri artır. Zərdab, Ağcabədi, Bərdə, Yevlax, Sabirabad, Saatlı, İmişli, Kürdəmir, Ağsu, Ağdaş, Göyçay, Füzuli, Lənkəran, Salyan, Neftçala və digər aran və isti rayonlar malyarogen zonalara daxildir.

- Bakıda və Bakıətrafı yaşayış massivlərində də ağcaqanadlara tez-tez rast gəlinir. Hətta bəzi məkanlarda qışın oğlan çağında belə, ağcaqanad görmək mümkündür..

- Haqlısınız. Açıq yerlərdə, kanalizasiya sistemində, hətta zirzəmilərdə də belə ağcaqanadlar olur. Ancaq onlar malyariya xəstəliyi törətmə qabiliyyətinə malik deyillər. Ağcaqanadların bir çox növü mövcuddur və malyariya parazitinin keçiricisi yalnız anofeles (Anopheles) cinsindən olan ağcaqanadlardır. İnsanları sancan yalnız dişi fərddir və sancma prosesi əsasən Günəşin batmasından onun çıxmasına kimi olan müddətdə baş verir. Çünki yumurtaların əmələ gəlməsi üçün dişi ağcaqanada qan lazımdır. Onun yumurtaları o qədər kiçik olur ki, onları adi gözlə görmək qeyri-mümkündur. Dişi fərd bu yumurtaları durğun, yaxud yavaş axını olan suda qoyur. Ümumiyyətlə, ağcaqanadlar şirin və ya azca şor, durğun və axın sürəti az olan sularda, sahilə yaxın su axını sürətinin çox az olduğu açıq nohurlarda, yağışların kəsilməsi nəticəsində çay yataqlarında qalan, yaxud da su ehtiyatlarının qeyri- səmərəli istifadəsi nəticəsində yaranan gölməçələrdə, bataqlıqlarda, çəltik tarlalarında və su anbarlarında, yaşayış yerlərinin yaxınlığında olan kiçik gölməçələrdə, nohurlarda, çalalarda, çuxurlarda, kanallarda və içərisində durğun suların olduğu arxlarda, içərisi su ilə dolmuş dırnaqlı heyvanların ləpirlərində və s. yerlərdə çoxalırlar. Belə ağcaqanadlara paytaxtdaxili və Bakıətrafı yaşayış massivlərində rast gəlinmir. Qeyd etdiyiniz ağcaqanadlara gəlincə, onlara qarşı mübarizənin aparılması məsələsi bizə deyil, başqa təşkilatlara və qurumlara aiddir. Yaxşı olar ki, insanlar sanitar-gigiyenik qaydalara, təmizliyə riayət etməklə özlərini həmin ağcaqanadlardan qorusunlar.

- Lazımi tədbirlərin görülməsinə baxmayaraq, məcburi köçkünlərin məskunlaşdıqları bəzi ərazilərdə, xüsusilə də daxmalarda hələ də anofeles ağcaqanadlarına rast gəlinir...

- Əvvəllər malyariya xəstələri daha çox məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı şəhərciklərdə aşkarlanırdı. İmişlidə olan fin şəhərciyində, Bərdədə və Ağcabədidə olan çadır şəhərciklərində və digər yerlərdə bu xəstəlik kütləvi yayılmağa başlamışdı. Amma aparılmış kompleks tədbirlər sayəsində xəstəliyin səviyyəsini azaltmağa nail olduq. Digər tərəfdən, sözügedən şəhərciklərin ləğvi istiqamətində görülən işlər, yeni-yeni qəsəbələrin tikilməsi, onların abadlaşdırılması, qaçqın və məcburi köçkünlərin ora köçürülməsi də işimizi asanlaşdırır. Lakin bununla belə problemin tam çözüldüyünü demək olmaz. Biz bu məsələni həmişə diqqətdə saxladığımızdan lazımi tədbirlər görülür və proses davamlı olacaq. Onu da deyim ki, rayonlarımızda aparılan abadlaşdırma, tikinti-quraşdırma işləri də malyariyanın səviyyəsinin azalmasına təsirini göstərib. Məsələn, illər öncə malyariya xəstələrinin sayına görə Yevlax rayonu öndə gedirdisə, son zamanlar orada aparılan quruculuq və abadlıq işləri sayəsində malyariyanın səviyyəsi kifayət qədər enib.

- Malyarogen durum baxımından 2010-cu ili necə xarakterizə edərdiniz?

- 1996-cı ildə 13.135 nəfər malyariyalı xəstə qeydə alındığı halda, ötən il bu göstərici 52 nəfər olub. Xəstələrin sayının azalmasında malyariya ilə Milli Mübarizə Proqramının reallaşdırılması mühüm rol oynadı. Çünki 2005-2009-cu illəri əhatə edən həmin proqram malyariyanın səviyyəsini azaltmağa xidmət etdi. Yəni əvvəllər malyariyadan qorunmaq üçün əhaliyə dərman preparatları verilirdisə, həmin proqramdan irəli gələn tələblərin yerinə yetirilməsindən sonra buna ehtiyac qalmadı.

2008-ci ildə Azərbaycanda Malyariyanın Eliminasiyası üzrə 2008-2013-cü illər üçün Milli Strategiya və tədbirlər planı qəbul edilib. Yeni milli strategiyanın son məqsədi respublikanın malyarogen rayonlarında 2013-cü ilədək malyariya ilə yerli yoluxmaların kəsilməsi və onun eliminasiyasıdır. Hazırda da Milli Strategiya uğurla həyata keçirilir. Bundan əlavə, AİDS, Vərəm və Malyariya ilə mübarizə üzrə Qlobal Fondun maliyyə dəstəyi ilə 2011-2013-cü illərdə malyariyanın eliminasiyası istiqamətində görüləcək fəaliyyət planı Səhiyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılıb. Bütün bunlar da öz müsbət nəticələrini göstərməkdədir. Onu da deyim ki, malyariya xəstəliyinə qarşı mübarizə məqsədilə vətəndaşlara göstərilən bütün xidmətlər, eləcə də dərman preparatları pulsuzdur. Sərhəd-keçid məntəqələrində də malyariyalı xəstələrin Azərbaycana, yaxud ölkəmizdən kənara çıxmaq istəyərkən yoxlanılması, müayinəsi və müalicəsi işini də yüksək səviyyədə təşkil etmişik. Hətta 52 nəfər malyariyalı xəstədən 2-sinin xaricdən gəlmə olduğu müəyyənləşib. Həmin xəstələrdən Azərbaycan vətəndaşı olanı Nigeriyada, Türkiyə vətəndaşı olan digəri isə Qvineyada malyariyaya yoluxmuşdu. Onların yoluxduğu həddən artıq təhlükəli olan tropik malyariya xəstəliyidir və ölkəmizdə belə bir mərəz qeydə alınmır. Malyariyanın tropik və 4 günlük növləri ötən əsrdə mövcud olsa da, zaman-zaman ləğv edilib və Azərbaycanda yalnız 3 günlük malyariyaya rast gəlinir. Onu da bildirim ki, bu il də malyariya xəstəliyinə yoluxan yoxdur. Amma bu o demək deyil ki, yoluxma olmayacaq. Malyariya xəstələri hər il olub, bu il və sonrakı illərdə də ola bilər. Çünki ağcaqanadların kökünü tamam kəsmək qeyri-mümkündür. Ancaq bununla belə malyariyalı xəstələrin sayını ilbəil azaltmaq və epidemioloji sabitliyə nail olmaq üçün ağcaqanadların artıb-çoxaldığı axmaz suları, bataqlıqları, qamışlıqları ləğv etməyə və onların həcmini azaltmağa çalışırıq. Əgər havalar quraq keçərsə, bu, işimizi xeyli asanlaşdırar. Çünki yüksək temperatur ağcaqanadların daimi məskəni olan süni gölləri, durğun suları tamam quruda, həmin həşəratları tamam məhv edə bilər.

- Daha çox azyaşlılar, qocalar və hamilə qadınlar ağcaqanad sancmalarına məruz qalırlar. Bu da kifayət qədər təhlükəli nəticələr verə bilər...

- Qeyd etdiyim 52 malyariyalı xəstədən 26-sı kişi, 26-sı qadın olub. Onların arasında yaşlılar və hamilə qadınlar var. Xəstələrin 28-30 faizini isə uşaqlar təşkil edib. Bu da onunla əlaqədardır ki, uşaqlarda immunitet çox zəifdir. Ümumiyyətlə, malyariya xəstəliyinin yayıldığı yerlərdə uşaqlar həmin mərəzə yoluxma riskinə məruz qalırlar. Ailə üzvləri arasında, xüsusilə də azyaşlı uşaqlarda qidadan imtina, qusma, süstlük və ya ürpəşmələr müşahidə olunduğu halda malyariya xəstəliyi təxmin oluna bilər. Malyariya tərəfindən törədilməsi güman olunan qızdırmadan əziyyət çəkən uşaqlar dərhal tibb işçisi tərəfindən müayinə edilməli və ona qısa zamanda malyariya xəstəliyinə qarşı müvafiq müalicə təyin edilməlidir. Malyariya qızdırması olan uşaqlar gün ərzində müalicə olunmadıqları halda, bu cür hallar ciddi ağırlaşma ilə nəticələnə bilər. Tibb işçisi xəstələnmis şəxslərə müalicənin optimal üsulu və onun davamiyyəti haqqında məsləhət verməlidir. Qızdırmanın tez bir zamanda keçib getməsinə baxmayaraq, malyariya xəstəliyindən əziyyət çəkən uşaq tam müalicə kursu keçməlidir. Bu cür müalicə tamamlanmasa, malyariya xəstəliyi daha ağır forma ala və sonradan onun müalicəsi həddən artıq çətin ola bilər. Malyariya hamilə qadınlar üçün də həddən artıq təhlükəlidir. Bu xəstəliyin yayıldığı ərazilərdə qadınlar tibb işçisinin tövsiyə etdiyi həbləri qəbul etməklə malyariyanın qarşısını ala bilərlər. Malyariyadan əziyyət çəkən uşaqlara və müalicə keçən şəxslərə isə bol qida və su vermək lazımdır.

- Deyilənlərə görə, qan qrupu mənfi olan insanlar ağcaqanad sancmalarına məruz qalmırlar...

- Bu barədə mən də eşitmişəm. Amma bu, indiyədək sübuta yetirilməmiş bir fərziyyədir.

- Sağlam adamlara nisbətən xəstə və bədən orqanizmi zəif olan insanların malyariya xəstəliyinə daha tez və kəskin yoluxması barədə fikirlər səsləndirilir...

- Malyariya elə bir xəstəlikdir ki, sağlam, yaxud xəstə insan ondan sığortalanmayıb. Yəni hər kəs bu xəstəliyə yoluxa bilər. Doğrudur, xəstə və zəif adamların bədənlərinin xarici təsirlərə reaksiyası, refleksi xeyli zəif olduğundan onlar üçün təhlükə daha çoxdur. Ümumiyyətlə, malyariya parazitləri insanın qanına düşdükdə dövr edərək qaraciyərə düsür, onun hüceyrələrinə nüfuz edir və orada böyüyərək çoxalırlar. Sonradan parazitlər qaraciyəri tərk edərək eritrositlərə daxil olurlar. Bu proses bir həftədən bir neçə aya qədər çəkə bilər. Parazitlər qaraciyərdə olduqda insan heç bir narahatlıq hiss etmir. Eritrositlərə daxil olan parazitlər öz inkisafını davam etdirir və çoxalırlar. Eritrositlərin qılafı partladıqdan sonra onlar digər eritrositlərə daxil olmaq imkanı əldə edirlər. Belə halda parazitlər toksinlər, yəni zəhərlər ifraz edirlər. Qan dövranına düsəndə parazitlər digər orqanlara, o cumlədən beyinə də xətər yetirə bilərlər. Bu, ağır infeksiyaya məruz qalmış eritrosit laxtalarının qanın kapillyarlarda hərəkətinə maneçilik törətməsilə əlaqədardır. Belə olduqda bədən toxumaları da zəifləyir. Bu mərhələyə çatdıqda insan artıq halsızlıq və zəiflik hiss etməyə başlayır.

- Ağcaqanadın sancmasından nə qədər müddət sonra insan halsızlıq və zəiflik hiss etməyə baslayır?

- Əksər hallarda simptomlar özünü yoluxmadan sonra 10 gün - 4 həftə ərzində büruzə verir. Lakin insan halsızlıq və zəifliyi həm 8 gündən, həm də bir ildən sonra hiss edə bilər. Malyariyanın iki növü - "Plasmodium vivax" və "Plasmodium ovale" residivlərin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər və bu da onunla əlaqədardır ki, malyariya parazitlərinin bəziləri insanın qaraciyərində bir neçə aydan baslayaraq 3 ilə kimi qala bilər. Bu parazitlər passiv haldan çıxaraq eritrositlərə daxil olduğu andan insanda xəstəlik halı üzə çıxmağa başlayır.

- Malyariyanın əlamətləri və simptomları hansılardır?

- Malyariyanın simptomlarının sırasına yüksək qızdırma, üşütmə, başağrılarını, əzələ ağrılarını və yorğunluğu aid etmək olar. Eyni zamanda, ürək bulanması, qusma və halsızlıq da müşahidə oluna bilər. Eritrositlərin parçalanması üzündən malyariya anemiyanın yaranmasına və ödün dağılmasına, dəri və gözlərin saralmasına gətirib çıxara bilər. Malyariyanın parazitlərinin ən təhlükəli növü olan "Plasmodium falciparum"un törətdiyi xəstəlik zamanı böyrək çatısmazlığı, epileptik qıcolmalar, əqli pozğunluqlar, koma və vaxtında müvafiq tibbi kömək göstərilmədiyi təqdirdə ölüm də baş verə bilər. Amma bütün bunlara baxmayaraq, malyariya xəstəliyi vaxtlı-vaxtında və müvafiq səkildə müalicəyə cəlb olunduğu halda, tam müalicəsi mümkündür. Onu da bildirim ki, ötənilki yoluxmalar nəticəsində ölüm halları qeydə alınmayıb. Çünki profilaktik tədbirlər və müalicə vaxtlı-vaxtında həyata keçirilib.

- Malyariyanın müalicəsi nədən ibarətdir?

- Malyariya reseptlə verilən dərman vasitələrinin köməyilə müalicə edilir. Dərman vasitələrinin növü və eləcə də müalicənin davamiyyəti malyariyanın diaqnostika olunmuş formasından, pasiyentin xəstəliyə yoluxduğu ərazidə dərman vasitəsinə həssaslığının dərəcəsindən, xəstənin fərdi xüsusiyyətlərindən, yəni yaşından, allergiyaya olan meyillilikdən, eləcə də müalicənin başlandığı anda xəstəliyin ağırlığından asılıdır.

- Malyariya xəstəliyi digər xəstəliklərin inkişafına təkan verə bilərmi?

- Əgər müalicə zamanında və tam formada aparılmazsa, bu, sonradan ağır fəsadlara gətirib çıxara bilər. Hətta belə hallarda ölümlə nəticələnmə də istisna deyil. Çünki malyariya xəstəliyinin gedişatı ərəfəsində qan təzyiqi aşağı düşür, qaraciyər zəifləyir, digər problemlər yaranır və getdikcə ciddiləşir. Ürək, böyrək və qaraciyər çatışmazlığı, infarkt və səhhətində ciddi problemlər olan digər şəxslər malyariya xəstəliyini çox ağır keçirirlər. Təəssüf ki, dəfələrlə təbliğat aparılmasına baxmayaraq, malyariya xəstəliyinin törədilməsi səbəbləri və onun yayılma yolları, eləcə də infeksiyadan qorunma yolları haqqında məlumatsız olan vətəndaşlar hələ də var. Bir çox hallarda insanlar malyariya ilə xəstələndiklərini sadəcə, dərk edə bilmir və tibbi yardım üçün həddən artıq gec müraciət edirlər. Onlar hesab edirlər ki, soyuqdəymə, qrip və ya digər geniş yayılmış xəstəliyə yoluxublar. Tibbi xidmət məntəqələrindən uzaqda yaşayan insanlar əksər hallarda yerli dərman satıcılarına məsləhət üçün müraciət edirlər və bu da həmişə doğru olmaya bilər, yaxud onlar aldıqları qeyri-səmərəli dərman preparatlarından istifadə edirlər. Ancaq malyariyaya yoluxma riskinin yüksək olduğu bölgələrdə insanlar qızdırmanın istənilən forması ortaya çıxdıqda tibbi yardım üçün mütləq tibb müəssisəsinə müraciət etməlidirlər. Kiçikyaşlı uşaqlar və hamilə qadınlar yoluxma anından sonra 24 saat ərzində müalicə keçməlidirlər. Ölüm halları ən çox tropik malyariya zamanı baş verir. Respublikamızda isə yalnız üçgünlük malyariya qeydə alınır. Bu növ malyariya zamanı ölüm halları olmur. Lakin vaxtında müraciət olmasa və müalicə edilməsə, onda ciddi ağırlaşmalar baş verə bilər.

- Əvvəllər malyariyadan qorunmaq üçün evlərin tora salınması əməliyyatları həyata keçirilirdi. Cari ildə də belə bir proses gerçəkləşdiriləcəkmi?

- Əlbəttə. Bu proses hər il baş tutub, cari ildə də reallaşdırılacaq. Biz bununla bağlı daima təbliğat aparırıq. Vətəndaşlara deyirik ki, pəncərədən və digər açıq yerlərdən evlərə girən ağcaqanad malyariya daşıyıcısı ola bilər. Ona görə də ağcaqanad sancmasının qarşısının alınması üçün ağcaqanada qarşı tordan istifadə edilməlidir. Həmin tor insanın malyariyadan müdafiəsinin çox səmərəli üsuludur. Bu cür tor ağcaqanadı məhv etmir, amma insan onun altında olduğu müddətdə ağcaqanad onu sanca bilmir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, malyariya ağcaqanadları adətən Günəşin batmasından onun çıxmasına kimi olan müddətdə insanları sancırlar. Bu səbəbdən də ağcaqanadlara qarşı torlar, daha çox kiçikyaşlı uşaqlar üçün çox faydalıdır. Uşaqlar və hamilə qadınlar ağcaqanadlara qarşı torlardan istifadə edərək, yatmağa tez getdikləri zaman axşamlar ağcaqanadların sancmalarından qurtulmuş olurlar. Körpələr və azyaşlı uşaqlar insektisidlə emal olunmuş ağcaqanadlardan qoruyan xüsusi torlar altında yatmalıdırlar. Bu cür torlar bahalı olarsa, ailə ən azından bir böyük tor əldə etməli və ailədəki bütün azyaşlı uşaqlar onun altında yata bilərlər. Südəmər körpələr torların altında öz anaları ilə birgə yatmalıdırlar. Üzərinə insektisid hopdurulmuş ağcaqanadlardan qoruyan xüsusi torlardan ilboyu, hətta ağcaqanadların nisbətən az olduqları dövrlərdə belə istifadə olunmalıdır. Bundan əlavə, bəzi ağcaqanadlar yalnız gecə vaxtı sancdıqları üçün torlar həmçinin, daha böyükyaşlı uşaqların və böyüklərin müdafiəsi üçün də faydalıdır. Ötən il 40 mindən çox tor malyarogen zonalarda paylanılıb. Onu da deyim ki, bəzi vətəndaşlar təbliğat zamanı dediklərimizə xüsusi diqqət yetirmirlər. Biz kimisə tor çəkməyə məcbur edə bilmərik. Bu əməliyyat könüllülük prinsipiylə həyata keçirilməlidir. Biz maariflənmə işi aparmaqla insanları başa salmağa çalışırıq ki, bu yolla özlərini malyariyadan qoruya bilərlər. Amma maddi imkansızlıqdan tor almağa imkan olmayanlar da var, evlərini "tora salmağa" meyil göstərməyənlər də. Ona görə də məsuliyyət onların üzərinə düşür. Lakin bununla belə biz bu il də təbliğata start verəcəyik. KİV-lər, o cümlədən telekanallar və radiolar vasitəsilə ictimaiyyətə müraciətlər ünvanlayacağıq. Xalqa bəyan edəcəyik ki, pəncərədən və digər açıq yerlərdən ağcaqanadların evlərə girə biləcəyi yerlərə hökmən torlar çəkilsin. Həmişəki kimi budəfəki əməliyyat da könüllülük prinsipiylə həyata keçiriləcək. Maarifləndirmə işi nə qədər müsbət nəticələnərsə, insanlar malyariyadan özlərini bir o qədər qoruya biləcəklər. Vətəndaşlarımıza həmçinin, tövsiyə edirəm ki, əgər kimsə ağcaqanad sancmasından sonra yüksək hərarət, qusma və digər xoşagəlməz hadisələrlə üzləşərsə, hökmən və dərhal yerli şöbələrimizdəki həkimlərə müraciət etsinlər. Çünki zamanında profilaktik tədbir görülməzsə, problem daha da ciddiləşə və xəstənin durumu ağırlaşa bilər.

Təbriz Vəfalı

Həftə içi.- 2011.- 14-16 may.- S. 8-9