"Qardaş, dost deyə-deyə bir də baxıb görərik ki, münasibətlər artıq soyuqlaşıb"

Toğrul İsmayıl: "Türkiyə ilə işləmək Rusiya ilə çalışmaqdan daha vacibdir"

Türkiyənin TOBB İqtisadiyyat və Texnologiyalar Universitetinin (Ankara) azərbaycanlı professoru, politoloq Toğrul İsmayılın "Həftə içi"nə eksklüziv müsahibəsi

Dağlıq Qarabağ məsələsinin sülh yolu həlli istiqamətində aparılan danışıqların səmərəsizliyi getdikcə uşaqdan böyüyədək hər bir azərbaycanlı üçün artıq reallığa çevrilməkdədir.

Qardaş Türkiyə dövləti və ictimaiyyəti də bu problemin həlli istiqamətində aparılan danışıqlarda Azərbaycanın yanında olduğunu dəfələrlə bəyan edib. Problemin həlli perspektivləri, prosesdə Türkiyənin rolu, son zamanlar bu ölkədə baş verən siyasi olaylar barədə "Həftə içi"nə müsahibəsində Türkiyənin TOBB İqtisadiyyat və Texnologiyalar Universitetinin (Ankara) professoru, politoloq Toğrul İsmayıl aydınlıq gətirməyə çalışdı.

- Danışıqlar uzun müddətdir davam etsə də, hələ bir nəticə yoxdur. Nəticənin əldə olunması da çətindir. Xüsusilə tərəfləri bir məsələdə ortaq məxrəcə gətirmək çox çətindir. Bunun səbəbi də əslində sadədir.

Azərbaycan öz torpaqlarından vaz keçmək istəmir. Ermənistan da hazırkı vəziyyətdə daha üstün mövqedə görünür. Təkcə Qarabağ yox, onun ətrafındakı əraziləri də işğal edib. Bazarlığa gedərsə, ortada arqumenti var. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycanın az imkanları mövcuddur. Digər tərəfdən, işin arxasında Rusiyanın dayanması heç kimə sirr deyil. Bu ölkənin Ermənistandan forpost kimi istifadə etməsi məsələni daha da çətinləşdirir. Danışıqların yaxın zamanlar nəticə vermə ehtimalı yoxdur. Rusiya istəyərsə, bu məsələ həll oluna bilər. Moskva hələ də bu məsələdə ciddi geopolitik dəyişiklik etmək niyyətində deyil. Xüsusilə 2008-ci ilin avqustunda gürcü-rus müharibəsindən sonra Rusiyanın bölgədəki aqressiv xarici siyasəti bir daha onu sübut etdi ki, o bölgədən çəkilmək istəmir, burada öz mövqeyini qoruyub saxlamağa çalışacaq. Bunun alternativi də Azərbaycanın Türkiyə və ABŞ vasitəsilə bölgədə Rusiyanı sıxışdıra biləcək tədbirlər görməsidir. Hazırkı şərtlərdə bunun mümkün olması inandırıcı deyil. Çünki Azərbaycanın Rusiya ilə iqtisadi bağlılığı var. Danışıqlar prosesi hələ davam edəcək.

Məsələnin dalana dirənməsinin başqa bir əsas səbəbi də problemin beynəlxalq müstəviyə çıxmasıdır. Belə olduqda Azərbaycanın problemi silahlı müdaxilə ilə həll etmə imkanları da azalır. Beynəlxalq oyun gedir və burada oyunçular çoxdur. Həmin oyunçuların diqtə etdiyi şərtlərlə yaxşı oynamaq lazımdır. Bəzən Qarabağ məsələsi daxili propoqandanın alətinə çevrilir və beynəlxalq aləmə yanlış informasiya ötürülür. Beynəlxalq hüququn gətirdiyi yeni anlayışlar var. Bu anlayışlar içərisində de-fakto dövlətlər də yer tutur. Bu nöqteyi-nəzərdən baxdığımız zaman Dağlıq Qarabağ məsələsi tamam fərqli bir müstəviyə çıxır. Millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə haqqı başqa bir versiyanı üzə çıxarır. Azərbaycan tərəfi bu məsələni ciddi işləyərək beynəlxalq ictimaiyyət önünə yeni konseptual yanaşma qoymalıdır. Sadəcə, "Biz Qarabağda yaşayan ermənilərə yüksək statuslu muxtariyyət verəcəyik" sözü ilə iş bitməz.

- Yeni konseptual yanaşma deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Bunun yanında orada yaşayan ermənilərin təminatı məsələsi də qoyulmalıdır. Qarabağ hadisələri zamanı ermənilər tərəfindən türklərə qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirilib, dinc əhali qətlə yetirilib. Həmin hadisələrin şahidləri yaşadıqları dönəmdə bu cür məsələlərin işlənməsi olduqca çətindir. Amma işlənməsi lazım olan məsələdir. Biz, ağır da olsa, bəzi işlərdə düzgün taktikadan istifadə etməliyik. Ermənilər münaqişəni tez unuda bilərlər. Bizim onlara qarşı hansısa cinayət əməllərimiz olmayıb. Sumqayıt hadisələri isə Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının təşkil etdiyi ssenari əsasında həyata keçirilib. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan türklərinin ermənilərin törətdikləri cinayət əməllərini unutması olduqca çətin olacaq. Xocalı soyqırımı, ondan əvvəl və sonra çox ciddi cinayət faktları var. Ermənistandan 300 minə yaxın Azərbaycan türkünün öz ata-baba yurdundan faciəvi şəkildə qovulması, yollarda ölməsi faktları mövcuddur.

- Belə olan təqdirdə çıxış yolu müharibə qalır? Azərbaycan müharibəyə başlayarsa

- Mən açığı müharibə sözünə qarşıyam. Birincisi müharibəni kimə qarşı edəcəyik? Əgər Ermənistan bizim torpaqları işğal etdiyini rəsmən qəbul edirsə, onda müharibəni başlayaq. Amma Ermənistan deyir ki, Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyib. Bu məsələ Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə Azərbaycana aiddir. Qarabağda yaşayan ermənilər isə Azərbaycanın vətəndaşlarıdır. Dünya ictimaiyyəti tərəfindən də bu belə də qəbul olunur. O zaman Azərbaycan öz vətəndaşlarına qarşı necə müharibə elan edəcək? Bu dünya ictimaiyyətinə hansı formada çatdırılacaq? Ermənistan və Rusiya KV-nin "Azərbaycan müharibəyə başlayacaq" deməsi bizim əleyhimizə işləyir. Birincisi biz müharibə aparmırıq. İkincisi öz torpaqlarımızı işğalçıdan və ya oradakı quldur dəstələrindən azad etməliyik. Yəni Azərbaycan Qarabağda antiterror əməliyyatı aparmasını elan edəcək. Ya Ermənistan etiraf edəcək ki, Azərbaycanın torpaqlarını işğal edib, ya da işğal etmədiyini deməyibsə, biz antiterror əməliyyatı aparacağıq. Necə ki, Rusiya Şimali Qafqazda, Amerika İraqda və digər yerlərdə bunu həyata keçirir. Biz də Qarabağda həyata keçirə bilərik. Bilirsiniz ki, Türkiyə bu haqlardan istifadə edərək Şimali İraqa qədər girə bildi. Bu beynəlxalq hüquq tərəfindən qəbul olunmuş normativdir.

- Dediyiniz kimi, Azərbaycan antiterror əməliyyatına başlayarsa, o zaman Rusiyanın mövqeyi necə olacaq? Açıq şəkildə Ermənistana silahlı dəstək verəcəkmi?

- İlk növbədə Yuxarı Qarabağ ətrafındakı ərazilərin təmizlənməsinə qarşı kimsə sizə etiraz edə bilməz. Bunu əvvəlcədən yaxşı işləmək lazımdır. Biz bir yandan ermənilərə yüksək status veririk və digər tərəfdən təbliğat aparırıq ki, Azərbaycanın bir düşməni varsa, o da ermənilərdir, onda heç kim bizə inanmayacaq. Bu səhv təbliğat mexanizmidir. Birincisi, Azərbaycan xalqının düşməni yoxdur. Bizi özlərinə düşmən sayanlar və torpağımıza göz dikənlər var. Yuxarı Qarabağda ermənilər necə yaşayırlarsa, Qərbi Azərbaycandan qovulmuş 300 minə yaxın azərbaycanlı da öz ata-baba yurdlarında yaşamalı və onların qayıtmasını tələb etməyimiz zəruridir. Çünki 1948-ci ildə sovet ittifaqının nazirlər komitəsinin qərarı ilə oradakı soydaşlarımız Azərbaycana, Orta Asiyaya sürgünə göndərilib.

- Bu gün Türkiyənin Ermənistana təzyiq imkanları nə qədərdir?

- Hər halda Türkiyənin Ermənistana təzyiq imkanları var, amma Rusiyanınkı qədər deyil. Türkiyə Ermənistana təzyiqdən daha çox Rusiya ilə münasibətlərdə erməni məsələsini gündəmə gətirməlidir. İmzalanmış protokollar da bunlardan biri idi. Düzdür, qalmaqallı nəticə oldu. Amma Türkiyə tərəfinin protokol məsələsində problemləri oldu və həll etməyə çalışdı. Ermənistanın isə qondarma erməni soyqırımını gündəmə gətirməsi onu göstərir ki, bu ölkə təkcə Azərbaycana qarşı deyil, Türkiyəyə qarşı da aqressiv siyasət yürüdür və ərazi iddialarının olduğunu gizlətmir. Ermənistanın bu siyasətinin hələ davam edəcəyi məlumdur.

- Belə çıxır ki, müharibə başlayanda Rusiya Ermənistanın yanında olacaq. Amma Türkiyə Azərbaycanı o səviyyədə müdafiə etməyəcək

- Müharibə başlayarsa, ilk öncə beynəlxalq güclər işə qarışar və Azərbaycan çox ağır vəziyyətdə qalar. Minsk Qrupunun həmsədrləri və aparıcı dövlətlər də buna qarşı çıxacaqlar.

- BMT-nin qətnamələri var axı

- Azərbaycan BMT-də lobbiçilik fəaliyyətini gücləndirməlidir ki, oradakı dövlətlər Ermənistanı sıxışdırsınlar və həyata keçirsinlər.

- Dünyada baş verən proseslər onu göstərdi ki, beynəlxalq hüquq deyilən anlayış sadəcə, böyük dövlətlərin əlində bir vasitədir. Liviya ilə bağlı qəbul edilən qərarlar və iki gün sonra bu ölkəyə müdaxilə onu bir daha təsdiqlədi. Belə olan təqdirdə lobbiçilik fəaliyyəti hansı səmərə verəcək? Guya söz sahibi olan dövlətlər bilmir ki, Ermənistan Azərbaycan torpaqlarını işğal edib?

- Təəssüf ki, bu gün böyük dövlətlər nə istəyirlərsə, o da olur. Ona görə də böyük dövlətlərlə yaxşı oynamaq lazımdır. Azərbaycanın düzgün oyun oynaması üçün əlində imkanları var.

- Ermənistanın vəziyyəti qat-qat pisdir. Bu kontekstdən baxanda Qarabağ məsələsində iki dövlətin vəziyyəti ilə bağlı necə müqayisə aparmaq olar?

- Bölgədəki oyunçu Ermənistan deyil. Onun sahibinə diqqət yetirmək lazımdır. Tarixə baxanda görürük ki, ermənilərdən imperialist güclər daim maşa kimi istifadə edərək oynadıblar. Təəssüf ki, ermənilər də bu cür siyasətdən yararlanmağa çalışırlar. Amma onu da bilmək lazımdır ki, türklər bu bölgədə min illərdir var və var olmaqda da davam edəcək. Ermənilər də bunu çox gözəl anlayırlar. Onların içərisində də Ermənistandakı Qarabağ mafiyasına qarşı olan ağıllı ermənilər var. Onlar bilirlər ki, yaxşı yaşamaq istəyirlərsə, qonşu xalqlarla normal əlaqələr qurmaq lazımdır. Ona görə də Ermənistanı bizə qarşı qoyan güclərlə münasibətlərimizə aydınlıq gətirmək lazımdır. Rusiya Cənubi Qafqazda bütün separatçı gücləri dəstəkləyir. Hakimiyyətdə olan normal iqtidarlarla işləmir. Köhnə ənənəvi rus xarici siyasəti hələ də dəyişməyib. Hələ də bölgədəki dövlətləri öz təsiri altında olan ərazi kimi görür. Ona görə də bu məsələ ağırdır. Amma Rusiya ilə işləyərkən digər ölkələri də unutmaq olmaz. Türkiyə dostumuzdur, müttəfiqimizdir. Amma Türkiyə ilə işləmək Rusiya ilə işləməkdən daha vacibdir. Qardaş, dost deyə-deyə baxarsız ki, münasibətlər artıq soyuqlaşıb. Çünki Türkiyə və Azərbaycan ayrı-ayrı dövlətlərdir və hərəsinin öz maraqları var. Ermənistanla Rusiya arasında hərbi strateji əməkdaşlığa dair müqavilə var. Azərbaycanla Türkiyə arasında olan hərbi əməkdaşlığa dair müqavilədə üçüncü dövlət hücuma keçərsə, bir-birini müdafiə etmək anlayışı yoxdur. Birgə müdafiə məsələsinə isə bir çox məsələ daxildir.

Əli Zülfüqaroğlu

Həftə içi.- 2011.- 17 may.- S. 1, 4.