"Xalçalarımız Azərbaycanın tarixini əks etdirir"

"Əvvəla onu qeyd edim ki, Qarabağ xalçası Xan qızı Xurşudbanı Nətavanın adıyla bağlıdır. Çünki onun sifarişi ilə bu sənət Qarabağa gətirilib. Və xalçaçılıq orada sürətlə inkişaf etməyə başlayıb".

Azərbaycan xalqı yüksək mədəniyyəti ilə çox haqlı olaraq hər zaman öyünüb. Ən qədim sənətin inci növləri məhz burada yaranıb. Onlardan biri də xalçaçılıq sənətidir. Azərbaycanın təbiəti kimi onun xalçaları da gözəldir, sirli bir aləmdir.

Çünki Azərbaycan xalçaları onun rəngarəng təbiətinin bütün gözəlliyini-səmanın maviliyini və meşələrin yaşıllığını, dağ yamaclarının əlvanlığını, qarlı zirvələrin bəyazlığını əks etdirib. Bu xalçalarda qırmızı nar dənələrinin və qızılı heyvanın, sarı zəfəranın, kəhrəba üzümünün rəngləri ecazkar bir şəkildə qovuşub. Bir sözlə, xalçalarımız həmişə boyalarının tükənməz zənginliyi naxışların təkrar edilməzliyi, yaradıcılıq təxəyyülünün gücü və yüksək sənətkarlığı ilə fərqlənib. Tanınmış xalçaçı Zaur Hüseynovla söhbətimiz bu səpkidə keçdi.

- Zaur müəllim, necə oldu ki, bu sənətə gəldiniz?

- Xalçaçılıq sənəti ilə çoxdan məşğulam. Qarabağın gözəl guşələrindən biri olan Cəbrayıl rayonunda doğulmuşam. Evimizdə gözümü açandan bu sənəti görmüşəm. Rəhmətlik nənəm gözəl xalçalar toxuyardı. Və məndə də bu sənətə maraq artdı. Onu da qeyd edim ki, xalçalar Azərbaycanın tarixini əks etdirir. Hər dövrün xalçalarının rəngləri vaxt-zaman keçdikcə öz tarixini, gözəlliyini göstərir. Xalça həm də çox çətin sənətdir. Gərək onun ilmələrini ustalıqla vurasan, modellərinə düzgün rəng verəsən. Xırda bir səhv xalçanın incilərini pozur, dəyərini itirir. Azərbaycanda xalçaların tarixi XV-XVI əsrlərə təsadüf edilməklə, 7 zonaya (Bakı, Şirvan, Quba, Qarabağ, Gəncə, Qazax və Təbriz) bölünür.

- Bəs bu xalçalar hansı tipdə toxunub?

- Xalçalar üç tipdə toxunulub. Xovlu, xovsuz və arxası xovlu xalçalar olub. Hər zonanın xalçalarına vurulan modellər həmin bölgədə olan kəndlərin adı ilə bağlıdır. Yəni xalçanı toxuyan adam onun üstünə öz incə ilmələri ilə möhrünü vurub. 7 qruplar isə vurulan ilmələrin sayına, modelinə və görkəminə görə seçilir. Məsələn, Bakı xalçası ilmələrinə görə Qarabağ xalçasından seçilir, toxunuşlar isə müxtəlifdir. Bakı xalçaçıları Qarabağ və Gəncə xalçalarını o bölgələrin xalçaçıları kimi toxuya bilməzlər. Və yaxud əksinə, Qarabağ xanımları Bakı xanımlarının xalçaya vurduğu ilmələri olduğu kimi vura bilməzlər. Nə qədər yaxşı toxusalar da, seçiləcək.

- Buna səbəb nədir?

- Səbəb ondan ibarətdir ki, ilmələri Qarabağ xanımları yumşaq vurduğu halga, Bakı, Şirvan və Quba xanımları ilmələri daha sıx vururlar.

- Bəs Qarabağ xalçaları Təbriz xalçalarından hansı əlamətlərinə görə fərqlənir?

- Qarabağda əsas naxışlar güllü, atlı, itli, qız başında xonça, içində qızıl gül və giometrik fiqurlardan ibarət olur. Özü də təmiz yundan toxunulur. Amma Təbriz xalçalarına gəldikdə isə bu xalçalarda ilmə sayı Qarabağ xalçalarından çox olur. Əsasən Təbriz xalçalarının gülləri ipək sapla toxunulur. Süjet əsərləri Təbriz xalçalarında daha dəqiq toxunulur.

- Əgər zəhmət deyilsə, siz deyə bilərsinizmi bəs xalçaların sirləri nədən ibarətdir?

- Xalçaların yaşı nə qədər çox olarsa, bir o qədər gözəl görünməklə insanı daha çox özünə cəlb edir. Qobustan xalçaçılığın məbədgahı sayılır. Ona görə ki, Qobustanda olan qayaların üzərindəki işarələr, giometrik fiqurlar xalçalar üzərində işlənilib. Qobustan qayalarının üzərində olan işarələr isə həm də ibtidai icma quruluşuna təsadüf edir. Bu qayalardakı işarələrdən və xalçaçılıq sənətində olan işarələr bir daha sübut edir ki, insanlığın başlanğıcı məhz Qobustandan götürülüb. Həm də Qobustan xalçasının üzərində "Yallı" rəqsi simvol olaraq göstərilib, kənar yerlərində isə bir-birinə əks olan butalar, qoç buynuzları toxunulur. O cümlədən həmin xalçanın üzərində od rəmzi olan butalar da var. Qoç buynuzu onu göstərir ki, bu xalçanı qoyun yunundan toxuyublar. "Yallı" isə onu göstərir ki, o dövrün insanları rəqs edərmişlər. Od isə atəşpərəstliyi göstərir. Amma bütün Azərbaycan xalçalarında, o çümlədən Qarabağ xalçalarında bu butadan çox istifadə olunur. Nə buta, nə də giometrik fiqurlar başqa millətlərin xalçalarında yoxdur. Deyilənə görə qədim Qız qalasının tarixi IV əsrə gedib çıxır. Havadan, yəni üst tərəfdən qalaya baxarkən onun dam örtüyü buta işarəsini xatırladır. Butanın da təxminən 32 növü var.

- Onu da diqqətinizə çatdırım ki, Qarabağ xalçaları digər xalçalarla müqayisədə daha şux görünür. Bunun səbəbini açıqlaya bilərsinizmi?

- Çox maraqlı sualdır. Bu sualı birinci dəfədir siz mənə verirsiniz, amma gələn qonaqlara, əcnəbi turistlərə bu haqda ətraflı məlumat veririk. Əvvəla onu qeyd edim ki, Qarabağ xalçası Xan qızı Xurşudbanı Nətavanın adıyla bağlıdır. Çünki onun sifarişi ilə bu sənət Qarabağa gətirilib. Və xalçaçılıq orada sürətlə inkişaf etməyə başlayıb. Nənələrimiz gündüzlər mal-qarayla, təsərrüfatla məşğul olub, gecələr isə çıraq işığında gözəl əhval-ruhiyyələrini xalça üzərinə əks etdirərmişlər.

Çünki Qarabağ xalçalarını analarımız qızları üçün cehizlik toxuduqlarına görə onların qəlbindən müsbət enerji süzülərmiş. Bu səbəbdən də Qarabağ xalçaları daha cazibədardır. Bir sözlə, Qarabağ xalçalarının əksəriyyətində nənələrimizin təxəyyülündə canlandırdığı fikirləri və ideyaları ilməyə çevirərək xalçanın üzərində əks etdirdiklərini görürük.

- Mənfur düşmənimiz olan ermənilər isə nənələrimizin min bir əziyyətlə toxuduğu Qarabağ xalçalarını öz adlarına çıxaraq, xarici ölkələrdə keçirilən sərgilərdə onu Ermənistan xalçası kimi təqdim edirlər. Buna sizin münasibətiniz necədir?

- Ermənilərin dedikləri xülyadır. İçlərinin paxırları kimi, artıq yalanları da üzə çıxmağa başlayıb. Qarabağ xalçalarını öz adlarıyla dünya ictimaiyyətinə reklam etsələr də, bu mənasız bir şeydir. Çünki həmin sərgi keçirilən ölkənin vətəndaşları əgər Ermənistana gedərsə, vətənlərində keçirilən sərgidəki Qarabağ xalçasını orada görə bilməyəcəklər. Amma Azərbaycana gəldikdə Qarabağda yaşayan nənələrimiz və analarımız xalçaçılıqla məşğul olduqlarına görə onlar hər bir evdə ən azı 1-2 ədəd Qarabağ xalçalarını görə bilərlər. Axı ermənilərin xalçası olmayıb. Onlar bizim xalçaları öz adlarına çıxsalar belə xeyri yoxdur. Çünki xalça üzərində olan buta və Qobustanda olan işarələr bir daha bunu təsdiq edir ki, bu xalça Azərbaycana məxsusdur.

- Bəs Qarabağ xalçalarındakı rəngli zolaqlar nəyi bildirir?

- Qədim zamanlarda nənələrimizin elmi savadları olmadığından bilməyiblər ki, bir xalçanı toxumaq üçün nə qədər ip boyamaq lazımdır. Xalçanı toxuyur, hansısa bir hissəsinə rənglədiyi ip çatmır. Və başlayır ipi yenidən boyamağa. Amma həmin rəngi ala bilmir. Bu səbəbdən də toxunan xalçalarda fərq var. Buna elmi dildə "əbrəş" deyilir.

- Xalçaların bugünkü toxunuşu sizi nə dərəcədə qane edir? Ölkəmizdə hazırda götürsək, bu sənət necə inkişaf etdirilir?

- Dövlət səviyyəsində bir neçə sex fəaliyyət göstərir. Bakı, Şirvan, Quba və Qazax zonasında xalçalar toxunulur. Demək olar ki, 20 ildir Qarabağ xalçaları toxunulmur. Ona görə də turistlərin ən çox gəldiyi və maraqlandığı yer olan İçərişəhərdə "Böyük Qala" küçəsi, döngə 4 5-də yerləşən və VIII əsrə aid olan mədrəsəni icarəyə götürdüm. Artıq bura "Toğrul- Qarabağ" dükanı kimi fəaliyyət göstərir. Biz Qarabağ xalçalarının toxunulması sifarişlərinin verilməsi ilə yanaşı, onun satışı və təbliğatı ilə də məşğul oluruq. Və bir də ki, bura gələn xarici vətəndaşlarla, turistlərlə ünsiyyət yaradırıq. Bəzi xarici vətəndaşlar qarabağlı olduğumuzu biləndə və onlara Qarabağ xalçaları haqqında məlumat verərkən, onlar xalçalarımız haqqında ermənilərin yalan məlumatlarını bizə deyirlər. Bizim verdiyimiz açıqlamadan sonra onlar bir daha əmin olurlar ki, Qarabağ xalçaları Azərbaycan xalqına məxsusdur. Onu da qeyd edim ki, bu gün Azərbaycanda xalçaçılığın yaşamasında və onun dünya miqyasında göstərilməsində böyük alim Lətif Kərimovun xidmətləri olub.

Qələndər Xaçınçaylı

Həftə içi.- 2011.- 7 oktyabr.- S. 8.