Qarabağ və Cənubi Sudan reallıqları

Əli Həsənov: "Bu referendum Azərbaycana nümunə göstərilə bilməz"

Bir neçə gün əvvəl Cənubi Sudanda referendum keçirildi və xalq müstəqilliyin lehinə səs verdi. Bununla da Sudan dövləti iki hissəyə parçalandı. Elə ermənilər də bu faktdan ruhlanaraq hər yerdə, hər bir tədbirdə bəyan edirlər ki, Cənubi Sudanda keçirilən referendum Dağlıq Qarabağda da tətbiq olunmalıdır. Elə götürək Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın geridə buraxdığımız günlərdə Kiprdə və Yunanıstanda bildirdiyi fikirləri. O demişdi ki, Sudanın parçalanması dünya birliyini sevindirdi və bütün dövlətlər səsvermənin sakit və qanunauyğun formada keçməsindən məmnun qalıb.

O zaman Dağlıq Qarabağda da müstəqillik məsələsini həll etmək üçün referendum keçirilməlidir. Hətta o, Cənubi Sudanın uğurunun Azərbaycana gözdağı olacağını da demişdi. Amma özünə siyasətçi deyən Ermənistan prezidenti Cənubi Sudan və Dağlıq Qarabağ problemlərinin nəinki bir-birinə oxşamadığını, hətta onların müqayisə edilməsinin belə mümkün olmamasını bilmir. Elə isə biz bu fərqliliyi açıqlayaq.

Dağlıq Qarabağ heç bir muxtariyyətə malik deyil. Keçmiş muxtariyyətini nəzərə alsaq, sahəsi 4,4 min kvadratkilometr, əhalisinin sayı 90 min nəfərdir. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tarixi bölgəsidir və göründüyü kimi, adı da Azərbaycan dilindədir. Tarixçilər sübut edirlər ki, ermənilər Qarabağa 1828-ci ildə "Türkmənçay" sülh müqaviləsi əsasında köçürülüb. Onlara muxtariyyət isə sovet dönəmində - 1923-cü ildə verilib. Yəni bu vaxtdan ərazidə nəinki erməni muxtariyyətinin, heç onların adi toplum şəklində yaşadıqlarını göstərən sənədlər də mövcud deyil. Buradan belə çıxır ki, SSRİ rəhbərliyinin əmrinə əsasən, tarixi Azərbaycan torpaqlarında, belə demək mümkündürsə, miqrant ermənilər üçün qondarma muxtariyyət yaradılıb. 1988-ci ildən başlayaraq isə Rusiya və Ermənistan hərbi birləşmələrinin birbaşa iştirakı ilə Dağlıq Qarabağda etnik təmizləmə aparılıb, orada yaşayan 70 minədək azərbaycanlı Qarabağ ərazisindən çıxarılıb, bir qismi isə qətlə yetirilib. Nəhayət, Ermənistan parlamenti Dağlıq Qarabağı bu ölkənin ərazisinə birləşdirmək haqda qərar qəbul edib. Yəni Qarabağ münaqişəsində Azərbaycanla Dağlıq Qarabağ deyil, birbaşa müstəqil bir dövlət - Ermənistan iştirak edib və Azərbaycan torpaqlarında separatçı qurum yaradıb.

Cənubi Sudanda isə vəziyyət tamam fərqlidir. Bu ölkədə heç kim cənubluların gəlmə olduğunu demir və hətta əksinə, onların tarixinə hörmət də edir. Ərazisi 600 min kvadratkilometr, əhalisinin sayı 2,5 milyon nəfər olan Cənubi Sudanda şimalla problemlər XIX əsrdən başlayır. Sudan dövlətindən ayrılma prosesinə isə bu ölkə suverenlik qazandığı 1956-cı ildə start verilib. Həmin ildən başlayaraq şimalla cənub arasında mütəmadi vətəndaş müharibəsi gedib və bu proses 1972-ci ilədək uzanıb. Yəni Sudan dövləti müstəqillik qazananda Cənubi Sudan "de fakto" ayrıca dövlət kimi fəaliyyətə başlayıb və Şimal da bununla bir növ razılaşıb. Elə bunun nəticəsi olub ki, 1972-ci ildə Efiopiyanın paytaxtı Əddis-Əbəbə şəhərində tərəflər arasında saziş bağlandı və Cənubi Sudana muxtariyyət verildi. Amma 1983-cü ildə Sudan hökumətinin Cənubi Sudanın ərazisində inzibati dəyişiklik etməsi ilə silahlı münaqişə yenidən başladı. Nəhayət, 2005-ci ildə tərəflər Keniyanın paytaxtı Nayrobi şəhərində bir müqavilə bağladılar. Həmin sazişə əsasən, 5 il sonra, yəni bu ilin əvvəlində Cənubi Sudanda müstəqil olub-olmamaq barədə səsvermənin keçirilməsi qərara alınıb (yanvarın 9-15 tarixlərində keçirilən referendum nəzərdə tutulur). Onu da deyək ki, Cənubi Sudan Qarabağdan fərqli olaraq bir millətin nümayəndələrinin əlində girov deyil. 10 milli-inzibati vilayətdən ibarət olan Cənubi Sudanda çox sayda iri xalq yaşayır və onların Şimalla münasibəti heç də üst-üstə düşmür. Bundan əlavə, Cənubi Sudanda problem milli-dini mahiyyət daşımır, yəni buradakı xalqların böyük hissəsi müsəlmandır.

İndi də Cənubi Sudan və Dağlıq Qarabağ problemlərinin bənzər cəhətləri barədə. Hansı ki erməni siyasətçilər heç vaxt bu barədə bir kəlmə də olsun danışmırlar.

1. Dağlıq Qarabağın kiçik ərazisində neft yataqları olmasa da, qızıl, polimetal, miss, dəmir, hər cür tikinti materialları, o cümlədən mərmər var. Qarabağ ərazisində Azərbaycan geoloqlarının təsdiqlədiyi qızılla zəngin 24 geoloji damar mövcuddur. Bölgədə yerləşən mərmərlər də çox keyfiyyətlidir. Mineral bulaqlar, zəngin meşələr (meşə sənayesi üçün qiymətli oduncaq) və ən əsası, turizm sənayesini inkişaf etdirmək üçün əvəzsiz təbii gözəllik Qarabağın dəyərini böyük dövlətlərin nəzərində artırır. Elə münaqişə başlayanda da Rusiyanın prosesdə açıq-aşkar iştirakı, sonradan vasitəçi adı altında ABŞ və Fransanın da məsələyə qarışması bu münaqişənin böyük dövlətlərin ssenarisi əsasında başladığını göstərdi. Ermənistan isə burada, sadəcə, idarəolunan oyunçudur.

2. Cənubi Sudan ərazisi neft və qaz kimi müasir dünya siyasətini müəyyənləşdirən sərvətlərlə zəngindir. Sudan ərazisində kəşf olunmuş karbohidrogen ehtiyatlarının 90 faizi məhz buradadır. Elə buna görə də Qərb dövlətləri həmişə Cənubi Sudanda vəziyyəti qəlizləşdirmək, ərazidə müstəqil dövlət qurmaq üçün çalışıb. Səbəb isə aydındır: ölkənin islamçı qüvvələrinin də dəstəklədiyi və ciddi təsir altında saxladığı prezident əl-Bəşir Sudanın 2,5 milyon kvadratkilometr ərazisini son 20 ildə Qərb dövlətlərinin üzünə bağlayıb. Qərb alimlərinin kosmosdan çəkdikləri şəkillərə əsasən gəldiyi qənaətə görə, Sudan "neft okeanında üzən gəmidir". Yəni Sudan ərazisi dünyanın ən iri potensial neft yataqları ilə zəngindir. Amma hakimiyyətdə olan hərbi xunta Qərb iş adamlarını ölkəyə buraxmamaqla həmin sərvətlərdən istifadəyə imkan vermir. Buna görə də ölkəni iki yerə parçalamaqla Cənubi Sudanda mövcud olan milyardlarla ton həcmində neftə sahib olmaq niyyətindədirlər. Yeri gəlmişkən, Cənubi Sudandakı ölkənin parçalanmasına çalışan qüvvələri tarix boyu qonşu Efiopiya, Uqanda, eləcə də İngiltərə, ABŞ və Fransa cidd-cəhdlə dəstəkləyib. Hətta iş o yerə çatıb ki, bir vaxtlar mərhum Roma papası II İohan Pavel Uqanda və Uandaya səfəri zamanı Sudan hökumətinin icazəsi olmadan Cənubi Sudana gedərək yerli separatçı qüvvələrin rəhbərləri ilə bir araya gəlmişdi. Əslində müsəlman qəbilələrin yaratmaq istədiyi bir ərazidə papanın görüşlər keçirməsi Qərbi Sudanın parçalanmasında maraqlı olduğunu göstərirdi.

Yeri gəlmişkən, Sudanın cənubunda müstəqil dövlətin yaradılması ilə bağlı keçirilən referendumun Azərbaycan üçün nümunə ola bilməməsinə dair Prezident Administrasiyasının ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin müdiri Əli Həsənov da açıqlama verib: "Bu, Sudan xalqının qəbul etdiyi qərardır, Dağlıq Qarabağ isə Azərbaycanın tərkib hissəsidir, Dağlıq Qarabağdakı əsas əhali oradan didərgin salınıb, orada yalnız erməni əhalisi qalıb. Bu səbəbdən Dağlıq Qarabağın taleyinin müəyyən olunması referenduma çıxarıla bilməz". Ə.Həsənov qeyd edib ki, bu məsələ o halda referenduma çıxarıla bilər ki, Dağlıq Qarabağın bütün əhalisi yerinə qayıtsın, onların əksəriyyətinin rəyi nəzərə alınaraq gələcəkdə bu ərazinin taleyi müəyyən olunsun.

Dünən ABŞ-ın tanınmış siyasi icmalçısı, "İrs" fondunun Avrasiya üzrə eksperti Ariel Koen də Cənubi Sudanın Dağlıq Qarabağa nümunə olacağı barədə ermənilərin yaydığı məlumatlara şərh verib. O bildirib ki, Cənubi Sudanda vəziyyət Cənubi Qafqaz hadisələrindən köklü şəkildə fərqlənir və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə müqayisə edilə və ya bu ərazi mübahisəsinin həlli üçün model kimi istifadə oluna bilməz. Koenin sözlərinə görə, BMT Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin davam etdiyi uzun illər ərzində 4 qətnamə qəbul edib və Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişənin nizamlanması yolları barədə ATƏT Minsk Qrupunun həmsədrləri kimi, öz fikrini dəqiq ifadə edib. Ekspertin sözlərinə görə, Cənubi Sudandakı vəziyyətlə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi arasında paralellər aparmaq və ya bu xalqların öz müqəddəratlarını təyin etməsindən Ermənistan - Azərbaycan ərazi mübahisəsinin həlli üçün model kimi istifadə etmək olmaz.

Vüsal Tağıbəyli

Həftə içi.- 2011.- 20-21 yanvar.- S. 4.