Keşişlikdən filosofluğa gedən yol

Özü üçün dürüst, hamının qarşısında güclü olmaq istəyən Nitsşe

Onun uşaqlığı Naumburq şəhərində dul anası və qarımış bibilərinin əhatəsində keçdi. Hələ 5 yaşı olanda atası beyin qurumasından vəfat etmişdi. Taleləri qaralmış bu qadınların həyatı sonralar onun fəlsəfəsinin pessimizminə təsir edəcəkdi. 13 yaşında təhsil aldığı məktəbdə çox yaxşı oxuduğuna görə "keşiş" ləqəbi ilə tanınan Nitsşedən gedir söhbət.

O dünyaya gələndə atası Prussiya kralı Fridrix Nitsşeyə sonsuz sədaqətinin qarşılığı olaraq oğluna kralın şərəfinə Fridrix Nitsşe adını qoyur. Nitsşe 19 yaşında keşiş olmaq üçün Bonn universitetinə girir. Əlbəttə ki, ailədəki qadınlar əvvəlcədən onun həyatını planlaşdırmışdılar. Lakin Nitsşe bu planı tezliklə pozdu. Şüursuz bir üsyan hissi onun içini gəmirməyə başlamışdı. Bonna gəldikdən sonra tezliklə universitet gəncliyinə qoşuldu, içki içməyə başladı hətta dueldə vuruşub yaralandı da. Bu vaxt artıq onun üçün Allah ölmüşdü". Tətildə evə qayıdan Nitsşe artıq dini ayinlərinə icra etmir, kilsəyə getmirdi. Evdən isə Nitsşe Bonna yox, Leypsiqə qayıtdı. Klassik filologiya üzrə təhsil almaq üçün. Bu zaman Nitsşe 21 yaşlı bir gənc idi. Leypsiqdə baş verən iki hadisə onun sonrakı həyatına böyük təsir edir. Belə ki, pritonlara ayaq açan Nitsşe burda frengi adlı zöhrəvi xəstəliyə tutulur. Daha sonra bu xəstəlik Nitsşenin yazılarında iz qoyacaqdı. O, "Zərdüşt belə söyləmişdi" əsərində yazırdı: "Qadının yanına gedirsən? Elə isə qırmancını unutma". Deyilənə görə, bu hadisədən sonra Nitsşe heç zaman qadınlara yaxın belə durmayıb.

Müharibədən qazanılan xəstəlik

Həyatını dəyişən sonrakı hadisə isə onun Şopenhaueri "Dünya iradə və təsəvvür kimi" əsəriylə tanımasıdır. Bu zaman hər kəsin unutduğu Şopenhauer yenicə vəfat eləmişdi. Şopenhauerin üslubu və öldürücü pessimizmi Nitsşeyə dərindən təsir edir.

Şopenhaueri oxuyandan sonra Nitsşenin inandığı bir tərəfə dursun, inana biləcəyi heç bir şeyi qalmamışdı. Şopenhauer bədbinliyi ona güc verirdi. Öz təbiətinə uyğun olmasa da artıq özü qarşısında dürüst və hamı qarşısında güclü olmaq istəyirdi. İrəliyə gedən yol Şopenhauerdən keçirdi. Hələlik Nitsşenin öz fəlsəfəsi haqqında olan yeganə durulmuş ideyası Güc İradəsi idi.

1870-ci ilin iyulunda Almaniya ilə Fransa arasında müharibə başladı. Almanlar üçün bu savaş Napaleonun intiqamını almaq və Almaniyanı Avropanın hegemon dövlətinə çevirmək demək idi. Nitsşe könüllü olaraq tibb xidməti daxilində müharibədə yer alır. Müharibə Nitsşenin düşüncələrində ciddi dəyişiklik yaradır. Nitsşe anlayır ki, insanın ən güclü həyat instinkti yaşamaq istəyi, həyatda qalmaq arzusu deyil, tam tərsinə hakimiyyət, müharibə, güclü olmaq istəyidir.

Bismark fransızları məğlub edərkən Nitsşe hər gün bir az daha qətiyyətlə müharibə dəhşətini anlayırdı. Vorthdakı döyüş meydanı saysız-hesabsız cəsəd qalıqları ilə dolu idi, havada isə artıq çürüməyə üz qoymuş cəsədlərin ağır qoxusu hakim idi. Nitsşe altı yaralı əsgəri sülh dövründə heyvan daşınan vaqonlarla iki günlük səfərlə xəstəxanaya aparmalı olur. Qolları, ayaqları güllə yaraları ilə dolu olan və yaralı yerləri çürüməyə başlamış əsgərlərin bütün qayğısını çəkən Karsrueyə çatanda özü də xəstəxanaya düşür. O, dizenteriya və difteriyaya mübtəla olmuşdug 1879-cu ildə Nitsşenin səhhəti daha da pisləşir. Nitsşe bu zaman 35 yaşında idi. Deyilənə görə o, tibb fakültələrində keçirilən bütün xəstəliklərdən əziyyət çəkirdi. Nitsşe yarıkor olmuşdu. Doktor ondan kitab oxumamasını xahiş etdi. Şiddətli baş ağrılarından əziyyət çəkirdi. Bəzən bu ağrılara görə günlərlə yataqdan qalxa bilmirdi. Buna baxmayaraq, o, Fövqəlinsan fəlsəfəsini yarada bildi.

"Dəli olana qədər morfi çəkəcəyəm"

Nitsşe səyahətlərində dostu Paul Riinin vasitəsi ilə 21 yaşındakı rus qızı Lu Salome ilə tanış olur. Nitsşe Riinin də iştirakı ilə bəzən isə ikisi bir yerdə Salome ilə gəzintilərə çıxır və fəlsəfi inamının qıza da sirayət eləməyə çağırır. Nitsşe Salomeyə deyirdi ki, Zərdüşt heç bir zaman doğulmayacaq oğludur. Doğulmamaq Zərdüşt üçün kifayət qədər şanslı idi, sadəcə belə bir adla yaşamağın çətinliyinə görə deyil. Salome, Rii və Nitsşe bu gün düşünülməsi çox çətin olan cinsəl piramidaya düşürlər. Çünki bu gün cinsəl açıdan saf olacaq heç kim qalmayıb. Əvvəllər hər üçü özlərini fəlsəfəyə həsr etmək arzusunda olur. Daha sonra Nitsşe və Rii bir-birlərindən xəbərsiz Salomeyə aşiq olurlar. Nitsşe daha dərinə gedərək məhəbbətini Salomeyə çatdırması üçün Riidən xahiş də edir. Bu xahiş Nitsşenin XIX əsrin ən böyük psixoloqu olmaq şərəfini də əlindən almır. Luzerndə çəkilən bir foto bu üçbucağı təsvir edir. 38 və 33 yaşında iki bakirə kişi at arabasına söykənib. Arabada isə əlində qırmanc olan 21 yaşında cismanı gözəlliyin ən cazibədar çağında olan bir qadın. Əlbəttə ki, belə bir münasibətin sonu olmamalı idi. Bir müddət sonra üçü də bir-birindən ayrıldı. Bu Nitsşeyə çox pis təsir etdi. Bu günlərdə gündəliyinə yazmışdı: "Bu axşam dəli olana qədər morfi çəkəcəyəm".

Tənhalıq və qəbul olunmamaq

Nitsşe tək yaşayır, ucuzu otaqlar kirayələyir, fasilə vermədən yazır, kasıb restoranlarda yemək yeyir və bir tərəfdən də dözülməz baş ağrılarını sakitləşdirmək üçün dərmanlar qəbul edirdi. Bu ağır vəziyyətinə baxmayaraq hər il daha gözəl kitablar yazırdı. Səksəninci illərdə Nitsşe çalışmalarını böyük və əzici bir tənhalıq içində tanınmayan və oxunmayan bir yazar kimi davam elətdirir. Dəhşətli tənhalığı və qəbul olunmaması Nitsşeni bəzən dözülməz depressiyalara salırdı. Nitsşe böyük bir filosof idi və özü də bunun fərqində idi. Dünyanın isə bunu bilməməsi imkansızdı. Ekko-Homo əsərində Nitsşe yazırdı: "Buna oxşayan bir şey heç bir zaman yazılmadı, hiss edilmədi, və bu qədər əzabı indiyə qədər heç kim çəkmədi". Bu tənqidi və inamı aşan bir ifadə idi.

Mən də yaxşı kitablar yazmadımmı?

1889-cu ilin sonunda Nitsşeni ruhi vəziyyəti daha da pisləşdi. Bu zaman İtaliyada olan Nitsşe Turində küçə ilə gedərkən qəfildən yıxılır. Vəziyyəti pisləşir. Bu zaman bir az əvvəl qırmanc yemiş fayton atının boynuna sarılır. Ağlamağa başlayır. Onu qaldığı otelə aparırlar. Nitsşe ordan Cosima Vaqnerə "Səni sevirəm, Ariadna", İtaliya Kralına "Sevgili Umbertomg bütün antisemitləri məhv edəcəm" sözlərini açıqca ilə yollayır. Burxarda da açıqca yollayır, "Dionis" imzası ilə. Burxard isə bir dostuna bu haqda məlumat verir və o da Nitsşeni Turindən aparır. Nitsşenin səhhəti ciddi böhrana düşdü. O bir daha sağlamlığına qovuşa bilməyəcəkdi. Vəziyyəti günümüzün tibbi imkanları ilə belə yaxşılaşdırıla bilməzdi. Gərgin zehni əmək, tənhalıq və çəkdiyi acılar ən çox da sifilis. Bu xəstəlik beyin iflicinə səbəb olan ücüncü mərhələyə çatır. Sanatoriyada yatandan sonra anasının yanına gedir. Nitsşe artıq çox sakit idi, heç danışmır, büzülüb bir yerdə qalırdı. Bəzən yaxşılaşır, keçmişi xatırlaya bilirdi. Bir dəfə hardasa kitab gördü və "Mən də yaxşı kitablar yazmadımmı?" deyir.

Hitlerə əl öpdürən əlavələr

Anası 1897-ci ildə vəfat edəndə ona bacısı Elizabet Förster baxmağa başladı. Nitsşeyə baxası sonuncu adam o idi. Bacısı məşhur bir yəhudi düşməni Bernard Försterlə evli idi. Nitsşe onun düşüncələrinə görə bəyənmirdi. Elizabet Nitsşeni də yanına alıb Höte və Şillerin yaşadığı şəhər kimi məşhur olan Veymara köçür. Sonra isə Nitsşenin çap olunmamış əsərlərinin üzərində təhriflər etməyə başladı. Onun əlavələri əsasən yəhudi düşmənliyi və Nitsşenin tərifiylə bağlı idi. Bu təhriflərlə Nitsşenin "Güc iradəsi" adlı əsəri dərc olunur. Daha sonralar Nitsşenin ən böyük araşdırmaçılarından biri olan Valter Kaufman Elizabetin etdiyi əlavələri peşəkarlıqla ayırd edərək bu əsəri sonralar yenidən çap etdirir.

Nitsşe proqnozunu dəqiq təsvir etdiyi XX əsrin başlarına qədər yaşadı. Böyük bığlı, kədərli, üzgün və kim olduğunu bilməyən Nitsşe 25 oktyabr 1900-cu ildə öldü. Ölümü ərəfəsində Nitsşenin əsərləri populyarlaşmağa başladı. XX əsrin mütəfəkkirlərindən Freyd, Rilke, Onil, Bernard Şou, Konrad üzərində təsir buraxan Nitsşe Elizabetin köməyi ilə Nasist Filosofuna çevrildi. Hitler Veymarda Nitsşe Arxivinin qarşısında Elizabet Försterin əlini öpərək ona təşəkkür edir. Nitsşe "alman romantikası" haqda yazırdı ki, alman irqini ali irq etmək istəyindən çox uzağam.

O, bir gün dahi elan olunacağını əlbəttə ki, bilirdi. Amma dünyanın onu necə dəyərləndirəcəyini müəyyən edə bilmirdi və "bir gün müqəddəs elan olumağından çox qorxurdu". Hətta "müqəddəs olmaqdansa axmaq olmağı seçəcəyini" də yazırdı.

Nigar İxtiyarqızı

Həftə içi.- 2012.- 21-23 aprel.- S.16.