Tükənən sərvətlərimizi necə qoruyaq?

Daş karxanalarında mişar daşı ehtiyatı tükəndikdən sonra evimizi hansı materiallarla tikəcəyimiz bəlli deyil

Dünyada neft və qaz ölkəsi kimi tanınan Azərbaycanın təbii sərvəti təkcə karbohidrogen ehtiyatlarla məhdudlaşmır. Respublikamız zəngin yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərə, qeyri-filiz yataqlarına, tikinti materialları, yeraltı şirin, mineral, termal və yodlu-bromlu sənaye suları yataqlarına malikdir.

Bu təbii sərvətlərin içərisində tikinti materialları yataqları xüsusi yer tutur. Ən azı o səbəbdən ki, təsərrüfatın inkişafı, əhalinin yaşayış şəraitinin təşkili və yaxşılaşdırılması tikinti materialları sənayesi olmadan mümkün deyil. Bunların arasında tikinti-inşaat materiallarının əsasını təşkil edən daş, qum və gil yataqlarının tikinti sektoru üçün xüsusi əhəmiyyəti var. Hazırda Azərbaycanda mişar daşı yataqları əsasən Bakının Qaradağ rayonu ərazisində, Mərdəkan qəsəbəsində, Füzuli və Naftalan, Ağdamın Şahbulaq kəndi, Qazaxın Daş Salahlı, Zəyəm kəndlərində yerləşir. Ancaq bir həqiqət də var ki, bu təbii sərvətlərin hamısı tükənən ehtiyatdır.

Bəs, tikintidə geniş istifadə olunan mişar daşı ehtiyatı nə qədərdir? Bu tükənən sərvət ölkəmiz üçün neçə il kifayət edəcək? Bu ehtiyat tükəndikdən sonra bu tikinti materialına tələbat nəyin hesabına ödəniləcək? Aidiyyəti qurumların mişar daşına alternativ tikinti materialları da istifadəyə dair hansısa təklifləri varmı?

600-700 milyon kubmetrlik ehtiyat

“Həftə içi”nin əməkdaşı bu və ya digər suallara aydınlıq gətirərkən məlum olub ki, ölkədə mişar daşı ehtiyatının nə vaxt tükənəcəyi barədə proqnoz hesablama belə yoxdur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin şöbə rəisi Eyzangül Qəmbərova bildirib ki, hazırda Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində 600-700 milyon kubmetr həcmində mişar daşı ehtiyatı var. Bu ehtiyatlar isə Böyük Qafqazda, Kiçik Qafqazda, əsasən də Abşeron regionunda yerləşir. Onun sözlərinə görə, istənilən xammalın sənaye tələbatını bilmək üçün ona olan illik tələbat öyrənilməlidir: “Amma bu barədə araşdırmalar yoxdur”.

Nazirlik rəsmisi bildirib ki, Azərbaycanın daş karxanalarında çıxarılan mişar daşı ehtiyatının nə vaxt tükənəcəyi də bəlli deyil. Onun sözlərinə görə, bu barədə proqnoz hesablamalar olmadığından konkret məlumat vermək çətindir: “Gələcəkdə mişar daşına alternativ hansı materialdan istifadə ediləcəyi barədə də hansısa proqram və yaxud tədqiqatları yoxdur”.

Xatırladaq ki, Azərbaycanda daş karxanalarından səmərəli istifadəyə dair ilk və sonuncu tədbirlər planı 2003-cü ilə təsadüf edir. Belə ki, həmin il iyunun 13-də “Abşeron yarımadasında təbii daş yataqlarının səmərəli istifadəsi və inkişafı Dövlət Proqramı (2003-2006-cı illər)” təsdiq edilib. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin İqtisadi İnkişaf Nazirliyi ilə birgə icra etməli olduğu proqramda göstərilir ki, son dövrlərdə tikinti materialları yataqlarının istismarı sahəsində bir sıra nöqsanlara yol verilib. Belə ki, Abşeronda fəaliyyət göstərən mexanikləşdirilmiş iri daş karxanalarının parçalanması nəticəsində pərakəndəlik yaranmış, texniki, texnoloji, təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi tələblərinə məhəl qoyulmadan aparılan istismar işləri nəticəsində qiymətli əhəng daşı yataqları son dərəcə səmərəsiz istifadə olunub. Məlum olub ki, müvafiq tullantıların sement və əhəng istehsalında, yol tikintisində yararlı xammal kimi istifadəsi mümkün olduğu halda Abşeron daş karxanalarında kəsilən dağ kütləsinin təxminən 50 faizə qədəri yararsız material kimi atılıb.

Nə proqnoz var, nə də…

İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin mətbuat katibi Abbas Əliyev də “Həftə içi”nə açıqlamasında daş karxanalarındakı ehtiyatla bağlı hansısa proqnozun olmadığını təsdiqləyib. Ancaq onun fikrincə, bu, heç də o demək deyil ki, tikintidə yalnız mişar daşından istifadə edilir və belə getsə, bu material tükənə bilər: “Azərbaycanda mişar daşının tükənəcəyi ilə bağlı narahatlıq yoxdur. Çünki zaman ötdükcə tikintidə daha çox müasir və yüngül materiallardan istifadə artır. Dünyada müəyyən tikinti materiallarını əvəz edə bilən yüngül və daha dayanıqlı materiallar istehsal edən müəssisələr açılır və bu iş davam edir. Azərbaycanda da son dövrlər yüngül və dayanıqlı tikinti materialları hazırlayan yeni müəssisələr yaradılıb”.

Ölkədə mişar daşına olan illik tələbata gəlincə, Abbas Əliyev belə bir hesablamanın olmadığını deyir. Amma o əmindir ki, tikintidə mişar daşından əvvəlki dövrlərdəki kimi geniş istifadə edilmir: “İndi mişar daşı daha müasir materiallarla əvəzlənir. Məsələn, yeni hündürmərtəbəli binalar əsasən beton dayaqlarla və kərpiclə tikilir. Ticarət obyektlərində də daha çox yüngül konstruksiyalar işlənir. Yəni zaman keçdikcə tikintidə daha müasir inşaat materiallarından istifadə artır və bunun üçün də sahibkarlar belə müəssisələrin sayını genişləndirir”.

Əmlak bazarı üzrə ekspert Nüsrət İbrahimov isə, Azərbaycanda mişar daşına olan orta illik tələbatdan xəbərdardır. Onun sözlərinə görə, il ərzində ölkədə orta hesabla 62-63 milyon ədəd, yaxud 1 milyon kubmetr mişar daşından istifadə olunur.

Nüsrət İbrahimov bildirib ki, Azərbaycanda ilk qazobeton istehsalçısı olan «AAC» MMC mişar daşından fərqli və müasir daş istehsalına başlayıb və hazırda bu məhsullardan da tikintidə istifadə edilir. Ekspertin sözlərinə görə, mişar daşı ilə müqayisədə xeyli yüngül çəkiyə malik bu daşlar əsasən yuxarı mərtəbələrdə ümumi konstruksiyanın çəkisini azaltmaq üçün istifadə edilir.

Azərbaycanın bəzi daş karxanalarının səmərəsiz şəkildə istismar edildiyini deyən ekspert mişar daşı çıxarılan süxurlar nəm olmamalıdır: “Ancaq bəzi karxanalarda buna əhəmiyyət verilmir. Ona görə də daşın çoxu qırıntılar şəklində itkiyə gedir”.

Atif Sarıxanlı

Həftə içi.- 2013.- 11 aprel.- S.7.