“Milli təhsil konsepsiyası mütləq hazırlanmalıdır“

Bu həftə prezident seçkiləri ilə yanaşı, ölkə sakinlərinin beynini ən çox məşğul edən məsələlərdən biri də gül balalarımızın qədəm basdığı məktəblərdə növbəti tədris ilinin başlanması oldu. Hər bir valideyn övladının orta məktəbdə, hazırlıq kursunda, yaxud ali məktəbdə necə təhsil alacağı, ona hansı müəllimin dərs keçəcəyi, onu kitab və ləvazimatlarla, geyim-kecimlə, cibxərcliyi ilə necə təmin edəcəyi barədə düşünür. Qarşıdan Müəllim Günü də gəlir... Bunları nəzərə alaraq "Dəyirman"ımıza ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində müstəqil respublikamızın, demək olar ki, ilk islahatçı təhsil naziri olmuş türkoloq alim, Türk Dil Qurumunun üzvü, professor Firudin Cəlilovu dəvət etdik. Onunla "Təhsilimizin problemləri" mövzusunu üyütməyə cəhd etdik...

- Firudin müəllim, ilk dəfə nazir kimi fəaliyyətə başlayanda təhsil sahəsində rastlaşdığınız ən ziddiyyətli problem hansı olmuşdu?

- Dövlət üçün təhsil, demək olar ki, ən ağır sahədir. Çünki elə bir ailə yoxdur ki, onun təhsillə, məktəblə bağlılığı olmasın. Bu mənada biz də işə başlayanda çox problemlərlə rastlaşdıq. Təsəvvür edin, mən ilk dəfə nazir gələndə nazirliyin büdcəsində cəmi 300 dollar vəsait var idi. Buna görə də yaxın bir ölkəyə səfərə getmək üçün digər nazirliklərdən kömək istəyirdik. Ağır problemlərdən biri də ali və orta təhsil sahələrinin bir qurumda birləşdirilməsi idi. Biz bu məsələni çətinliklə də olsa, həll etdik. Qısa müddət ərzində xeyli islahatlar apardıq. Test üsulunun ilk dəfə tətbiqinə nail olduq. Xeyli dərslik çap etdirə bildik. Nəticədə 1992-ci ildə Dünya Bankının hesabatında Azərbaycan keçmiş sovet məkanında təhsil sahəsində ən çox inkişafa nail olmuş bir ölkə kimi qeyd edildi.

- MDB-də ilk dəfə sizin və Vurğun Əyyubun rəhbərliyi ilə test üsulunun tətbiq edilməsinə nail olundu. Hazırda bu üsulun tətbiqi səviyyəsi sizi qane edirmi?

- Əvvəla, ədalət naminə bu işin görülməsində digər şəxslərin də əməyini qeyd etmək gərəkdi. İdeya mənim olsa da, testin tətbiqində Vurğun Əyyubla yanaşı, Kamran İmanovun və keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanovun da böyük zəhməti olmuşdu. İlk dəfə Tələbə Qəbulu Komissiyasını baş nazirin müavini olanda yaratmışdım, komissiya üzvləri mənim kabinetimdə oturub işləyirdi. Məqsəd o idi ki, bu bir test idarəsi kimi gələcəkdə digər nazirliklərdən də sifarişlər qəbul edib, həmin qurumlarda attestasiya, yaxud işə qəbul imtahanları üçün testlər hazırlayıb tətbiq etsin. Ancaq bu gün TQDK öz üzərinə daha böyük funksiyalar götürüb. Dərsliklər, testlər çap etdirir, buraxılış imtahanları da keçirir. Bu da Təhsil Nazirliyi (TN) ilə həmin qurum arasında müəyyən ziddiyyətlərə və təhsil sahəsində hərc-mərcliyə gətirib çıxarır...

- Son 20 ildə Azərbaycan təhsilinin inkişafında müsbət və mənfi məqamları necə xarakterizə edərdiz?

- Deyim ki, müsbət məqamlar çoxdur. İlk növbətə yüzlərlə yeni məktəb tikilib və təmir etdirilib. Məktəblərin çoxu kompüterləşdirilib. Və nəticədə oxumaq istəyənlər üçün geniş imkanlar yaradılıb. Ancaq bir çox hallarda forma dəyişsə də, mahiyyət dəyişməyib, yəni həmin yaraşıqlı məktəb binalarında təhsilin səviyyəsi, keyfiyyəti yüksəlməyib.

Digər neqativ hallar da var. İnanıram ki, bunlar tədricən aradan qaldırılacaq...

- Bu ilin aprelində - yeni təhsil naziri təyin olunan ərəfədə belə bir açıqlama vermişdiniz ki, Misir Mərdanovun yerinə kim gəlsə də, təhsildəki problemləri tezliklə həll edə bilməyəcək. Artıq 5 aydır ki, Mikayıl Cabbarov təhsil naziridir. Hansısa dəyişikliklərə nail olunubmu?

- Bilirsiz, mən bilavasitə təhsil prosesinin içərisində deyiləm. Ona görə də qəti bir fikir demək çətindir. Ancaq belə görünür ki, ciddi dəyişiklik edilməyib. Təhsilə nəzarət edən şəxs də gərək təhsil prosesinin idarəçiliyində iştirak etmiş adam olsun. Yalnız bir neçə kadrı yenisi ilə əvəzləməklə iş getmir. Mən yenə də təzə təhsil nazirinə uğurlar arzulayıram. Gəncdir, enerjilidir, güman edirəm ki, müəyyən uğurlar əldə edə biləcəkdir...

- Müşahidələr göstərir ki, orta məktəblərdə xırda rüşvətxorluq halları, yaxud fond pulu - filan yığılması hələ də davam etməkdədir...

- Öncə, müəllimin, ziyalının zəhmətini düzgün qiymətləndirmək gərəkdir. Ötən əsrin 50-60-cı illərinə qədər müəllimlər ən sayılan, nüfuzlu təbəqə idi. Sonradan pedaqoqların nüfuzu tədricən aşağı düşdü. Bu gün də müəllimlərin əməkhaqqı çox aşağıdır. Bu da məktəblərdə neqativ hallara şərait yaradan amillərdəndir...

- Düzdür, hər il olduğu kimi, bu il də dövlətimiz maaşları 10 faiz artırdı. Ancaq müəllimlər kimi məktəb rəhbərlərinin, direktorların da maaşı bazarla müqayisədə çox aşağıdır. O boyda müəllim-şagird kollektivini idarə etməli olan direktorlara, səhv etmirəmsə, 150-200 manat vəzifə maaşı verilir. Bu da rüşvətxorluğa şərait yaradan faktorlardan deyilmi?

- Bu bəla bizim vaxtımızda da var idi. Təəssüf ki, o zaman büdcəmizdə pul çox az idi. Müəllimlərin maaşımı qaldırdıq, ancaq konkret məktəb rəhbərlərinin maaşını qaldıra bilmədik... Bu bəladan mütləq xilas olmaq lazımdır. Müəllimə bu gün ayda azı 1000 manat maaş verilməlidir ki, o, normal dərs deyə bilsin, məcbur olub şagirdin, valideynin əlinə göz dikməsin...

- Görünür, bu problemi həll etmək üçün müəllimlərin gerçək, yəni "hörmət", "tanışlıq" olmadan keçiriləcək attestasiyasına da böyük ehtiyac var?

- Tamamilə doğrudur. 1992-1993-cü illərdə biz bu istiqamətdə tədbirlər görməyə çalışırdıq. Həqiqi attestasiya keçirməyi planlaşdırırdıq. Müəllimlər savad və bacarıqlarına görə dərəcələrə bölünməlidir, aradakı maaş fərqi çox olmalıdır ki, aşağı dərəcəli müəllim mütləq öz üzərində çalışmağa məcbur olsun, gəlib birinci dərəcəyə çatsın. Məsələn, aşağı dərəcəli müəllim 500 manat alırsa, birinci dərəcəli 1500 manat almalıdır. Yəni maddi maraq, stimul olmalıdır...

- Yeni təhsil konsepsiyasının - kurrikulumun tətbiqi ilə bağlı da müəyyən narazılıqlar var...

- Bilirsiz, biz 70 il rus təhsil sistemi ilə yaşamışıq. Bu o dövr üçün kifayət qədər yararlı sistem idi. Biz 1992-1993-cü illərdə Türkiyəyə göndərdiyimiz tələbə və şagirdlərlə onlarınkıları müqayisə edirdik. Məsələn, bir dəfə bir türk liseyinin müəllimi dedi ki, sizin 6-cı sinif şagirdinin səviyyəsi bizim 8-ci sinif şagirdinin səviyyəsindən üstündür. Amma sovet sistemindəki siyasi, ideoloji motivlər, həddindən artıq yükləmələr təhsilə çox böyük ziyan vurdu. Bunlara baxmayaraq, hələlik bir müddət o təhsil sisteminin müsbət tərəflərindən faydalanmağımıza ehtiyac var. Əlbəttə, haqlısız. Milli təhsil sisteminin konsepsiyası mütləq işlənməlidir. Özü də digər türk xalqları ilə birgə. Məsələn, biz ortaq türk əlifbasını işlədirik. Növbəti addımda ortaq türk dərslikləri hazırlanmalıdır...

- Orta məktəb məzunlarına medal verilməsini siz ləğv etmişdiniz. Bərpa edilməsinə ehtiyac var idimi?

- Sovet hökuməti qurulandan qızıl-gümüş medal manipulyasiyası var idi. Mən bu problemin həllini medal sistemini ləğv etməkdə gördüm. Medal yox idi, problem də yox idi. İndi yenidən bunu bərpa etdilər və nəticədə bu problemlər yenidən qayıtdı... Saxta medaldansa, şagirdin fənn yarışmalarında, olimpiadalarda aldığı ödüllərə üstünlük verilə bilər...

- Bu gün dərsliklərin tərtibində də çox problemlər mövcuddur. Kifayət qədər qüsurlar, səhvlər var...

- Dərsliyi tərtib edənlər ona siyasi baxışlarla - iqtidar, yaxud müxalifətçi gözü ilə yox, ümummilli nəzərlərlə baxmalıdır. Alternativ dərsliklər də olmalıdır ki, müəllim seçim edə bilsin. Bu məsələni də cəmiyyət özü aşağıdan tənzimləməlidir...

Dərsliklərin dili də çox bərbad vəziyyətdədir. Bu günlərdə "ANS" telekanalındakı bir verilişdə də bu məsələni qaldırdım. Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının bir dərsliyində fəsillərdən birinin başlığı belədir: "Eşşəkçilik". Bu ad altında tələbəyə nə öyrədəcəksən?..

- Konkret sizin mütəxəssisi olduğunuz dilçilik sahəsi ilə də maraqlansaq, orta məktəb dərsliklərində çox ziddiyyətlər var. Məsələn, 6-cı sinif dərsliyində eyni nitq hissəsinin növləri bir cür, 11-ci sinif dərsliyində tamam başqa cür göstərilir. Bu da şagirdlərdə çaşqınlıq yaradır... Və yaxud müxtəlif sözlərin transkripsiyasında vahid bir fikir yoxdur. Məsələn, mübahisələr gedir ki,"kommunal" tələffüz olunmalıdır, yoxsa "kammunal"... Dilçilərimiz nə zaman dilimizin vahid qrammatikasını tərtib edə biləcəklər?

- Dediyiniz misal orfoepiyanın mövzusudur. Təəssüf ki, bizdə bu sahədə mütəxəssis yoxdur. 1947-ci ildə Kazım Ziya adlı bir aktyorun "Səhnə danışığı" kitabı yaxşı dərslik idi. Bir də Əziz Əfəndizadənin orfoepiya lüğəti var idi. Vəssalam. Onlar da dünyalarını dəyişiblər. Ona görə də bu sahədə böyük problemlər var. Yaxınlarda telekanallardan birində bu barədə mübahisə gedirdi; dilçi alim kimi dəvət edilənlərdən biri söylədi ki, ümumiyyətlə, bizdə orfoepiyaya ehtiyac yoxdur. O da həqiqətdir ki, Azərbaycanda terminoloji baxımdan iki bərbad sahə var: hüquq və dilçilik. Bu gün dilçilər öz terminlərini sahmana sala bilməyiblər. Sözlərin yazılışında islahat lazımdır. Məsələn, iki "y" ilə yazılan sözlərdə bu hərfin biri atılmalıdı... Və onlarla belə dəyişikliyə ehtiyac var.

- Təhsil ocaqlarında dinin tədris edilməsinə necə yanaşırsız?

- Postsovet məkanında ilk dəfə ali məktəbdə ilahiyyat fakültəsini 1992-ci ildə - hələ baş nazirin müavini kimi mən açdırmışam. Məqsəd Türkiyədən, İrandan, Ərəbistandan və s. gələn cərəyanların təsiri altında Azərbaycanda din sahəsində yaranmış xaosun qarşısını almaq idi. Dinimizi öz İslam alimlərimiz, mollalarımız öyrətməlidir. Hətta mən o zaman göstəriş vermişdim ki, ilahiyyat fakültəsində heç bir şiə-sünni ayrı-seçkiliyinə yol verilməməlidir...

Özüm dindar olmasam da, dindarlara, müsəlmanlara hörmətlə yanaşıram. Bu sahədə hər kəsə sərbəstlik verilməlidir. Amma dindən alət kimi istifadə edib, onu siyasətə qarışdırmaq olmaz. Hicab məsələsi də süni qabardılan bir məsələdir. Yetkin yaşda olan bir uşaq orta, yaxud ali məktəbə başını örtüb gəlirsə, sən bunu niyə qadağan edirsən? Əksinə, qadağan edəndə hansısa xarici qüvvələrin əlinə ölkədə qarışıqlıq yaratmaq üçün bəhanə verirsən. Bu baxımdan mən ilahiyyat elminin də tədris olunmasının tərəfdarıyam...

- Övladlarınız, nəvələriniz harada təhsil alıb?

- Hər iki oğlum burada təhsillərini bitirdikdən sonra biri Rusiyada, digəri isə Ukraynada təhsillərini davam etdirdilər. Hər ikisi tibb sahəsindədi. Biri cərrahdı, digəri isə nadir bir sahə - tibbi genetika üzrə dissertasiya yazır. İnşallah, qurtarandan sonra gəlib millətinə, xalqına xidmət edəcək. Nəvələrim isə hələ bağçaya gedirlər.

- Yeni tədris ilində müəllim, şagird və valideynlərə tövsiyələriniz...

- Bütün müəllim, şagird və tələbələri təhsil ilinin başlanması münasibətilə təbrik edirəm. Müəllimlərimizə səbr, təmkin arzulayıram. Yəqin ki, tezliklə hökumət onlara ciddi qayğı göstərməyə başlayacaq. Balalarımıza isə xoş günlər arzulayıram. Və ağsaqqal kimi bir tövsiyəm var ki, kitabdan ayrılmasınlar. Adamı insan edən kitabdır. Kitabsız adamın cahil olması qaçılmazdır. Ktabı sevsinlər. Dərs kitabları ilə yanaşı, bədii ədəbiyyatı da çox oxusunlar.

Valideynlərə də gənc nəslin tərbiyəsində uğurlar arzulayıram. Ancaq övladlarının təhsilinə daha ağılla yanaşmağı məsləhət görürəm. Yəni heç bir millət balasını savadsız etmək üçün pul xərcləmir. Qoy bizim valideynlər də övladlarına saxta qiymət, saxta diplom yazdırmaqla, onları savadsız etmək üçün müəllimlərə pul verməsinlər. Pulları çoxdursa, uşaqların daha çox elmlənməsinə xərcləsinlər...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2013.- 20 sentyabr.- S.4.