Neft pulları Bakını necə dəyişir?

Bakı şəhərinin simasını dəyişən dəbdəbəli binaların böyük əksəriyyəti xarici memarlar tərəfindən layihələndirilir.

Azərbaycanda iqtisadi inkişafdan, neft pullarının xərclənməsi istiqamətlərindən söhbət düşəndə adətən, ilk ağla gələn tikinti layihələridir. Bu da təsadüfi deyil, neft pullarının axını başlanandan Azərbaycanda, xüsusən də Bakıda həyata keçirilən iri maliyyə tutumlu nəhəng tikinti layihələrinin sayı müqayisəedilməz dərəcədə artıb. Məhz neft gəlirlərinin Azərbaycana daxil olmasından sonra həyata keçirilən tikinti layihələri Sovet Bakısının görkəmini əməlli-başlı dəyişib. Xüsusilə də son 10-15 il ərzində paytaxtda tikilən onlarla körpü və tunellər, piyada keçidləri, mehmanxana kompleksləri, idman arenaları, mədəniyyət sarayları, yüzlərlə göydələnlər Bakının simasına müasirliklə yanaşı, Avropa memarlıq üslubunun çalarlarını da gətirib.

Bəs dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra sonrakı 20 il ərzində paytaxtın görkəmini dəyişdirən, sovet Bakısını müasir dövrün şəhərinə çevirən tikinti layihələri harada və necə hazırlanır? Neft gəlirləri hesabına müasirləşən Bakını kim tikir?

“Həftə içi” bu və ya digər suallara aydınlıq gətirmək məqsədilə neft gəlirlərinin Azərbaycana daxil olmasından sonra paytaxtda inşa edilən, Bakının ümumi panoramasına yenilik gətirən nəhəng tikililərlə bağlı kiçik bir araşdırma aparıb. Müasir memarlıq üslubunda inşa edilmiş və ya tikilməkdə olan binaların layihələrinin harada və necə hazırlandığına dair topladığımız materiallar olduqca maraqlı nəticələr ortaya çıxarıb. Məlum olub ki, son 10-15 ildə paytaxt Bakıda reallaşdırılan nəhəng tikinti layihələrinin mütləq əksəriyyətinin müəllifləri xarici memarlardır. Onların arasında hətta dünyanın ən tanınmış tikinti menecmentləri də var. Ən mühüm məsələlərdən biri odur ki, bu layihələrin heç biri Azərbaycanın özündə hazırlanmır və həmin layihələrin işlənməsi bir qayda olaraq xarici memarlara həvalə olunur. Üstəlik xarici memarların hazırladıqları bu tikinti layihələrinin icrası da əsasən xarici şirkətlərə tapşırılır.

Paytaxtı dəyişən İnkişaf Planı

Xatırladaq ki, faktiki olaraq yenidən qurulan Bakıda bu tip tikinti layihələri Azərbaycan dövlətinin sifarişləri əsasında hazırlanır. Bu layihələr isə sonradan Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi tərəfindən hazırlanan “Böyük Bakının regional inkişaf planı”na daxil edilir. Həmin plana əsasən, yaxın illərdə məhz müasir üslublu çoxmərtəbli binaların sayı bir neçə dəfə artırılmaqla Bakı şəhərinin siması inanılmaz dərəcədə dəyişəcək. Bu plana Bakı ilə yanaşı, Sumqayıt və Xırdalan şəhərləri, hətta Abşeron rayonunun yarımadada yerləşən hissəsi də daxildir.

Beləliklə, “Böyük Bakının Regional İnkişaf Planı” layihəsi üzərində işlər hələ tam başa çatdırılmasa da, paytaxtda inşa edilən unikal tikinti layihələrinin bir çoxunun icrası artıq yekunlaşıb. Elə son illər Azərbaycanda reallaşdırılan ən iri maliyyə tutumlu layihələr sırasında öndə olanlar da məhz bu tip layihələrdir. Bu layihələr arasında tikintisi başa çatanlar, inşası davam etdirilən və hələ növbə gözləyənlər də var.

Paytaxtda həm unikal görünüşünə, həm də maliyyə tutumuna görə ciddi şəkildə fərqlənən tikinti layihələrindən biri Heydər Əliyev Mərkəzidir ki, onun tikintisinə 2007-ci ilin sentyabrında başlanıb. Heydər Əliyevin adını daşıyan prospektin başlanğıcında inşa olunan layihənin sifarişçi Azərbaycan hökuməti, layihənin memarı Zaha Hadid (Böyük Britaniya), icraçısı isə “DİA Holdinq” Azərbaycan-Türkiyə Müştərək Müəssisəsidir. Mərkəz kompleksi ümumilikdə 15,25 hektar ərazini əhatə edir. Ərazinin 9 hektarı təkcə istirahət parkının payına düşür. Dünyanın nadir memarlıq incilərindən biri olacaq kompleksdə möhtəşəm sərgi və konsert zalları, muzey, elmi mərkəz, kitabxana və digər xidmət sahələri yaradılıb.

Artıq istifadədə olan Dövlət Bayrağı Meydanı da büdcədən maliyyələşən iri maliyyə tutumlu layihələrdən sayılır. Azərbaycan hökumətinin sifarişi əsasında ABŞ-ın “Trident Support” memarlıq şirkətinin layihəsi əsasında inşa edilmiş meydanın tikintisini “Azenko” şirkəti (Azərbaycan) icra edib. 2008-ci ilin mayında təməli qoyulan, 2010-cu ilin sentyabrında tikintisi başa çatmış layihənin dəyəri 32 milyon dollar təşkil edib.

Heydər Əliyev prospektində reallaşdırılacaq daha bir iri maliyyə tutumlu tikinti layihəsinin sifarişçisi isə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətidir (ARDNŞ). ARDNŞ-nin özü üçün 42 mərtəbəli yeni inzibati binanın tikintisini nəzərdə tutan bu layihəsinin müəllifi Cənubi Koreyanın “Heerim Architects & Planners Co LTD” şirkəti (memar Jong Sook Yoon), icraçı isə Türkiyənin “Tekfen Construction” firmasıdır. İlkin dəyəri 235,4 milyon dollar olan layihə üzrə inşaat işlərini 2010-cu ilin iyununda başlanıb. İki binanın birləşərək dəniz pinqvinini xatırladan kompleks 2000 işçiyə xidmət etməlidir.

2010-cu ilin yayında təməli qoyulan Bakı Olimpiya Stadionu da ən iri layihələr sırasındadır. Metronun “Məşədi Əzizbəyov” stansiyası yaxınlığında, “Böyük Şor gölü” adlanan ərazidə tikilən bu stadionun səs-küyü hətta Azərbaycan sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda eşidildi. Səbəb təkcə FİFA-nın prezidenti Yozef Blatter və UEFA prezidenti Mişel Platini, eləcə də dünya futbol ictimaiyyətinin görkəmli nümayəndələrinin stadionunun təməlqoyma mərasiminə qatılması deyildi. Həm də 65 min nəfərlik stadionun layihəsinin Türkiyənin məşhur TOCA (The Office of Contemporary Architecture) şirkətinin iki tanınmış memarı - Erdinc Çiftçi və Semih Goralın bu layihəyə müəlliflik edir. Layihənin ilkin dəyərinin isə 1 milyard dollar olduğu bildirilir.

Bakının memarlıq simasının dəyişməsində xüsusi rol oynayacaq Azərbaycan Mərkəzi Bankının yeni inzibati binası da Heydər Əliyev prospektində yerləşəcək. Avstriyalı memar Harmut Hankın müəlliflik etdiyi layihə Mərkəzi Bankın yeni binası 123 metr və 140 metr hündürlüyündə olan iki qüllənin birgə yaratdığı kompozisiyada həllinin tapıb. Heydər Əliyev prospekti 109-11 ünvanda inşa olunan bina Bakının hər yerindən görünəcək və tək dayanan “fiqur” formasında olacaq.

“Qara Şəhər” Ağ Şəhərə çevrilir

Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin sifarişi ilə “WS Atkins”, “Foster + Partners” (B/Btitaniya) və “F+A Architects” (ABŞ) şirkətlərinin birgə hazırladığı “Baku White City” (“Ağ Şəhər”) layihəsi isə sözün həqiqi mənasında paytaxtın simasını dəyişdirilməsinə yönəlib. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Hacıbala Abutalıbovun 11 iyun 2007-ci il tarixli sərəncamına əsasən, bu layihə hazırkı “Qara Şəhər”in bərpası və yenidən qurulmasını nəzərdə tutur. Sahəsi 221 hektar olan bu ərazi, şəhərin müasir mərkəzi kimi bir anlayışı tamamilə dəyişərək və genişləndirərək, yeni bir sima alacaq. “Bakı Ağ Şəhər” layihəsinin baş planı öz sakinlərinə yaşayış, iş, istirahət və əyləncələr üçün ən yaxşı şərait təqdim edəcəyi 10 şəhər tipli universal kvartalın yaradılmasını, Bakı bulvarının abadlaşdırılması və genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Paytaxt əhalisinin ən çox sevdiyi küçələrdən biri olan Neftçilər prospekti isə Yeni Bulvar boyu davam edəcək. Hətta “Bakı Ağ Şəhər”in mərkəzi meydanına çıxışı olan metro stansiyasının inşası, habelə avtobus nəqliyyatı şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi planlaşdırılır.

Daha bur maraqlı məqam odur ki, Bakı meri Hacıbala Abutalıbov bir neçə il paytaxt küçələrində sökdürdüyü tramvay xəttini Ağ Şəhərdə bərpa etmək niyyətindədir. Belə ki, ingilis və amerikan memarlar – S.Behling, R.Coyeks və N.Fosterin hazırladığı bu nəhəng layihədə bütün sahil boyu tramvay xəttinin çəkilməsi, su nəqliyyatından istifadə edilməsi üçün bulvar boyunca dəniz yolunun salınması nəzərdə tutulur.

Dənizkənarı Milli Parkda artıq inşası başa çatmaqda olan Xalça Muzeyinin də memarı xarici ölkədən seçilib. Belə ki, yarıbükülmüş xalça formasında inşa olunan 4 mərtəbəli binanın tikintisi Avstriya şirkətinin layihəsi əsasında aparılır. Memarlar Frans Yans və Valter Marinin layihələndirdiyi, təməli 2008-ci ilin mayında qoyulan Xalça Muzeyinin bu ilin sonundək istifadəyə verilməsi planlaşdırılır.

Heydər Əliyev prospekti-108 ünvanda inşa olunan Gimnastika Kompleksi də müasir dizaynı ilə paytaxtdakı digər tikililərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənəcək. Serbiya şirkətini təmsil edən memar Brodway Maylanın layihəsi əsasında tikilən Gimnastika Kompleksində 6 000 yerlik tamaşaçı tribunası, VİP tribuna, hakimlər, məşqçilər, işçi heyət üçün otaqlar, informasiya zalı, trenajor zalları, mağazalar, restoran, bar və digər istirahət-əyləncə mərkəzinin inşası nəzərdə tutulur. Ümumi sahəsi 42 min 179 kvadratmetr olan kompleksin ərazisində həmçinin 300 yerlik yeraltı avtomobil dayanacağı da tikiləcək.

“National Gymnastics Arena” adlı kompleksdə artıq beton, üzləmə, kommunikasiya işləri demək olar ki, yekunlaşıb. Kompleksin tavanı da qurulub və tam hazır vəziyyətdədir. Kompleksdə tamaşaçıların rahatlığını təmin etmək üçün istirahət guşələri, kafe və restoranlarda da işlərin görülməsinə başlanılacaq. Avtomobillə gələnlər isə kompleksin altındakı iki mərtəbəli qarajdan istifadə edə biləcəklər. Gimnastika kompleksində bədii, idman gimnastikaları, həmçinin digər idman növləri üzrə yarışlar təşkil ediləcək.

Dəniz üzərində asma körpü:

maliyyədən asılı qalan layihə

Son illər Azərbaycanda həyata keçirilən və ya planlaşdırılan layihələr arasında Xəzər dənizi üzərində asma körpü diqqəti daha çox cəlb edir. “Dong Sung Enginering” və Koreya beynəlxalq əməkdaşlıq agentliyinin (KOİKA) Nəqliyyat Nazirliyinin sifarişi ilə layihələndirdiyi körpünün əsas hissəsinin uzunluğu 14,5 kilometrdir. Bakının Şıx qəsəbəsindən Zığ qəsəbəsinə qədər dənizin üzərindən salınacaq körpünün bir hissəsi dor ipləri, digər hissəsi isə dayaqlar üzərində tikiləcək. Bundan başqa, körpünün altından 40 min tona qədər dedveydi olan gəmilər keçə biləcək. Layihənin icraçısı olan Cənubi Koreyanın “Dong Sung Enginering” şirkəti körpünün ilkin dəyərinin 1,6 milyard dollar həcmində hesablandığını açıqlayıb. Lakin bu hesablanma 2009-cu ildə aparılıb və indi layihənin ümumi dəyərinin bir neçə dəfə bahalaşdığı deyilir.

Nəqliyyat Nazirliyindən “Həftə içi”nə verilən məlumata görə, hələ 2010-cu ilin martında bu layihəyə dair nazirliklə Koreya Fondu arasında müqavilə də imzalanıb. Həmin müqaviləyə əsasən, Koreya Fondu körpünün tikintisinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması layihəsinin hazırlanmasına 1,5 milyon dollar ayırır. Bu layihə 2 il ərzində hazırlanmalı və bundan sonra tikintiyə başlanmalıdır. Bununla belə Azərbaycan tərəfi Xəzər dənizi üzərində asma körpü layihəsinin baha olması səbəbindən onun icrasına tələsmir.

Neft pullarının ölkəyə axını şəraitində Bakıda həyata keçirilən iri maliyyə tutumlu layihələrdən biri də “Qış Bulvarı”dır. Artıq istifadəyə verilmiş “Qış Bulvarı” son illər Bakıda inşa olunan nəhəng tikinti komplekslərindən bir mühüm cəhətinə görə fərqlənir. Belə ki, “Qış Bulvarı” yeganə layihədir ki, o Azərbaycanın öz mütəxəssislərin tərəfindən hazırlanıb. Tanınmış memar, Bakı Dövlət Layihə İnstitutunun direktoru İlqar İsbatovun müəllifi olduğu bu layihə çərçivəsində köhnə Bakının simasını özündə əks etdirən yüzlərlə bir və ikimərtəbəli yaşayış evləri sökülüb. Məhz həmin binaların yerində salınan nəhəng park kompleksi Heydər Əliyev Sarayından “Füzuli meydanı”nadək böyük bir sahəni əhatə edir. Parkın kənarlarında 4 zolaqlı geniş yollar, alt hissədə avtomobil dayanacağı tikilib. Yaxın illərdə isə park boyunca hər iki tərəfdən müasir üslubda, yüksək dizaynla layihələndirilmiş yaşayış binaları inşa olunacaq.

Son illərin ən böyük tikinti layihələrindən olan və artıq istifadəyə verilmiş Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, “Eurovision-2012”nin keçirildiyi “Crystal Hall Baku”nun binaları paytaxın memarlıq üslubuna yeni çalarlar qatır. Bütün bu nəhəng tikinti layihələrinin hamısı dövlət vəsaitləri hesabına maliyyələşib və ya maliyyələşməkdə davam edir. Bundan başqa, Sənaye və Energetika Nazirliyi, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, “Azal” Hava Yolları Dövlət Konserni üçün yeni inzibati binaların tikintisi də iri maliyyə tələb edən layihələr sırasındadır.

Bakını dünyanın müasir meqapolis şəhərlərindən birinə çevirən layihələr arasında özəl biznes şirkətlərinin müstəqil şəkildə hazırladığı layihələr də var. Məsələn, “Alov qüllələri” (“DİA Holdinq”in layihəsi əsasında “Parlament prospekti”ndə inşa olunan şüşəli binalar), “Yeddi Zirvə” (Danimarkanın “Bjarke Engels Group” şirkətinin memarları tərəfindən layihələndirilən bu proyekt Zirə adasında ənənəvi enerjinin ekologiyaya sıfır təsiri olan yalnız külək, günəş və su enerjisindən qidalanan əyləncə-istirahət zonasının tikintisini nəzərdə tutur), “Aypara sarayı” (Cənubi Koreyanın “Heerim Architects” şirkətinin hazırladığı bu layihədə Bakı buxtasında bir-birini tamamlayan iki lüks otelin tikintisi planlaşdırılır) kimi layihələr də Bakının simasını, xüsusən də Xəzər dənizi tərəfdən amfiteatrını ciddi şəkildə dəyişəcək.

Beləliklə, böyük əksəriyyəti neft pulları, dövlət vəsaitləri hesabına Bakının faktiki olaraq yenidən qurulmasına yönəldilən bu layihələrdən yalnız birinin – “Qış Bulvarı” layihəsi yerli mütəxəssislər tərəfindən hazırlanıb. Yerdə qalan bütün layihələr isə xarici memarlara məxsusdur.

- Bəs bütün bunlar qədim tarixi, milli memarlıq üslubunu və mədəniyyət tarixini özündə əks etdirən Bakının xarici memarların əli ilə yadlaşdırılması demək deyilmi?

- Bakı şəhərinin simasını dəyişən tikinti layihələrinin hazırlanması üçün sifarişlər niyə yerli mütəxəssislərə deyil, xarici memarlara verilmir?

- Azərbaycanda bu tip memarlıq layihələrini hazırlaya bilən mühəndis-kadrlar yoxdurmu? Varsa, onlar Bakıda reallaşdırılan nəhəng tikinti layihələrinin hazırlanmasında fəal iştirak etmir?

- Azərbaycanın tanınmış memarları yerli mütəxəssislərin Bakının görkəmini, infrastruktur təsərrüfatını dəyişən bu tip tikinti-memarlıq layihələrindən kənarda qalmasına necə baxır?

Bu və ya digər sualların cavabı növbəti araşdırmalarımızda.

Elxan Salahov

Həftə içi.- 2014.- 8-10 fevral.- S.5.