Din və dövlət münasibətləri

milli maraqlar kontekstində

Çoxmillətli və fərqli dinlərin bərqərar olduğu Azərbaycanın milli siyasəti müxtəlif millət, etnik qrup və dini azlıqların birgə yanaşı yaşaması və dözümlülük prinsipləri əsasında müəyyənləşdirilib. Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III bəndinə görə «Dövlət irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir və bütün vətəndaşlar eyni hüquqlara malikdir».

Cinayət Məcəlləsinin 109-cu maddəsinə əsasən «Siyasi, irqi, milli, etnik, mədəni, dini, cinsi və ya beynəlxalq hüquq normaları ilə yasaqlanmış digər əsaslara görə müəyyənləşdirilmiş hər hansı bir qrupu və ya təşkilatı izləmə, yəni qrupa və ya təşkilata mənsub olduqlarına görə insanların əsas hüquqlarını kobudcasına tapdama, bəşəriyyət əleyhinə digər cinayətlərlə əlaqədar olduqda – 5 ildən 10 ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır».

Azərbaycanda dini azlıqların hüquqlarının qorunması və təminatı sahəsində də müstəqillik illərində də çox mühüm addımlar atılıb. 1992-ci ildə «Dini etiqad azadlığı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilib, 1996 və 1997-ci illərdə müvafiq düzəlişlər edilib. Həmin qanuna görə, Azərbaycanda vətəndaş hüququna malik «Hər bir kəs dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirir, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, dinə münasibəti ilə əlaqədar əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququna malikdir».

Azərbaycan dövləti dini etiqad azadlığının təmin edilməsi, din-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində də bir sıra islahatların həyata keçirilməsini məqsədəuyğun sayır. Bu baxımdan Azərbaycanın ümumilli lideri, mərhum prezident Heydər Əliyev 21 iyun 2001-ci il tarixdə, 512 saylı fərmanı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin (DQİDK) yaradılmasını təsdiqlədi. Həmin fərmanla müəyyən edildi ki, yeni yaranmış Dövlət Komitəsinin əsas vəzifəsi konstitusiyanın dini əqidə azadlığını təmin edən 48-ci maddəsinin icrası üçün müvafiq şəraitin yaradılmasından, dini etiqad azadlığı ilə bağlı digər qanunvericilik aktlarına riayət olunmasına nəzarəti təmin etməkdən, dini qurumlarla dövlət arasında münasibətləri daha ciddi tənzimləməkdən ibarətdir. DQİDK ölkədə dini durumda gərginlik yaranmaması, dini ayrı-seçkilik meyllərinin milli münasibətlər səviyyəsinin yüksəlməsinə yol verilməməsi, dini mərasim adı altında müxtəlif antidövlət meylli şəxs və qrupların qarşıdurma yaratmaq cəhdlərinin qarşısının alınmasını həyata keçirir. Eləcə də ictimai təhlükəsizlik və sosial sabitliyin qorunması, din-dövlət münasibətlərinin normal səviyyədə tənzimlənməsi üçün mövcud dini duruma lazımi nəzarəti həyata keçirir və bu yolda hər cür mənfi halların qarşısının alınması işində müvafiq beynəlxalq təşkilatları ilə əməkdaşlıq edir.

Azərbaycandakı mövcud tolerantlığın bir çox ölkələrə yaxşı nümunə ola biləcəyi respublikamıza gələn müxtəlif din xadimləri və rəsmi şəxslər tərəfindən də etiraf edilib. Məsələn, 2006-cı il fevralın 28-dən martın 5-dək Azərbaycanda səfərdə olan BMT-nin İnsan Hüquqları Komissiyasının din və əqidə azadlığı üzrə xüsusi məruzəçisi Asma Cahangir cəmiyyətdə mövcud olan dözümlülük səviyyəsinin xoş təəssürat yaratdığını demişdi.

Məlumat üçün xatırladaq ki, 1999-cu ildən etibarən ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 16 noyabr tarixi Azərbaycanda tolerantlıq günü kimi qeyd edilir.

Hazırda Azərbaycan ərazisində yüzlərlə dini icma qeydiyyatdan keçib. Bunlardan bəzilərini diqqətə çatdıraq. Öncə ənənəvi konfessiyalar barədə:

Ortodoks konfessiyası: 1991-ci ildə Cen Mironosets kilsəsinin (1907-ci ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən inşa edilib) binası Rus pravoslav kilsəsinə verilib. 2001-ci ilin may ayında Azərbaycanda səfərdə olan bütün Rusiyanın Patriarxı II Aleksi isə bu məbədə baş kafedral kilsə statusu verib. Hazırda Bakıda 3, Gəncə və Xaçmazın hər birində 1 rus pravoslav kilsəsi fəaliyyət göstərir.

Roma-katolik konfessiyası: 1999-cu ildə katolik icması kimi qeydiyyatdan keçib. 2000-ci ildə ibadətlərin yerinə yetirilməsi üçün bu icmaya xüsusi bina alınıb və sonradan kilsəyə çevrilib. 2007-ci ildə Azərbaycan hökuməti ilə Vatikan arasında əldə olunan razılığa əsasən, Bakıda Roma katolik kilsəsinin inşası tamamlanıb. 2002-ci ilin may ayında Roma katolik kilsəsinin başçısı II İohann Pavel Bakıda səfərdə olub və dövlət rəsmiləri, ictimaiyyət nümayəndələri ilə görüşüb. 2003-cü ilin aprelində Rum patriarxı II Varfolomey də Azərbaycana səfər edərək, dövlət rəsmiləri, din xadimləri, müsəlman, xristian, yəhudi dini icmalarının rəhbərləri ilə görüşlər keçirib, eyni zamanda o zamankı dövlət başçısı H.Əliyev tərəfindən qəbul olunmuşdu. 2003-cü ildə alban - udi dini icması dövlət qeydiyyatına alınıb. Şəkinin Kiş kəndində tikilən və Qafqazda, eləcə də bütün dünyada ən qədim məbədlərdən biri sayılan alban kilsəsi 2003-cü ildə əsaslı şəkildə bərpa olunaraq istifadəyə verili. 2006-cı ilin may ayında Qəbələnin Nic qəsəbəsində Müqəddəs Yelisey qədim alban kilsəsinin yerində Çotari alban - udi kilsəsinin açılış mərasimi keçirilib.

Protestantlıq cərəyanı: bura Yevangel - lüteran kilsəsi, Yevangel xristian - baptist icması, «7-ci gün adventistləri», “Şərqdə ulduz” xristian incil dini icması, Molokan ruhani xristianların dini icması, Alban - udi xristian dini icması daxildir.

Yəhudilərə aid isə Avropa yəhudilərinin dini icması «Aşkinazi», Dağ yəhudiləri icması – sefartlar və Gürcü yəhudiləri icması fəaliyyət göstərir. Yeri gəlmişkən, yəhudilər Azərbaycanda 2500 ildən artıqdır ki, məskunlaşıblar. Onlar ölkəmizdə heç vaxt dini dözümsüzlüyə və ayrıseçkiliyə məruz qalmayıb. Hazırda 7 yəhudi dini icması dövlət qeydiyyata alınıb. Bakıda 3, Oğuz və Qubanın hər birində 1 sinaqoq fəaliyyət göstərir. 2003-cü ilin mart ayında Bakıda yeni yəhudi sinaqoqu istifadəyə verilib. 2003-cü ilin sentyabrında Bakıda “Od-Avner” Xabad Lyubaviç Beynəlxalq Fondunun maliyyələşdirdiyi ilk yəhudi orta ümumtəhsil məktəbi fəaliyyətə başlayıb. Həmçinin Nazirlər Kabinetinin 5 oktyabr 2006-cı il tarixli, 222 saylı qərarına əsasan Qubanın Qırmızı qəsəbəsində yerləşən 1 nömrəli məktəbə İsaak Abramoviç Xanukovun adı verilib. Ölkədəki mövcud yüksək tolerantlıq dərəcəsi və yəhudilərə qarşı heç bir arıseçkiliyin qeydə alınmaması 2006-cı il fevralın 9 - 14-də Azərbaycana səfər edən ABŞ-dakı əsas yəhudi təşkilatları prezidentlərinin konfransının nümayəndə heyəti tərəfindən də vurğulanıb.

Qeyri-ənənəvi din və təriqətlər: «Yehova şahidləri», Nehemiya Mədh kilsəsi, «Həyatverici lütf», Beynəlxalq Krişna şüuru, Bəhai Novoapostol kilsəsi, Yevangel xristianları icması.

Azərbaycandakı mövcud dini mərkəz və idarələr xarici ölkələrdəki müvafiq mərkəzlərlə işgüzar əlaqələr saxlayır, beynəlxalq dini tədbirlərdə yaxından iştirak edirlər. Belə ki, QMİ ilə Beynəlxalq İslam Konfransı Təşkilatı və digər xarici müsəlman, hətta qeyri müsəlman ölkələrinin dini təşkilatları arasında sıx əlaqələr mövcuddur. Bakıdakı Rus pravoslav kilsələrinin yepiskopluğu Xəzəryanı bölgələrin xristian - pravoslav kilsələrinə rəhbərlik etməklə yanaşı, ölkədaxili və xarici dini mərkəzlərlə geniş əlaqələrə malikdir. Azərbaycanın yəhudi icmaları «Soxnut», «Aqudit İsrail» və «Tşuva İsrail» kimi beynəlxalq təşkilatlarla, eyni zamanda ABŞ, İngiltərə və digər dövlətlərin yəhudi icmaları ilə sıxı əlaqə saxlayırlar. Respublika ərazisində xristian və yəhudi dini tədris müəssisələri, o cümlədən pravoslav kilsələri yanında bazar günü məktəbləri, yevangel - xristian protestant icmalarının Bibliya kursları, «Həyatverici lütf» icmasının Bibliya institutu, yəhudilərin ivriti, yəhudi dini və mədəniyyətini öyrədən kursları və s. fəaliyyət göstərir. Mərkəzləri əsasən ABŞ-da, İsveçdə və Almaniyada olan dini icmalar xarici ölkədəki dini mərkəzlər ilə qanun çərçivəsində maneəsiz əməkdaşlıq edir, onlardan maddi və mənəvi, o cümlədən dini ayinlərin icrası üçün metodik yardım alaraq fəaliyyət göstərirlər.

Müxtəlif dini icmaların rəhbərləri Azərbycanı bütün dinlərin ardıcıllarının yaşaması üçün ən layiqli ölkə adlandırırlar. Bunlardan bəzilərinin qəzetimizə dediklərini diqqətə çatdıraq:

Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Xəzəryanı yeparxiyasının başçısı Aleksandr Ata ölkəmizdə pravoslavların yaşaması və sərbəst ibadətlərinə hər cür şərait yaradıldığını dedi. Onun fikrincə, əslində başqa dinlərə və millətlərə tolerant münasibət Azərbaycan xalqının qanındadır və mövcud hakimiyyət tarixən mövcud olan bu əvəzsiz münasibəti dövlət səviyyəsində davam etdirir. O əlavə etdi ki, Azərbaycan tolerant mühütü ilə multikulturalizm deyilən prosesin açıq təzahürüdür: «Heydər Əliyevin sözləri həmişə yadımdadır: "çoxmillətlilik bizim sərvətimizdir". Bu, Azərbaycanın daxili siyasətinin mənasıdır». Aleksandr Ata bildirdi ki, onun üçün əlamətdar hadisələrdən biri Azərbaycanda dini icmaların dirçəlməsidir: «Biz ibadətxanaların abadlaşdırılmasını, memarlıq və mədəniyyət irsi olan gözəl məscidlərin bərpasını müşahidə edirik. Son vaxtlar pravoslav kafedral kilsəsinin və sinaqoqun binasının bərpa edildiyini gördük. Bu onu göstərir ki, Azərbaycan barəsində fikir söyləyəcək hər kəsin bu ölkədə sabitliyin olduğunu, burada müxtəlif dinlərə, millətlərə və mədəniyyətlərə mənsub insanlar arasında qarşılıqlı hörmətin mövcudluğunu təsdiqləmələri üçün lazım olan hər şeyi edir».

Dağ yəhudiləri dini icmasının sədri Miliks Yevdayev də Azərbaycanda dövlətin dinlərə münasibətini alqışlayır: «Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri o qədər mükəmməldir ki, əlavə şərh verməyə lüzum görmürəm. Azərbaycanda bütün xalqlar sülh, əmin-amanlıq şəraitində, xoşbəxt yaşayır. Bu ölkədə heç vaxt dinlərarası, millətlərarası zəmində mübahisə, digər xoşagəlməz hallar olmayıb. Bilirsiniz niyə, ona görə ki, ulu öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi, tolerantlıq yüksək mədəniyyətin nəticəsidir. Azərbaycanda əsrlər boyu tolerantlıq olub, var və olacaq».

Katolik icması da Azərbaycanda heç bir problem və təzyiqlə üzləşmir. Qəzetimizə müsahibəsində Roma Katolik Kilsəsinin ordinarisi Vladimir Fekete dedi ki, Azərbaycandakı katolik icması kiçik olsa da, ona münasibət digərlərindən fərqlənmir: "Bu gün Azərbaycanda icmamızın üzvlərinin sayı 500 nəfərdir ki. Onun da bir hissəsi xarici vətəndaşlardır. Azərbaycanda fəaliyyətə başladığımız ilk illərdən dini qurumlarla işləyən dövlət müəssisələri ilə əlaqələrimiz çox normal şəkildə davam edir. Burdakı dinlərarası əlaqələr çox yüksəkdir. Bir vaxtlar Roma Papası II İohan Pavel Bakıya gələndə, minlərcə insanı onun görüş keçirdiyi binanın ətrafında görüb şəxsən yamanca təəccübləndim. Hiss etdim ki, xalqınızın ürəyi çox genişdir. Dövlət də məhz xalqın təbii olaraq görmək istədiyi siyasi xətti tutub və tolerant mühütün qorunması üçün hər şeyi edir».

Vüsal Tağıbəyli

Yazı "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün” hazırlanıb

Həftə içi.- 2014.- 5 mart.- S.4.