«Stalin deyirmiş ki, bu Rəsulzadə çox maraqlı insandır…»

“…Səhərə qədər ora-bura qaçan siçovullara baxa-baxa gözümü yummurdum. Yatsaydım, soyuqdan donardım… Babamın şəhərdəki mülklərindən biri bu zirzəmidən çox da uzaqda deyildi. Ancaq orada Allah bilir, kimlər yaşayırdı…”.

…Onun babası Şərqdə ilk müstəqil dövlətin banisi idi. Amma o, həmin dövlətin paytaxtında nə yaşamaq üçün rahat bir yer, nə də qarın dolusu yemək üçün pul tapa bilirdi…

Əvvəlkilərdən fərqli olaraq bugünkü “Labirint”imizin iki yolçusu var: baba və nəvə… Onların keçdiyi yol çox uzaq, dolanbac və üzüntülü, dəhşətli əzablarla doludur… Amma Bakıdan başlayıb İrandan, Türkiyədən, kimsəsiz Qazaxıstan çöllərindən, Moskvadan, Finlandiyadan, Polşadan, Almaniyadan, Macarıstandan və yenidən Ankaradan, Bakıdan keçən bu yol həm də Azərbaycanın istiqlal yoludur. Böyük Məhəmməd Əminin 130 illiyi ərəfəsində onun 68 yaşlı nəvəsi, əməkdar rəssam Rəis Rəsulzadə ilə yəqin yaşadıqları ağrı-acılar səbəbindən xəstə olması ucbatından yaradıcılıq emalatxanasında görüşə bilmədik… Ancaq canında-qanında bugünkü istiqlalımızın banilərindən birinin genini daşıyan bir insanın telefonda kövrək səsini dinləməyin özü də bizi çox duyğulandırdı…

- Rəis bəy, maraqlıdır, babanız Məhəmməd Əmin bəy cəmi 17 yaşında Azərbaycanda Rusiyanın müstəmləkəçilik üsuli-idarəsinə qarşı mübarizəyə başlayan ilk gizli təşkilat olan “Müsəlman gənclik təşkilatı”nı yaratmağı necə bacardı? Bəlkə onun arxasında hansısa bir güc dururdu, yaxud Azərbaycanın o vaxtkı ağsaqqallarından, ziyalılarından kimsə ona dəstək verirdi?

- Məhəmməd Əmin bəy həddindən artıq istedadlı, fövqəladə bir insan olub. Tarixdə bir sıra nadir şəxsiyyətlər az yaşlarına baxmayaraq, nəhəng işlər görüblər. Məsələn, Şah İsmayıl 14 yaşında artıq taxt-tac sahibi olaraq Azərbaycanı bütövləşdirmək uğrunda mübarizəyə qalxıb. Mosart 3 yaşında musiqi əsərləri yazıb... Və s. Həm də 17 yaş insan üçün artıq az yaş deyil. Eyni zamanda, Məhəmməd Əmin mükəmməl savadlı bir axundun ailəsində böyümüşdü və hərtərəfli insan idi. Şeir də yazırdı, hətta “Qaranlıqda işıqlar” adlı bir pyes də yazmışdı... Digər tərəfdən, o dövrdə, Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyətində olmasını və yaşından asılı olmayaraq ziyalı, savadlı insanların bunu dərk edərək mübarizəyə can atdıqlarını da nəzərə almaq gərəkdir. Babam da Vətən, millət nə olduğunu anlayandan istiqlal uğrunda mücadiləyə atılmağa qərar verib. Hətta atası bəzən ona deyirmiş ki, ay oğul, gəl bu yoldan əl çək, el üçün ağlayan kor olar. Ancaq Məhəmməd Əmin, öz şeirlərində də ifadə etdiyi kimi, bu yoldan dönməməyi qət etmişdi...

- Rəsulzadə 1911-ci ildə Türkiyədə ola-ola Bakıda Müsavat Partiyasını yaratmağa necə nail oldu?

- Məhəmməd Əmin 1908-ci ildən çar hökumətinin təqibləri nəticəsində İrana, sonra da Türkiyəyə getməli olur. Və 1911-ci ildə onun göstərişi ilə Bakıda əmisi oğlu Məhəmməd Əli Rəsulzadə, Tağı Nağılının və b. təşkilatçılığı ilə Müsavat Partiyasının əsası qoyulur. 1913-cü ildə rus çarı Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibətilə geniş əfv fərmanı verəndə babam Bakıya qayıda bilir. Və Müsavata bilavasitə özü rəhbərlik edərək Azərbaycanı addım-addım istiqlala doğru aparır...

- Bəzi araşdırmaçılar deyir ki, 1920-ci ildə ADR-in süqutunun əsas səbəblərindən biri Rəsulzadənin ingilislərin təsiri altında ölkə parlamentini həddindən artıq demokratik formalaşdırması, hətta Azərbaycanın açıq düşməni daşnaklara və bolşevik meyilli fraksiyalara da yer verməsi olub...

- Bilirsiz, bəziləri məsələləri dərindən araşdırmadan yersiz nəticələrə gəlirlər. Amma tarixin gedişatı hər şeyi üzə çıxarır. Cümhuriyyətin süqutunun əsas səbəbi Azərbaycanın nəhəng, azğınlaşmış bir güc tərəfindən işğalı idi. Bunu bir divin yeni doğulmuş köməksiz bir körpəni boğmasına da bənzətmək olar. Digər daxili çəkişmələr ikinci dərəcəlidir...

Amma Rəsulzadənin Şərqdə ilk demokratik dövlət yaratması, 114 min kv.km bir ərazidə dövlətimizin suverenliyini bərqərar etməsi Azərbaycanın üçrəngli bayrağını ucaltması, ilk dəfə qadınlara seçki hüququ verməsi və s. danılmaz faktlardır...

- Məlumdur ki, 1905-ci ildə Balaxanıda fəhlələri tətilə qaldırmaq cəhdinə görə neft sahibkarları Stalini quyuya atmaq istəyəndə Məhəmməd Əmin buna imkan verməmiş, sonra isə onun Bayıl həbsxanasından qaçırılmasını da təşkil etmişdi. Stalin isə 1920-ci ildə babanızın həbs edildiyini bilən kimi türməyə gəlib onu azad edərək, öz vicdani borcunu yerinə yetirmişdi. Bəzi kommunist mənbələri bu günədək belə təbliğat aparırlar ki, guya Stalin babanıza təklif edib ki, ailəni də özünlə Moskvaya apara bilərsən, ancaq o, qəsddən xanımını və 4 övladını burada qoyub gedib...

- Bəli, Rəsulzadə Stalinlə dost imişlər. Amma Stalin 1920-ci ildə onu azad edəndə deyib ki, sənə Azərbaycanla, ailənlə vidalaşmağa bir saat vaxt veririk. Onda da atam yenicə doğulubmuş. Babam ayrılanda onun üzündən öpür, adını da Azər qoyur (səsi titrəyir)... Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda ilk Azər adı atamın adıdır ki, onu da babam öz oğluna ömrünün sonuna qədər həsrət qalacağı Vətəninin şərəfinə qoyub...

Sonra Məhəmməd Əmin Stalinlə birgə Moskvaya gedir. İki il orada qalır. RSFSR Millətlər Komissarlığının mətbuat müvəkkili işləyir. Şərqşünaslıq İnstitutunda fars dilindən dərs deyir.

Stalin Rəsulzadəyə yüksək vəzifələr təklif edir. Amma babam hamısından imtina edir. Stalin də deyirmiş ki, bu Rəsulzadə çox maraqlı insandır, nə təklif edirik, imtina edir. Babam isə Stalinə izah edirmiş ki, dostluğumuz öz yerində, ancaq mən Vətənimi müstəmləkəyə çevirmiş ölkənin rəhbərliyi ilə siyasi işbirliyində ola bilmərəm. Sonra burada Azərbaycan üçün heç bir iş görə bilməyəcəyini anlayan Məhəmməd Əmin məzuniyyət adı ilə Leninqrada, oradan da silahdaşlarının köməyi ilə gizli yolla Finlandiyaya keçir. Sonrası isə Türkiyə-Almaniya-Polşa- Rumıniya və yenidən Türkiyə... Ömrünün sonunadək qərib, amma Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mübarizə ilə dolu bir keşməkeşli və şərəfli həyat sürür...

- Bayaq dediyim mənbələrin yazdığına görə, guya Məhəmməd Əmin Moskvada qaldığı iki il müddətində Bakıya gəlib ailəsi ilə görüşə bilərdi, yəni Stalin buna şərait yaradardı...

- Belə şöz-söhbətləri yayanlar xalqını, Vətənini sevməyən, imperiyalara baş əyməyi özünə şərəf bilən kölə xislətli insanlardır. İkincisi də, Stalin özü ona demişdi ki, Bakıda yaşamaq sənin üçün təhlükəlidir, səni müxtəlif bəhanələrlə həbs edə, güllələyə bilərlər. Buna görə də o bura gələ bilməzdi. Burada hələ Əliheydər Qarayev kimi ikiüzlülər var idi. O, Müsavat hökumətinə xəyanət etmişdi. Babam isə ona demişdi ki, bolşeviklər özləri səni güllələyəcək. Elə də oldu...

- Rəsulzadə Stalinlə birgə Moskvaya gedərkən qatarda maraqlı söhbətləri də olur...

- Yolda Stalin ona deyir ki, nə oldu siz bir dövlət qurdunuz, sonda dağıldı. Babam isə cavab verir ki, biz o dövləti çox yaşatmağa nail ola bilməsək də, azadlığın nə olduğunu xalqımıza dadızdırdıq...

- Yenə də kommunistlər iddia edir ki, Rəsulzadənin ailəsi, övladları düz 17 il Bakıda sovet hakimiyyətinin himayəsində rahat yaşayıblar, təhsil alıblar. Ancaq 1930-cu illərdə Polşa baş naziri Pilsudskinin himayəsində yaşayan Məhəmməd Əmin SSRİ-yə qarşı açıq təxribatlar apardığına, müxtəlif bölgələrdə, o cümlədən, Şəkidə üsyan təşkil etdiyinə görə Stalin onun ailəsini də sürgün etməyə məcbur olub...

- Xeyr, o illərdə Rəsulzadələr rahat yaşaya bilməzdilər. Atam danışardı; böyük qardaşı, yəni əmim məktəbdən gələndə deyərmiş ki, yenə müəllimlər başlayıblar babamın əleyhinə danışmağa, guya o, xalqa xəyanət edib. Yəni nəslimiz əvvəl mənəvi-psixoloji təzyiqlər altında yaşayıb, 1936-1937-ci illərdə isə güllələnmələr, sürgünlər başlanıb. Rəsulzadələr nəslindən təxminən minə yaxın insan güllələnib, ya da həbsdə, sürgünlərdə həlak olub, itkin düşüb... 56 illik sürgündən sonra Vətəndə uyumaq yalnız atam Azər bəyə nəsib olub... Siz təsəlliyə baxın (kövrəlir)... Elə sinə daşında da yazılıb: “56 illik sürgündən sonra Vətəndə uyumaq yalnız sənə qismət olub. Allah sənə və məzarı Azərbaycandan uzaqlarda qalmış soydaşlarımıza cənnəti çox görməsin...”.

- Amma Rəsulzadə türk jurnalisti adı ilə köçdüyü Polşada olarkən sovet dövlətinə qarşı doğrudan da güclü təbliğat aparıb...

- Düzdü, babam Polşada olub. Pilsudskinin sovetlərə qarşı qurduğu “Prometey” təşkilatında iştirak edib. Pilsudskinin yanında məsləhətçi işləyib. Və Azərbaycan üçün öz çıxışları, məqalələri ilə müəyyən işlər görüb...

- Bildiyimə görə, Məhəmməd Əmin bəy Polşada həmin marşal Pilsudskinin qardaşı qızı Vanda (sonradan Leyla) adlı bir xanımla ailə qurub. Amma övladları olmayıb, deyəsən...

- Xeyr, Məhəmməd Əmin Pilsudski ilə nikahda olmayıb. Sadəcə, dost kimi yaşayıblar...

- Babanızın Hitlerlə siyasi münasibətləri barədə nə bilirsiz?

- Almanlar SSRİ-ni işğal edərkən hər bir region xalqlarını təsir altına almaq üçün nüfuzlu adamlar seçirdilər. Cənubi Qafqazda kimin belə nüfuza malik olması ilə maraqlananda babamın üzərində dayanırlar. Beləliklə, onun haqqında məlumat yığırlar. Və Məhəmməd Əmini xarici işlər naziri Ribentropla görüşdürürlər. Müzakirələr zamanı Məhəmməd Əmin Almaniya hökuməti qarşısında SSRİ-nin süqut edəcəyi halda Azərbaycanın istiqlalını tanımaq məsələsini qoyur. Ancaq Hitlerin Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq fikri olmadığı məlum olanda babam onların əməkdaşlıq təkliflərini rədd edir. Nəticədə ondan Almaniyanı 24 saat ərzində tərk etməyi tələb edirlər. O isə getməmişdən legionerlər qarşısında çıxış edərək bildirir ki, siz sovetlərlə müharibə zamanı digər dinc xalqlara güllə atmayın... Siz yalnız öz xalqınızın azadlığı uğrunda vuruşa bilərsiz. Daha sonra babam Rumıniyaya gedir. Orada Türkiyənin səfiri dostu idi, onun yanında qalır. Müharibə bitəndən sonra yenə Almaniyaya gedir və əsir soydaşlarımıza yerbəyer olmaqda kömək edir...

- O da maraqlıdır ki, Məhəmməd Əmin bəy diktator Stalinlə dost olub, hətta faşist Hitlerlə siyasi münasibətlər qurub, amma Atatürklə araları bir az soyuq olub... Yəqin siyasi gedişat belə tələb edirdi?

- Atatürk onun haqqında yazırdı ki, sən üç yaş məndən kiçiksən. Amma məndən üç il əvvəl istiqlal bayrağını qaldırdın. Mən də Türkiyədə o bayrağı enməyə qoymayacağam... Əvvəlcə münasibətləri yaxşı olub. Ancaq sonra 1923-cü ildən Rəsulzadə Türkiyədə SSRİ əleyhinə güclü təbliğat aparan zaman Kreml bu təbliğatı susdurmağı tələb edib. Atatürk də babama təklif edib ki, gəl millət vəkili ol, bu Azərbaycan məsələsini hələlik dayandır... Məhəmməd Əmin isə deyib ki, mən Azərbaycan uğrunda mübarizəni ömrümün sonunadək dayandıra bilmərəm. Ona görə də Almaniyaya köçüb...

- Bir yerdə oxumuşam ki, Atatürk 1920-ci ilin avqustunda Türkiyə parlamentinin iclasında belə bir ifadə işlədib: “İngilislərə nökərçilik etməkdən zövq alan Müsavat hökuməti...”.

- Bunlar uydurmalardı. Amma maraqlıdır ki, Stalin Rəsulzadənin “Azərbaycan cümhuriyyəti” kitabını o qədər bəyənmişdi, onu paylamışdı rəhbər işçilərə ki, oxuyun, öyrənin. Babamın təsir dairəsi o qədər güclü imiş ki, Stalin xüsusi qruplar göndərirmiş ki, xaricdə ona qarşı təbliğat aparsınlar...

- Babanızın kim olduğunu ilk dəfə nə vaxt anlamışdınız?

- Uşaqlıqdan bilirdim ki, babam çox nüfuzlu adamdı. Ancaq onun haqqında böyüklərimiz qorxa-qorxa danışdığından konkret nə iş gördüyünü bilmirdim. Böyüyəndə bildim...

- Məhəmməd Əmin bəy vəfat edəndə ailənizə xəbər vermişdilərmi?

- 1955-ci ildə babam Ankarada vəfat edəndə mənim cəmi 9 yaşım var idi. Biz də Karaqandada sürgündə idik. Sonradan atam deyirdi ki, DTK əməkdaşları gəlib mənə xəbər verdilər ki, atan vəfat edib...

- Bakıya ilk dəfə gələndə sizə kimsə kömək etdimi?

- Bakıya Rəssamlıq məktəbində oxumaq üçün gəlmişdim. Yox... Burada yerbəyer olunca çox əziyyətlər çəkmişəm...

- Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra sizinlə maraqlanan ilk dövlət başçısı kim oldu?

- Heydər Əliyev də məni qəbul edib, Elçibəylə, İsa Qəmbərlə görüşmüşəm. Mütəllibovun köməkçisi ilə görüşmüşəm... Heydər Əliyev 1994-cü ildə babamın 110 illiyi ilə bağlı göstəriş vermişdi ki, Rəsulzadə ailəsinin problemləri həll edilsin, o cümlədən, babamın heykəli qoyulsun, mülkləri qaytarılsın...

- Bəs bu işlərin görülməsinə əngəl törədənlər kimlər oldu?

- Bu işlə məşğul olmalı olan məmurlar...

- Konkret ad çəkə bilərsinizmi?

- Xeyr. Bir deyil-iki deyil...

- Bir rəssam kimi ən çox uğur qazanan əsəriniz hansı olub?

- Saymaq çətindi. Əsərlərim beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilib. Hazırda Moskva muzeylərində, İsraildə, Türkiyədə, Almaniyada var...

- Bəs rəhbəri olduğunuz Siyasi Repressiya Qurbanları Assosiasiyasının işləri nə yerdədi? Ofisiniz yenə Nizami küçəsindəki həmin darısqal zirzəmidədi?

- Bəli. Assosiasiyanın vəziyyəti ürəkaçan deyil. Əlillərlə, veteranlarla maraqlanırlar. Ancaq repressiya qurbanları ilə maraqlanmırlar. Gərək hökumət onların da problemləri ilə maraqlansın....

- Rəis bəy, sizcə, bu gün Azərbaycanın müstəqilliyinə ən böyük təhlükə nədir?

- Azərbaycanın coğrafi-siyasi mövqeyi elədir ki, dövlətimiz çox ölçülüb-biçilmiş siyasət aparmalıdır. Və məncə, xarici siyasətimiz uğurlu aparılır. İlham Əliyev ilk dəfə Məhəmməd Əminin qaldırdığı üçrəngli bayrağımızı dünyada ən uca yerdə duran bayraq kimi ucaldıb və inşallah, bu bayraq dünya durduqca enməyəcək...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2014.- 29 yanvar.- S.3.