“...Onlar Rusiyanı necə bir ölkəyə çevirmişlərsə,

Rusiya elə də olacaqdır...”

Görkəmli rus şairi, rus poeziyasında romantizmin banilərindən biri, istedadlı tərcüməçi, Rusiya dövlətinin ilk rəsmi himninin müəllifi, akademik Vasili Andreyeviç Jukovskinin əbədiyyətə qovuşmasından 165 il ötür.

Çarın “Hərbi nizamnamə”si eyni zamanda cinayət məcəlləsi idi;o, təkcə əsgəri intizamın pozulmasına görə deyil, eyni zamanda siyasi cinayətlər üstündə cəza tədbiri də nəzərdə tuturdu. Hər hansı qiyamın , hiddət və inadkarlığın cəzası heç bir güzəşt olmadan dar ağacı idi. Nizamnamədə milli hərb sənətinin əsasları qoyulmuşdu. Rusiyanın adlı-sanlı sərkərdələrinin hamısı: Rumyantsev, Suvorov, Kutuzov yüz il ərzində döyüşlərdə və qoşunların təlimlərində bu Nizamnaməni rəhbər tutmuşdular.

Jukovski məşhur Borodino vuruşmasında ehtiyatda olan döyüşçü kimi çarpışırdı. Qeyd edim ki, Borodino kəndi Moskvadan qərb tərəfdən 124 km aralıda yerləşir. 1812-ci ilin avqustun 26-da burada Rusiya ordusu ilə Fransa ordusu arasında hərb tarixində özünəməxsus şəkildə əksini tapan böyük vuruşmalardan biri olmuşdur. Baş komandanı M.İ.Kutuzov olmaqla rus ordusunda 120 min nəfər, 640 top, Napoleon Bonapartın başçılığı ilə Fransa ordusunda 135 min nəfər, 587 top vardı. Döyüşlərdə Fransa ordusu 47-si general olmaqla 50 min nəfərdən çox, rus ordusu 23-ü general olmaqla 44 min nəfərədək itki vermişdi. Borodino vuruşmasında rus ordusu yüksək hərbi gücə, hazırlığa və taktikaya malik olduğunu nümayiş etdirərək, Vətən müharibəsində Napoleonun məğlubiyyətini xeyli sürətləndirmişdi.

Borodinoda döyüşlərdən sonra şair Kutuzovun qərargahına ezam olunub, Tarutino kəndinə gəlir. Həmin Tarutinoya ki, öz şücaətli tarixi ilə bu gün də böyük rus xalqının və rəşadətli Rusiya vətəndaşlarının qürur yeridir.

Vətən müharibəsində rus ordusunun Moskvadan Tarutino kəndinə çəkilməklə 17 sentyabrdan 3 oktyabradək işğalçı fransız ordusuna qarşı hərbi taktika ilə etdiyi aldadıcı hərəkət Tarutino manevri adlanır.

Manevrin bəzi məqamlarından: Ordu Moskvadan geri çəkilir, Moskva çayını keçdikdən sonra qəflətən qərb tərəfə dönür, əvvəlcə Podolska, iki gün sonra Krasnaya Paxra kəndi ərazisinə gəlir. Beləliklə, rus qoşununu gözdən itirən Napoleon, onun yerini yalnız sentyabrın 26-da müəyyən edə bilir.

Kutuzov köhnə Kaluqa yolu ilə əsasən gecələr olmaqla yenidən gizli şəkildə geri çəkilməyə başlayaraq, oktyabrın 3-də Tarutinoya gəlir.

Dahi sərkərdənin rəhbərliyi altında olan ordu konstruktiv olaraq müəyyən hərbi gedişlərdən sonra Tarutino kəndində dayanır və yeni döyüş mövqeyi tutur. Məhz həmin günlərdə elə bu kənddəcə Jukovski rus ordusunun vətənpərvərlik və hünərinin təntənəsini odlu-alovlu misralarına köçürür.Rus ədəbiyyatında yeni və əzəmətli bir abidə-oda yaranır. Şair “Ah, nə qədər gözəl və munissən, müqəddəs Vətən, səni təqdis edərkən hansı qəlb titrəməz?” deyə xitab etdiyi əsər “Rus döyüşçülərinin qərargahındakı şair” adlanır.

“Rus döyüşçülərinin qərargahındakı şair” əsərində Jukovski bütün rus xalqına müraciət edərək, onu Vətən uğrunda ayağa qalxmağa, düşməni darmadağın etməyə çağırır.Şair əsərin müəyyən yerində rus xalqının qəhrəmanlıq keçmişinə nəzər salır, vətən yolunda fədakarlıq göstərmiş babalarının vətənpərvərlik ənənələrini tərənnüm edir və müasirlərini bu müqəddəs ənənələrdən ilham almağa çağırır.

Şair döyüşlərdə məğrurcasına həlak olan igidləri də unutmur, böyük bir vətənpərvərliklə qeyd edir ki, onların xatirəsi əbədi yaşayacaq və rus xalqını həmişə qəhrəmanlığa ruhlandıracaqdır.

Bəs Jukovskidəki bu dərin ilham haradan qaynaqlanırdı? Yadıma bir anlıq nəinki rus, hətta dünya ədəbiyyatının, bəşər eposu tarixinin görkəmli bir abidəsi kimi tanınan, təkrar-təkrar, sevə-sevə oxuduğum “İqor polku haqqında dastan” düşür . Lirik-epik poema adlandırılan bu dastan bədii xüsusiyyətləri etibarı ilə yazılı ədəbiyyata mənsubdur. Öz üslubu ilə “İqor polku haqqında dastan” xalq poeziyasına çox yaxındır. Əsərdəki obrazlı ifadələr, təşbehlər xalq mahnılarında və dastanlarında işlənən sözlər və ifadələrlə eynidir.

Rusiyanın görkəmli filoloqu akademik Dmitri Sergeyeviç Lixaçyov özünün “İqor polku haqqında söz” kitabında yazırdı: “İqor polku haqqında dastan” elə bir dövrün ədəbi məhsuludur ki, o dövrdə üç xalqın: rusların, ukraynalıların və belorusların mədəniyyəti bir kökə bağlı idi. XII əsrdə Rusiyanın (rus) mədəniyyəti vahid bir mədəniyyət idi.Bunun ən parlaq nümunəsini rus ədəbiyyatının böyük abidəsi olan “İqor polku haqqında dastan”da görürük...Bu dastanın dərin kökləri xalqa əsaslanır, orada məhəlli, əyalət fərqləri yoxdur...O, üzünü keçmişə yox, gələcəyə çevirmişdir. XI-XII əsrlərdə yaranmış əsərlər içərisində məhz bu dastanda gələcək rus, Ukrayna və belorus ədəbiyyatlarının ünsürləri çox aydın bir şəkildə görünməkdədir”.

Dastan qədim rus dilində yazıldığı üçün müasir oxucu bu dili çətinliklə anlaya bilirdi. Mətndə digər amillər də vardı ki, kütləvi oxucu üçün çətinlik yaradırdı.Odur ki, XIX əsrin əvvəlindən başlayaraq mütəxəssislər “İqor polku haqqında dastan”ı nəsr və nəzmlə müasir rus dilinə tərcümə və ya təbdil etməyə başladılar. 1817-1819-cu illərdə “İqor polku haqqında dastan”ın ilk tərcümələrindən biri məhz Jukovskiyə məxsus oldu. Dastanda Rus vətəninin düşmənlərinə qarşı amansız mübarizə ruhu ilə bərabər, qüvvətli bir humanizm, insanpərvərlik hökm sürməkdədir. Bu möhtəşəm sənət abidəsində insanların şəxsi mənfəət üçün yox, xalq üçün, vətən üçün qəhrəmanlıq, fədakarlıq göztərməsi təbliğ olunur. Elə bu məziyyətlərinə görə də “İqor polku haqqında dastan”la Jukovskinin “Rus döyüşçülərinin qərargahındakı şair”in arasında səmimi bir ülfət, doğmalıq, qarşlıqlı əlaqə özünü aydın büruzə verir.

Həmin vaxtlar “Kreml nəğməsi”, “Qaliblər rəhbərinə” və s. şeirlərində də Jukovski rus əsgərlərinin qəhrəmanlığını, şücaətini, rus xalqının fədakarlığını fəxarətlə əks etdirir. Jukovski bu şeirlərində qüdrətli rus sərkərdələrini hörmətlə tərənnüm edir.

Şair 1815-ci ildə “Arzamas” adlı ədəbi dərnəyə daxil olur. Bu dərnəyin üzvləri - Rusiyanın qabaqcıl fikirli gəncləri, hər şeydən əvvəl, ədəbiyyatdakı köhnəlmiş üslublara, bayağı, sönük əsərlərin yaranmasına qarşı mübarizə aparırdılar. “Arzamas”çıların bu ədəbi-məfkurəvi mübarizəsində Vasili Andreyeviç Jukovski ilə yanaşı, Rusiyanın ən böyük şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkin də iştirak edirdi. Karamzin, Puşkin, Batışkov kimi yazıçılarla dostluğu Jukovskinin yaradıcılığına gözəl təsir bağışlayırdı.

Jukovski rus ədəbi dilinin inkişafında böyük rol oynamışdır. Şair rus ədəbi dilinə yeni təsvir və ifadə vasitələri gətirmiş, rus dilini daha da mükəmməlləşdirmiş, ona yüksək poetik ifadə bacarığı vermişdir. O, ədəbiyyatda bayağı təsvir vasitələrinə, ifadələrdəki dəbdəbəliyə qarşı mübarizə apardığı üçün mühafizəkarların hücumlarına məruz qalmışdı. Lakin bu təzyiqlərə baxmayaraq, Jukovski rus ədəbi dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparan “Arzamas” ədəbi cəmiyyətindən uzaqlaşmamış, əksinə, orada daha fəal iştirak etmişdi.

Bəllidir ki, Vasili Andreyeviç rus ədəbiyyatına lirikanın dəyərli nümunələrini gətirmişdir. Onun bir sıra şeirlərində, xüsusən məhəbbət mövzusunda yazılmış balladalarında insan arzu və istəkləri, ümid dolu bir qəlbin həyəcanları duyulur. Şeirlərin misraları o qədər ahəngdar yazılıb ki, onlar oxucuya gözəl bir nəğmə kimi təsir bağışlayır. Şair sözləri elə seçir, onları elə uyğunlaşdırır ki, intonasiya, səs təkrarlarına elə ustalıqla, sənətkarlıqla yanaşır ki, bütün bu keyfiyyətlər şeirin bədii təsir qüvvəsini qat-qat artırır. Bu cəhətdən onun “Axşam”, “Nəğmə”, “Şair”, “Dəniz” şeirlərini, “Badə” və s.balladalarını göstərmək olar.

Məşhur “Pyotr islahatları”cəmiyyətin bütün sahələrində olduğu kimi, mədəniyyətdə də çox böyük hadisələrə səbəb olmuşdu. Maarifləndirmə işi inkişaf etməyə başlamışdı. Tədris və təhsildəki uğurlar mədəniyyətin digər sahələrinə də nüfuz edirdi. Yeni ştriftin tətbiqi kübar dilin, ədəbi nitqin güclənməsinə təsir göstərirdi. Odur ki, poetik əsərlərin-satira, oda, təmsil, epiqrammalar geniş yayılmışdı.Bunların bir çoxunun müəllifi Anxota Kantemir hesab edilirdi.

Jukovski “Satira və Kantemirin satiraları haqqında”kı məqaləsində maraqlı məsələlərə toxunurdu: “Kantemir Rusiyanın çox az say təşkil edən klassik şairləri sırasına mənsubdur; lakin ruslardan nadir adamlar onun satiralarının mənasını qavraya bilir, çünki onun qədimi üslubu şeirlərdə yalnız və yalnız yüngül həzz arayan oxucunu hürküdür. Kantemiri ilk baxışdan sərt zahiri siması yaxşı heç nə vəd etməyən, onunla yaxından tanış olduqdan sonra isə xarakterini bəyəndiyin, söhbətlərindən ləzzət apardığın adamla müqayisə etmək olar. Oxucularımızın diqqətini bu şairə cəlb etməklə, biz onların minnətdarlığına layiq olacağımıza ümid edirik; lakin bəri başdan satira haqqında bəzi mühakimələrə varmağı özümüzə rəva görürük.

Satiranın predmeti nədir? İnsanın yanlışlıqlarını, axmaqlıq və qüsurlarını məsxərəyə qoymaq. Gülüş şən ovqat bəxş edir, şən olmaq isə insan ruhunun ən bəxtiyar durumlarndan biri olaraq qəbul edilir. Bizə bəlli olan bütün dillərdə, deyə Addison yazır, metafora tapırıq: çöllər gülür, çəmənlər gülür; bu onu sübut edir ki, gülüş özlüyündə nəsə cəlbedici və könül oxşayan bir haldır. Gülüş ruhu canlandırır, yaxud qəm-qüssə güc gələndə onun tutqunluğunu dağıdır, ya da çətin işin doğurduğu əqli yorğunluq onu əldən salanda fəallıq duyğusunu oyadır və qüvvəsini hərəkətə gətirir. Sultserin sözlərincə, gülüş iki cür olur: ya təmiz, sadəcə bizi şən ovqata kökləyən; və ya mürəkkəb, yəni kənar adamların duyğuları və anlayışları ilə birləşmiş olan gülüş var. Özlüyündə məzəli olan predmet bizi gülməyə məcbur edir, vəssalam: bax bu təmiz gülüşdür; lakin əgər gülməli olanın alt qatında nəsə iyrənc və ya nifrətəlayiq bir hal gizlənibsə, onda bizim qəlbimizdə acıq, hiddət, ikrah hissi gülüşlə birləşməli olur: bu isə mürəkkəb gülüş adlanır”.

Qeyd etdiyim kimi, Rusiyada poetik əsərlərin bir növü kimi təmsillər də yayılmaqda idi. Təmsillər-bənzətmə, oxşatma anlamında nəsihətamiz məzmunlu satirik əsərlərdir.Həcmcə kiçik, əsasən mənzum üslubunda olur. Bəzən mənsur təmsillərə də rast gəlinir. Təmsildə bədii ideya alleqoriya vasitəsilə ifadə olunur. İnsan xarakterləri, ictimai həyat hadisələri və münasibətləri heyvan və bitkilər aləminin təsviri yolu ilə təqdim olunur. İvan Andreyeviç Krılov həmin dövrdə məşhur təmsilçi kimi tanınmağa başlanmışdı.

Jukovskinin “Təmsil və Krılovun təmsilləri haqqında”kı məqaləsinin bir hissəni təqdim edirəm.

“Bizim zəmanədə nəyə təmsil deyilir? Bu, baş vermiş əhvalatın şeirlə nağıl edilməsidir, burada iştirakçılar bir qayda olaraq ya heyvanlar, ya da cansız varlıqlar olurlar. Bu hekayənin məqsədi – ümumi yaşayışdan alınan və deməli, az və ya çox dərəcədə faydalı olan hansısa bir mənəvi həqiqətin beyinlərə, şüurlara həkk edilməsidir.

Filosof- nəsihətçinin cadə və ümumiyyətlə nadir adam üçün xoş bir dillə təklif etdiyi mücərrəd həqiqət, təkcə əqli qabiliyyətə təsir göstərməklə, insanın qəlbində yalnız yüngül və çox tez silinib gedən iz qoyur. Hərəkətdə təqdim olunan və deməli, bizdə duyğularımızı da, təsəvvürlərimizi də oyadan həmin həqiqət gözlərimizdə maddi şəkil alır, mühakiməmizə daha güclü bir şəkildə həkk olunur və yaddaşımızda uzun bir müddət yapışıb qalır. Sözlərin sadə libasına bürünmüş quru anlayışla canlı şəklə salınmış, mənanın xoşagəlimliyi ilə bəzək vurulmuş, bizim təsəvvürümüz üçün fərqli, gözəçarpacaq bir forma almış həmin anlayış arasında müqayisəyə yer qalırmı? - Təmsil yazanın başlıca predmeti belədir.

Təmsildə iştirak edənlər bir qayda olaraq ya şüursuz heyvanlar, ya da cansız yaradılışlar olur. Fikrimcə, bunun dörd başlıca səbəbi var. Birincisi: xarakterin xüsusiyyəti, bu məsələdə heyvanlar bir-birindən fərqlənir. Təmsil hərəkətdə göstərilən əxlaqdır, mənəviyyatdır; onun məğzində birgəyaşayışdan hasil olunan ümumi əxlaqilik anlayışı dayanır, yuxarıda deyildiyi kimi, özəl bir hal üçün tətbiq olunur və bu tətbiqetmə vasitəsilə hissedilən təsirə çevrilir. Təmsildə gördüyümüz həmin dünya müəyyən mənada insan dünyasının güzgüdəki əksidir. Orada heyvanlar insanları təmsil edirlər, lakin insan yalnız bəzi münasibətlərdə, bəzi sifətdə təqdim olunur və hər bir heyvan, özünün ayrılmaz daimi xarakterinə malik olmaqla, həm insanı-mən qana susamış yırtıcını görürəm; tülkünü səhnəyə çıxarırsınız - mən yaltaq və hiyləgəri görürəm, - və siz lüzumsuz izahata əl atmaq zəhmətindən azadsınız. İkincisi: oxucunun təxəyyülünü yeni xəyallar aləminə çəkib gətirməklə, siz ona uydurmanı mövcud olanla (birinci ona bənzəyiş xidmətini göstərir) müqayisə etmək məmnunluğunu bəxş etmiş olursunuz, müqayisə məmnunluğu isə mənəviyyatın özünü də cəlbedici edir.

Reyhan Mirzəzadə

Publisist-politoloq

Ardı gələn sayımızda

Həftə içi.- 2017.- 13 aprel.- S.4.