"...Şeiriylə dolaşdı Yer kürəsini,

Puşkin - Rusiyanın şair balası..."

10 fevral - dahi rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin əbədiyyətə qovuşmasının 180 illiyi münasibətilə

“Biz Puşkinin şəxsində böyük bir dünya şairini görürük; başqaları onun şəxsində yalnız böyük bir rus şairini görürlər və (beləliklə də Rusiyanın dünya əhəmiyyətini inkar edirlər), bəziləri isə onun şəxsində yalnız əla nazim görürlər. Kim haqlı, kim müqəssirdir? Kimi edam, kimi əfv etmək lazımdır?.. Heç kəsi, hörmətli cənablar! Fikrin azad səltənətində edamlar və əfvlər olmamalıdır! Qoy hər kəs öz əqidəsini azad söyləsin, əgər bu əqidə azaddırsa, yəni şəxsiyyətlə əlaqədar deyilsə və xüsusi mənafe hissinə yaddırsa, qoy onu azad da söyləsin. Puşkin haqqında danışır və mübahisə edirlər: təkcə bunun özü göstərir ki, bu, vacib söhbətdir. Puşkin haqqındakı yalan fikirlər və yanlış anlayışlar gələcək nəsillərdə ona zərər gətirməyəcək, bəlkə onun haqqındakı məsələnin tez həll olunmasına kömək edəcəkdir. Puşkin, onun haqqında deyilənlərdən nə artmayacaq, nə də əskilməyəcəkdir, o, həqiqətən necə varsa, gələcək nəsillər də onu elə tanıyacaqlar. Onun haqqında deyilmiş müxtəlif və bir-birinə zidd fikirlərdən isə yalnız biri - həqiqət olan təsdiq ediləcəkdir".

Vissarion Qriqoryeviç Belinski

Görkəmli rus ədəbi tənqidçisi

“Puşkinin rus ədəbiyyatındakı rolunu və yerini müəyyənləşdirmək üçün ölçü vahidi yoxdur. Ona görə ki, rus ədəbiyyatı və ictimai fikrinin yaranma və inkişafında Puşkinin rolu ölçüyəgəlməzdir. Çünki o yalnız yaratmayıb, həm də yaratdıqlarını ömründən sonra davam etdirib. O, həm əsl milli rus ədəbiyyatının banisi, həm də onun davamçısıdır. Puşkin bu gün də öz davamçılarının yaradıcılığında yaşayır və bu ədəbiyyatı yüksəldir. Bunun üçün də biz ona şairlər şairi deməkdə haqlıyıq".

Bəxtiyar Vahabzadə,

Azərbaycanın Xalq şairi

Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələri çox qədimdən tarixdə öz parlaq izlərini qoyub. Xalqımızın və bəşəriyyətin dahi şairi Nizami Gəncəvinin hələ doqquz əsr bundan əvvəl "Yeddi gözəl" dastanında ilhamla təsvir etdiyi yeddi gözəldən biri - Qırmızı qəsrdə yaşayan şahzadə rus qızının - kitab oxumağı sevən, mədəniyyəti ilə zövq oxşayan slavyan gözəlinin obrazı, yəqin ki, çoxlarının yadındadır.

Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələri bütün xalqların ədəbiyyat və mədəniyyətinə, o cümlədən Rusiyanın böyük sənətkarlarına həmişə hörmət və ehtiram bəsləmişlər.

Azərbaycanın Xalq şairi, Əməkdar incəsənət xadimi, dramaturq və Lermontov şeirlərinin tərcüməsinə böyük əmək sərf etmiş Məmməd Rahim rus şairinə həsr etdiyi "Mən səni sevmişəm" şeirində deyir:

Mən səni sevmişəm öz canım kimi,

Füzulim, Nəsimim, Xaqanım kimi.

Azərbaycanın ilk qadın Xalq şairi, Əməkdar mədəniyyət işçisi Mirvarid Dilbazi "Rus təbiəti" adlı şeirində ruslara xas olan nəcib keyfiyyətləri onların sadəlik və səmimiyyətində, əməksevərliyində, bütün millətlərə və xalqlara hörmət bəsləməsində, düzlük və mərdliyində görür:

Safdır və sadədir rus təbiəti,

Yaxşı tanımaqçın bu şən milləti

Onunla yoldaşlıq edəsən gərək,

Onunla bir yolda gedəsən gərək,

Görəsən dostluqda sədaqətini,

Onda tanıyarsan rus millətini.

XIX əsrin 20-30-cu illərində görkəmli şair, yazıçı, tarixçi-filosof və mütəfəkkirimiz Abasqulu ağa Bakıxanovun görkəmli rus şairləri Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedov və Aleksandr Sergeyeviç Puşkinlə, Qafqaza sürgün edilmiş dekabrist şairlərdən Vilhelm Karloviç Küxelbeker, Aleksandr Aleksandroviç Bestujev-Marlinski, Aleksandr İvanoviç Odoyevski ilə yaxın dost olduğunu, Varşavada olarkən Puşkinin bacısının evində, Peterburqda Puşkinlər ailəsində səmimiyyətlə qarşılandığını bilənlər yəqinki az deyil.

Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, məşhur şərqşünas, ədəbiyyatşünas, tarixçi alim Mirzə Kazım bəyin 40 ildən artıq Rusiyanın ali məktəblərində dərs dediyi də hamıya məlumdur (son iki abzasda qeyd etdiyim məsələlərə bir qədər sonra yenidən toxunacağam).

Bir neçə gündən sonra, Rusiya və beynəlxalq ədəbi aləm nəinki Rusiyanın, eləcə də dünyanın böyük və sevilən sənətkarı Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin əbədiyyətə qovuşmasının 180 illiyini həzin və unudulmaz xatirə kimi qeyd edəcək.

Puşkinin adı bizim xalqımız və ölkəmizin vətəndaşları üçün də çox əzizdir. Dahi şairin yaradıcılığı iki əsrə yaxındır ki, yurdumuzda ehtiramla qarşılanır. Onun əsərlərini bir-birini əvəz edən nəsillər sevə-sevə oxuyur, nakam şairin xatirəsini daim əziz tuturlar.

A.S. Puşkin 1799-cu il iyun ayının 6-da Moskvada, ədəbiyyatçı və tarixçi Nikolay Mixayloviç Karamzin, şair və alim İvan İvanoviç Dmitriyev, şair və tənqidçi Vasili Andreyeviç Jukovski, şair Konstantin Nikolayeviç Batyuşkovun və həmin dövrün digər görkəmli rus ədiblərinin tez-tez qonaq gəldikləri çox da varlı olmayan bir zadəgan ailəsində anadan olmuşdu. Gələcək şairin atası, əmisi Sergey və Vasili Lvoviçlər də zəmanəsinin tanınmış adamlarından idi. Anası Nadejda Osipovna Böyük Pyotrun zəncisi kimi məşhur olan İbrahimin nəvəsi kimi tanınırdı. Sergey Lvoviç arabir şeirlər yazırdı, onun zəngin kitabxanası vardı. Puşkin XVIII-XIX əsrlər rus və Avropa klassiklərinin əsərləri ilə məhz atasının kitabxanasında tanış olmuşdu.

Puşkinin tərcümeyi-halında bəzi məqamlar vardır ki, bu, bütün dünya oxucularının da marağına səbə olmuşdu. Şair bu barədə yazırdı: "Ana tərəfdən nəslimizin tarixini maraqlı hesab edirəm. Anamın tərəfindən onu bilirəm ki, onun həbəş babası varlı bir knyazın oğlu olubdur. Konstantinopolda (İstanbulda) rus elçisi onu sarayda əmanət kimi saxlanan uşaqların içindən tapıb və iki digər ərəb balası ilə birlikdə I Pyotra göndərmişdir. Hökmdar 1707-ci ildə Polşa kralı Avqustun arvadı ilə birlikdə Vilnoda (Vilnüs şəhərinin keçmiş adı - R.Mirzəzadə) balaca İbrahimi xaç suyuna salıb, ona Hannibal familiyasını vermişdir. Mərasim zamanı isə onu Pyotr adlandırmışdır. Hannibal ağlayıb, yeni adı qəbul etmək istəməyibdir. O, ölənə qədər Abram adlanıbdır. Hannibalın böyük qardaşı sonralar Peterburqa gəlib, Pyotra pul verib, Hannibalı azad etdirmək istəyibdir. Lakin Pyotr onu geri qaytarmayıb və həmişəlik yanında saxlayıbdır...".

Əlbəttə, bu o demək deyildi ki, Abram Petroviç Hannibal (İbrahim) taleyində uduzmuşdu. Bəlkə də Tanrı öz mərhəmətini ona bu istiqamətdə bəxş etmişdi ki, Abram sonralar Rusiyada ən yüksək vəzifələrə ucalıb, böyük sərvət sahibi olmuşdu.

Rusiyada Yelizaveta Petrovnanın hakimiyyətdə olduğu dövrdə, yəni 1741-ci ildə Hannibal ordu generalı vəzifəsinədək yüksəldi. O, geniş və sanballı tikinti-quruculuq işləri ilə məşğul olurdu. İmperiyanın inşaat işlərində - kanallar, evlər, qalalar tikintisində əsas mütəxəssislərdən biri idi. 1756-cı ildə general-mühəndis, yəni bütün ölkənin baş hərbi mühəndisi təyin olunan Abram Petroviç Hannibal, III Pyotrun dövründə istefaya çıxaraq, özünün Peterburq yaxınlığındakı malikanəsinə çəkildi. 1780-ci ilin əvvəlində 82 yaşlı Hannibal vəsiyyətnaməsini hazırlayıb, öz kapitalını 7 övladı arasında böləndə və bir il sonra dünyadan köçəndə, ağlına da gəlməzdi ki,18 ildən sonra elə Rusiyanın özündə onun nəslini, ulularını, dostlarını əbədiyyətə qovuşduran bir oğlan uşağı dünyaya gələcəkdir.

Əslində, 1780-ci ildə Hannibal, sanki İlahinin diqtəsi ilə Puşkin üçün də müəyyən şeylər "hazırlamışdı". Qoca ərəb özünün çoxlu malikanələrindən yalnız Mixaylovski və Petrovski kəndlərini saxlaya bilmişdi. Sonralar, yəni 1824-cü ilin sentyabrında Puşkinin Mixaylovski kəndində şair dostu Nikolay Mixayloviç Yazıkova yazdığı şeir- məktubun misralarını yada salmaq, zənn edirəm ki, maraqlı olardı:

Səni gözləyirəm mən o kənddə ki,

O yerdə Pyotrun əzizi olan

Şahın, şahzadənin sevimli qulu-

Mənim ulu babam - ərəb bir zaman,

Gizlənib özünə salmışdı məskən,

O yer də çıxmışdı xatirəsindən.

Babamın, hökmdar Yelizaveta

Təntənəli vədlər, bəzəkili saray

Cökə xiyabanı kölgələrində

Sərin göründükcə ona isti yay

Uzaq Afrikanı o eyləyib yad

Xəyalən o yerdə çalarmış qanad

Gözləyirəm səni, bax, o kənddə mən.

İki-üç ildən sonra Puşkin "Böyük Pyotrun ərəbi" povestində və daha sonra "Mənim nəslim" şeirində ulu babasını və əcdadlarını hörmətlə yad edirdi...

...Puşkinlər ailəsində uşaqların tərbiyəsi ilə xüsusi mürəbbilər məşğul olurdu. Gələcəyin böyük şairinin mənəvi inkişafında iki şəxsin xüsusi xidməti vardı: şairin ana nənəsi M. A. Hannibal (o, 1801-ci ildən sonra Puşkinlər ailəsində yaşamışdı) və Puşkinin sevimli dayəsi Arina Radionovna.

Erkən yaşlarında Aleksandr Sergeyeviç tosqun, biçimsiz və ləng bir uşaq idi. Şairin bacısı onun uşaqlıq çağlarını belə xatırlayır: "O öz köklüyü, ləngliyi və qaradinməzliyi ilə anamı çərlətmişdi. Anam, az qala, zor gücünə onu hər gün gəzməyə aparır, hətta qaçmağa məcbur edirdi. Buna görə o, nənəsi Mariya Alekseyevnanın yanında qalmağı xoşlayırdı: onun zənbilinə girib oturur, nənəsinin necə tikib-toxuduğuna tamaşa eləyirdi. Lakin yeddi yaşına çatar-çatmaz o, şux və dəcəl bir uşaq oldu.

1811-ci ildə Aleksandr əmisinin köməkliyi ilə çar kəndində zadəgan uşaqları üçün yenicə təşkil edilmiş məktəbə (litseyə) daxil olur və 1817-ci ilin yayına qədər burada təhsil alır. Litseydə oxuyarkən o, yüksək savadı ilə bir çox yoldaşlarından kəskin fərqlənsə də, öz üstünlüyünü heç vaxt qabartmırdı. Hətta imtahan zamanı dövrün tanınmış şairi və dövlət xadimi Qavril Romanoviç Derjavini "Çar kəndi haqqında xatirələr" şeiri ilə əməlli-başlı heyrətə gətirmişdi. Gənc Puşkin bu şeirində rus xalqının qəhrəmanlığından vətəndaşlıq duyğusu ilə bəhs edirdi. Onu da deyim ki, Puşkinin ilk şeiri 1814-cü ilin 15 iyulunda "Vestnik Evropı" jurnalının 13-cü nömrəsində çap olunmuşdur. "Şair dostuma" adlanan bu şeirini Aleksandr Sergeyeviç şair dostu Vilhelm Küxelbekerə həsr etmişdir.

Litseyçilərin təlim-tərbiyəsi ilə dövrün mütərəqqi fikirli professor və müəllimləri məşğul olurdu. Məktəbə çoxlu siyasi ədəbiyyat gətirilirdi. Odur ki, bu təhsil ocağı siyasi-demokratik fikirlərin mərkəzinə çevrilmişdi. Puşkin və onun dostları haqlı olaraq məktəbi "Litsey respublikası" adlandırırdılar.

Şair 1815-ci ildə yazdığı "Litsiniyə" şeirində "Sinəmdə azadlıq hissi coşur, böyük bir xalqın ruhu qəlbimdə baş qaldırmışdır", - deyə bütün varlığı ilə mənsub olduğu xalqa bağlı olduğunu etiraf edirdi. V. Jukovski şair, alim, ədəbi tənqidçi və tarixçi Pyotr Andreyeviç Vyazemskiyə yazırdı: "Puşkin bizim söz sənətimizin gələcəyidir...".

Litseyi bitirib, kollec katibi rütbəsində Xarici İşlər Kollegiyasına təyinat alan Puşkin, poeziya aləminə də "Litsey şeirləri" ilə gəldi. Mənzum məktub, romans, sonet, elegiya, oda, satira və epiqramlardan ibarət olan ilk şeirlərində o, novator sənətkar kimi öz sözünü deyə bildi, müasir rus həyatının ən mühüm problemlərini cəsarətlə həll etməyə müvəffəq oldu. Bu əsərlərin bir çoxu onun ideya və yaradıcılıq dostları olan Puşşin, Delanq, Küxelbeker, Çaadayev, Turgenev, Qaliç, Yudin kimi siyasi düşüncəli gənclərə həsr edilmişdir. Dekabristlərin rəhbərlik etdiyi "Yaşıl çıraq" ədəbi teatr cəmiyyətinin üzvü olan gənc şairin şeirlərinin hamısında zadəgan həyatına, zadəgan ənənələrinə qarşı güclü etiraz duyğuları əsas yer tuturdu.

Azadlıq ideyaları onu xüsusilə özünə cəlb etmişdi. Gənc şair ətrafa nəzər salır, hər yerdə eyni ağır vəziyyəti, zülmü və zəncirləri görürdü. "Azadlıq" adlı məşhur odasında şair yazırdı:

Əfsus ki, hər yana eyləsəm nəzər -

Bir zəncir görürəm, bir də ki, qamçı;

Hər yanda məhv edən o sarsıdıcı

Qanunlar, əsarət, göz yaşı gəzər.

Şair gördüyü, duyduğu, acı mənzərələrlə razılaşmır, qəlbində güclü narazılıq və üsyan baş qaldırır, hökmdara müraciət edərək, həqiqəti cəsarətlə onun üzünə deyir, xalqın böyük gücünü, ədaləti ona xatırladırdı:

Ey zalım hökmdar, qəddar hökmran,

Yox səni, tacını heç görən gözüm...

Lənətin möhrünü görüb üzündən

Oxuyur tayfalar baxaraq sənə,

Allaha tənəsən, kainatda sən,

Dəhşətsən, ləkəsən bu yer üzünə...

İbrət götürünüz, ey çarlar, ibrət,

Nə ağır cəzalar, nə ərməğanlar,

Nə mehrablar, nə də soyuq zindanlar

Sadiq hasar deyil şahlara əlbət...

Şairin "Çaadayevə" şerindəki güclü məntiqə diqqət yetirək:

Nə qədər ki, yanar, alovlanaraq

Azadlıq eşqi ilə coşqun qəlbimiz,

Nə qədər şərəflə, namusla ancaq,

Yaşayıb dünyada bir gedirik biz,

Ey mənim əzizim, müqəddəs, gözəl

Arzusunu bu gün könlümüzün gəl,

Həsr edək Vətənə, əziz Vətənə,

Yoldaş, inan buna, deyirəm sənə

Bir gün səadətin cazib ulduzu

Doğacaq, Rusiya ayılacaqdır,

Onda mütləqiyyət xərabəsinin

Üstündə adımız yazılacaqdır.

Puşkin orijinal milli şair kimi yetişərkən, sənətin və poeziyanın böyük xalq işi olduğunu dərk edir və öz yaradıcılığında bu cəhətə xüsusi olaraq diqqət edirdi. Qorki yazırdı: "Puşkin ilk olaraq hiss etmişdir ki, ədəbiyyat birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik olan ümummilli bir işdir. O, birinci olaraq ədəbiyyatçının adını və şərəfini o zamana qədər mümkün olmayan bir yüksəkliyə qaldırmışdır: onun nəzərində şair-xalqın bütün arzu və istəklərinin ifadəçisidir, həyatın bütün hadisələrini anlayıb əks etdirmək şairin vəzifəsidir".

Puşkin irihəcmli əsərlər yazmağa hələ liseydə təhsil alarkən başlamışdı. "Ruslan və Lyüdmila" poeması liseydə yaranmışdı. Puşkin yeni romantik poeması ilə saxta və yalançı klassisizmə ağır zərbə vurdu, Poema xalq ədəbiyyatı motivləri əsasında, həm də qüvvətli bədii üslubda yazılmışdır. V. Jukovski poemanı oxuduqdan sonra öz şəklini Puşkinə göndərmiş və şəklin arxasında bu sözləri yazmışdı: "Məğlub olmuş şairdən, qalib gəlmiş şagirdə".

"Qalib gəlmiş şagird" isə düşmənləri getdikcə daha güclü misralarla nişan alırdı:

Nədir, nasir dostum, hey əlləşirsən?

İstədiyin fikri gəl, mənə ver sən!

Mən onun ucunu kəskinləşdirim,

Ona qafiyədən bir qanad verim.

Çəkim, gərginləşsin əlimdə kaman,

Atım, qoy başlasın fəryada düşman!

Öz dövründə Puşkinin ən düzgün qiymətini verən Belinski olmuşdur. Demokratik fikrin ən görkəmli nümayəndəsi olan Belinski hələ şairin sağlığından başlayaraq, onun yaradıcılığına dair bir çox məqalə həsr etmişdi. Puşkini birinci olaraq dahi rus şairi adlandıran Belinski idi. Halbuki, Puşkindən əvvəl Rusiyada Lomonosov, Derjavin, Jukovski kimi qüvvətli şairlər var idi. Belinskiyə görə, Puşkinin böyüklüyü onda idi ki, o bir dəniz kimi özündən əvvəlki ədəbiyyatın bütün xırda və böyük çaylarını öz qoynuna almışdı. O, realist bir sənətkar kimi rus ədəbiyyatının gələcək inkişaf yolunu təyin etmiş və bu inkişafın sağlam bünövrəsini qoymuşdur.

Lakin Belinskinin obyektiv elmi qiymətinə gəlib çıxana qədər Puşkin ilk şeirlərindən başlayaraq, uzun zaman kəskin hücumlara, haqsız təqiblərə məruz qalmışdı. Hər şeydən əvvəl onu deyək ki, çar və onun hakimiyyət dairəsi üçün Puşkin çox qorxulu bir qüvvə idi. Onun mövcud quruluşa qarşı müxalifətçi mövqe tutan şəxsiyyətini, azadlığı təbliğ edən, sadə xalq adamlarına rəğbət bəsləyən üsyankar şeirlərini çar və onun çinovnikləri həzm edə bilmirdilər.

Hələ 1790-cı ildə Puşkin anadan olmamışdan, inqilabçı, yazıçı Radişşev "Peterburqdan Moskvaya səyahət" adlı əsərində rus ədəbiyyatında ilk dəfə təhkimçilik rejiminə, çar mütləqiyyətinə ağır bir zərbə endirmişdi. Puşkin özünün azadlıq uğrunda mübarizəsini Radişşev işinin davamı hesab edirdi. Tərəqqipərvər dvoryanlar, xüsusən gənc nəsil dünyada baş verən ictimai - siyasi hadisələrə çox həssaslıqla yanaşırdılar. Fransada, İtaliyada, İspaniyada, Yunanıstanda və başqa ölkələrdəki üsyanlar, inqilabi çıxışlar onları xalqın taleyi haqqında ciddi düşünməyə vadar edirdi.

Puşkinin artıq başı üzərində qara buludlar gəzirdi. Çar Birinci Aleksandr litseyin direktoru Yeqor Antonoviç Engelqarta demişdi: "Sənin keçmiş tələbən Puşkin özünün dəhşətli şeirləri ilə bütün Rusiyanı ayağa qaldırmışdır. Gənclər onun şeirlərini əzbər bilir. Puşkini Sibirə göndərmək vaxtı çatmışdır".

M. Karamzinin və V. Jukovskinin səyi nəticəsində Sibir sürgünü cənub sürgünündə hərbi xidmətlə əvəz edildi.

(ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.- 1 fevral.- S.4.