"Böyük şairlər xalqın vicdanıdır"

15 iyul - dahi rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontovun əbədiyyətə qovuşduğu gündür. Həmin gündən 176 il ötür

(Əvvəli ötən sayımızda)

1831-ci ildə yazdığı bir məktubdan aydın olur ki, Lermontov, dahi ingilis şairi Şekspirin yaradıcılığına, xüsusən onun ölməz "Hamlet" əsərinə yüksək qiymət vermişdir. O, öz dövründə Şekspirin əsərlərini tərcümə və təbdil edərkən onları "şikəst" edən tərcüməçiləri amansız tənqid atəşinə tutaraq yazırdı: "Mən Şekspiri müdafiə edirəm.Əgər o, böyükdürsə, bu böyüklük ən çox "Hamlet" də görünür.Əgər o, həqiqətən Şekspirdirsə, əgər o, insanların ürəyinə,taleyin qanunlarına nüfuz etməyi bacaran, yüksək zirvələrdə dayanan bir dahidirsə, əgər o, təqlid edilməsi mümkün olmayan Şekspirdirsə, onun bütün bu cəhətləri "Hamlet"də əks olunur. Siz, Şekspirin əsərlərinin tərcüməsini oynamırsınız, sizin oynadığınız Dyubissinin şikəst etdiyi pyeslərin tərcüməsidir...Bu tərcümələr təəssüf ki, bizim teatrlarda oynanılır...".

Lermontov universitetdə oxuyan zaman "İspanlar", "İnsanlar və ehtiraslar", "Qəribə adam" kimi üç dram əsərini, "Bastunçı aulu", "Qanlı", "Azadlığın son övladı", "İki məhbus" poemalarını və "Xəbərdarlıq", "Novqorod", "Qafqaz", "Sovqat", "Ulduz", "Qafqazda", "Qafqazda səhər", "Vəsiyyət", "30 iyul", "Andre Şenyedən" və s. kimi siyasi-lirik şeirlərini yazır.

Qabaqcıl fikirlərinə görə universitetdən xaric olunan Lermontov, təhsilini davam etdirmək üçün nənəsi ilə birlikdə Moskvadan Peterburqa köçür. Qohumu A.Stolıpinin məsləhəti ilə şair hərbi məktəbə - qvardiya kiçik zabitləri və süvari yunkerlər məktəbinə daxil olur və 1834-cü ildə buranı bitirib zabit rütbəsi ilə hərbi xidmətə başlayır.

1835-ci ildə onun "Hacı Abrek" poeması özünün xəbəri olmadan "Biblioteka dlya çteniya" jurnalının XI nömrəsində çap olunur. 1834-1837-ci illər arasında Mixail Yuryeviç "Boyarin Orşa", "Monqo" poemalarını, "Maskarad", "İki qardaş" pyeslərini, "Knyaginya Liqovskaya" povestini və bir çox şeirlərini yazır.

Lermontovun əsərlərinə aktuallıq, mübarizlik, vətənpərvərlik coşqusu gətirən yüksək ideyalar heç də onun şair təxəyyülünün yaratdığı anlayışlar deyildi.Onların cəmiyyətdə və xalqın həyatında ictimai və siyasi kökləri vardı.Şair anlayırdı ki, azad və rahat gələcəyə gedən yol qanlı və amansız mübarizələr yoludur.Ona görə də "Yelkən" şeirində "fırtına axtaran üsyankar qayıq" obrazı digər əsərlərində olduğu tək, azadlıq mübarizəsinə çağırış kimi səslənirdi.

Lermontovun yaradıcılığında vətəni Rusiyanın istiqlaliyyəti uğrunda rus xalqının yadelli işğalçılara qarşı apardığı qəhrəmanlıq mübarizəsi öz geniş əksini tapmışdır. "Borodino" şeirində əsərin qəhrəmanı sadə rus saldatıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, "Borodino" şairin çap olunan ilk əsəridir. Əsər 1837-ci ildə "Sovremennik" jurnalında nəşr olunmuşdur. Lermontovun haqlı düşüncəsinə görə, 1812-ci il Vətən müharibəsinin əsas qüvvəsi xalqın içindən çıxan və onun bütün gözəl keyfiyyətlərini özündə cəmləşdirən məhz vətənpərvər rus saldatı olmuşdur. "İki nəhəng" adlı balladası və digər əsərlərində də şair rus xalqının qəhrəman keçmişini, onun igid saldatlarının şücaətini məhəbbət və qürurla canlandırmışdır. "Borodino" da şair gənc bir saldatı təqdim edib onun dili ilə qoca saldatdan soruşur:

Bir söylə, əmican, bir söylə görək,

Yanan Moskvanı o zaman gərək

Asanca almamış heç fransızlar.

Şanlı vuruşmalar olmuş o zaman,

Deyirlər sel kimi axmış onda qan!..

Bu əbəs deyil ki, Rusiya bütün

Hələ Borodino gününü anır!

Bundan sonra əsərin əsas ideyasını əks etdirən qoca saldatın cavabı başlanır:

- Bəli, bizim vaxtda adamlar vardı,

İndiki nəsil tək deyildi onlar!

Hamı mərd, qəhrəman bahadırlardı!

Lakin qismətləri bəd oldu yaman:

Çoxu qayıtmadı hərb meydanından...

Allah verməsəydi belə bir qərar,

Əsla Moskvanı verməzdik, inan!

Lermontov öz dövründə fəaliyyətsizlik içində mürgüləyən nəsildən açıq narazılığını bildirib, bu barədə tənqidlərini söyləməkdən çəkinmir, qəhrəmanlıq hissi ilə zəngin, şərəflə dolu olan böyük keçmişə qibtə edir, bu şanlı keçmişi vəsf etməklə, onu bir məktəb, nümunə kimi təqdim edir.

Təsadüfi deyil ki, "Pravda" qəzeti Vətən müharibəsi illərindəki məqalələrinin birində yazırdı: "Borodino" şeiri rus ədəbiyyatının qiymətli incisidir. Öz vətənini sevən elə bir rus tapılmaz ki, bu şeiri əzbər bilməsin".

"Borodino" şeirindəki vətənpərvərlik, döyüşkənlik, məğrurluq motivləri zamanın sərt sınaqlarından keçərək, bizim dövrümüzə qədər gəlib çıxdı.Məlumdur ki, 1941-1945-ci illərin Böyük Vətən müharibəsində "Borodino" şeirinin mübarizə dolu misralarından plakatlar düzəldilir, onlardan şüar kimi istifadə edilirdi.

Lermontovu rus xalqının qəhrəman keçmişi ilə əlaqədar olaraq Moskvanın tərənnüm edilməsi onun "Çar İvan Vasilyeviç, cavan opriçnik və igid tacir Kalaşnikov haqqında nəğmə"nin əsas motivini təşkil edir. Belinski bu əsəri oxuyanda demişdi ki, bu nəğmə şairin ruhu ilə xalq ruhu arasındakı yaxınlığın ən canlı əlamətidir.

"Saşka" poemasında da şair doğma Moskvanı və onun qəhrəmanlıq mövqeyini tərənnüm edərək, "Moskva, Moskva, səni oğul kimi, rus kimi, atəşin, güclü və zərif bir məhəbbətlə sevirəm!" - deyə müraciət edir.

M.Y.Lermontovun ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətinə nəzər saldıqca, ukraynalı yazıçı, şair və alim İvan Yakovleviç Frankonun gözəl bir sözü yadıma düşür: "Böyük şairlər xalqın vicdanıdır". Xalqın vicdanı isə heç zaman susa bilməzdi. Lermontov rus xalqı başda olmaqla, bütün mütərəqqi xalqların övladı kimi sevilirdi, beynəlmiləl şair kimi nüfuz qazanmışdı.

O, böyük şair idi və böyük şair kimi tək öz xalqının deyil, bəşərin təmiz vicdanına çevrilmişdi. Gözünün önündə rus çarı bir tərəfdən Qərbdə azadlıq hərəkatının boğulmasına çalışır, digər tərəfdən də Rusiyanın daxilində azadlıq yolunda baş qaldıran bütün qüvvələri amansız lıq və qəddarlıqla məhv edirdi. Belə bir dövrdə Lermontov Nikolay hakimiyyəti daxil olmaqla, bütün xalqları azadlıq naminə ölüm-dirim mübarizəsinə səsləyirdi:

Paris küçələrini bürüdü fışqıran qan,

Belə nahaq qanları ah, ey zalım hökmran,

Ölən vətəndaşların söylə görüm bircə sən,

Qanlarını dünyada nəylə ödəyəcəksən?

Fransada azadlıq hərəkatını boğan X Karla nifrətlər yağdıran şair:

Yurdun istiqlaliyyəti uğrunda yenə,

Siz ey vüqarlılar, etdiniz üsyan.

Yenə azadlığın qədəmlərinə

Verdi mütləqiyyət qulları qurban

- deyərək, fransız xalqının burbonlar sülaləsinə qarşı mübarizəsini - 1830-cu ilin iyul inqilabını alqışlayırdı.

Sonralar davam edən mübarizədə fransızların fəalsızlığını, susduğunu görəndə: "Mən böyük xalqa demək istəyirəm ki, sən yazıq və bədbəxt bir xalqsan!"- deyə milləti yenidən hərəkətə gətirməyə can atırdı.

Dekabrist şairlərin yaradıcılığında olduğu kimi, Lermontovun da əsərlərində vətən və azadlıq mövzuları geniş tərənnüm edilirdi. Rus xalqına dərin inam, 1812-ci il Vətən müharibəsi qələbəsinin yaratdığı milli qürur hissi şairin yaradıcılığında vətənpərvərlik hisslərinin güclənməsinə təsir göstərmişdi. Coşqun bir ilhamla yazılmış bu əsərlərdə vətənə məhəbbət hissi zülmə, istibdada, təhkimçiliyə qarşı nifrət duyğuları ilə səsləşirdi. "Türkün şikayətləri" adlı şeirində şair vətəninin gözəlliyindən , yurdunda misilsiz zəkaların parladığından iftixarla söz açır. Lakin onun odlu bir məhəbbətlə sevdiyi bu vətəndə:

İnsanlara çox erkən ağırlıq edir həyat

Orda təsəllilərin ardınca qərəz gəlir.

Zəncirdən, köləlikdən qopur inilti, fəryad;

Əzizim, həmən diyar mənim öz vətənimdir

- deyə, şair kədərlənir. Xeyirli işlərin sakit şöləsinin çox erkən söndüyündən, doğrunun üstünü yalanın tez örtdüyündən qəzəblə danışır.

Lermontov musiqini çox sevirdi. Böyük sənətkarın yaradıcılığı xalq musiqisi inciləri , rus mahnıları ilə daha da zənginləşmişdi. Şair deyirdi ki, əgər xalq poeziyasını öyrənmək istəyirəmsə, onu yəqinki rus mahnılarından başqa ayrı yerdə axtarmalı olmayacağam.

Skripkada çox məharətlə ifa etdiyi kimi, şair pianoda, fleytada da çalır, gözəl oxuyurdu. O, nadir istedadlardan idi.Onun çıxışları o zamankı mətbuatda əksini tapırdı. Məsələn, "Moskovskiye vedomosti"də və "Damskiy jurnal"da istedadlı violonçelçi Mixail Lermontov haqqında yazılar dərc olunmuşdu. Musiqiyə olan sonsuz həvəsini o, belə təsvir etmişdir: "Üç yaşım olardı. Bir mahnıya qulaq asıb ağladım.İndi onu xatırlaya bilmirəm. Lakin o mahnını indi eşitsəm, mənə əvvəlki kimi təsir bağışlayar. Onu mənim üçün mərhum anam çalardı".

Lermontovun müasiri, tanınmış şair və musiqiçi N.Oqaryov Lermontov şeirinin gözəlliyinə məftun olduğu barədə yazırdı: "Onları təkcə mütaliə etmək yox, həm də özünə xas bir havada oxumaq da olar.Onların hər biri həcminə görə ya mahnıdır, ya simfoniya".

Lermontov opera, balet və konsertlərə tez-tez gedərmiş. O da məlumdur ki, böyük şair özünün "Kazak beşik nəğməsi"nə musiqi bəstələmişdir. Onun "Mən yola tək çıxıram" və "Kazak beşik nəğməsi" şeirləri dəfələrlə xalq mahnıları məcmuəsinə daxil edilmişdir. Maraqlıdır ki, Lermontov "Çar İvan Vasilyeviç, cavan opriçnik və igid tacir Kalaşnikov haqqında nəğmə" əsərini də qədim rus nəğmələri üslubunda yazmışdır.

Bethoven, Şubert, Qlinkanın musiqiləri ona daha xoş təsir bağışlayardı. "Moskvanın panoraması"nda Bethovenə olan böyük məhəbbəti əksini tapmışdır.Bayron şeirini ona görə çox sevirdi ki, şairin poeziyasında musiqi güclüdür. "Lermontov qələmindən çıxan hər bir sətri oxuyanda elə bil musiqi akkordları eşidirsən" - bunu Belinski demişdi.

Doğrudan da Lermontov rus şairləri içində musiqiyə ən çox bağlı olan sənətkardır.Vaxtilə ən görkəmli rus bəstəkarları onun rübabına valeh olmuş, onun sözlərinə mahnı və romanslar bəstələmişlər.İlk rus romanslarının bir çoxu Lermontovun adı ilə bağlıdır. M.Qlinka, A. Alyabyev, A.Varlamov, A. Qurilyov, A. Darqomıjski, P. Çaykovski, T.Kyui, A. Arenski, Balakirev, A.Rubinşteyn, Borodin, Rımski-Korsakov və başqalarının yaradıcılığına ecazkar Lermontov lirikasının böyük təsiri olmuşdur. Görkəmli rus musiqi xadimi, böyük pianoçu A.Rubiynşteyn bir sıra romaslardan əlavə, Lermontov əsərləri mövzusunda "Hacı Abrek", "Tacir Kalaşnikov" və "Demon" operalarını yazmışdır. Müəllifinə şöhrət gətirən bu əsərlər içərisində "Demon" Şərq haqqında ən geniş yayılmış lirik rus operasıdır.

Lermontovun poemasında Rubinşteyni Demonun romantik obrazı düşündürür.Operada Demon dərin daxili ziddiyyətlərə malik olan güclü bir xarakter kimi təqdim olunur.Bu mürəkkəb və çoxcəhətli obrazı təcəssüm etdirməklə, bəstəkar onun təkliyini, kimsəsizliyinin faciəsini göstərmişdir.

Operada gözəl Tamara obrazı sənətkarlıqla işlənib.Bəstəkar onun uşaqlara xas olan saflığını, məsumluğunu, sonrakı sarsıntılarını və daxili mübarizələrini, sevgi hisslərini məharətlə göstərə bilmişdir. Demon riyakarlıq, saxtakarlıqla dolu olan dünyaya, yaltaqlığa nifrət edir. O, aldanış və səmimiyyətsizliklə "nəfəs alan" bəşər dünyasına baxır.

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 11 iyul.- S.4.