"Böyük şairlər xalqın vicdanıdır"

15 iyul - dahi rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontovun əbədiyyətə qovuşduğu gündür. Həmin gündən 176 il ötür

(Əvvəli ötən saylarımızda)

"İnsanlar! İnsanlar!..Mən sizin gülüşlərinizə, sizin səadətinizə, sizin var-dövlətinizə lənətlər yağdırıram…Bütün bunlar qanlı göz yaşları bahasına satın alınmışdır…Yazıq mujiklər! Bu necə həyatdır ki, mən hər dəqiqə nəyim varsa, itirmək, cəlladların pəncəsinə keçmək təhlükəsi qarşısındayam!.."

Hələ uşaqlıq illərindən rus kəndlisinin acınacaqlı həyatının canlı şahidi olan balaca Mixail əsarət və işgəncə altında inləyən milyonlarla bədbəxtin güzəranına, həyatına acıyır, onlara kömək əli uzada bilməməsinə görə bəzən bədbinləşir, bəzən də üsyankar bir sərkərdə kimi insanları azadlığa, qələbəyə və səadətə çağırırdı. "Maskarad" dramı Lermontovun əsərləri arasında özünəməxsus yer tutur. Əsl sənətkarlıq qüvvəsi və siyasi bir cəsarətlə dövrünün kübar cəmiyyətinin eybəcərliklərini açıb göstərməklə onlara istehza edən, adı simvolik məna daşıyan bu əsərdə "nəzakət maskası örtülmüş bu sifətlər"də əsl maskanı cırıb atır. Simasındakı maska yırtıldıqdan sonra mənəviyyatsız, xudpəsənd, əxlaqdanuzaq, küt bir adam olan knyaz ortaya çıxır. Qumar oynadığı zaman uduzduğu üçün dəhşətli bir vəziyyətə düşən knyazı Arbenin xilas edir. Onun pullarını qaytarır. Knyaz ömrü boyu öz xeyirxahına minnətdar olduğunu bildirir. Səhəri isə ona xeyirxahlıq göstərmiş adamın arvadına "tor hörür".

Doğrudan da bu cəmiyyətdə heç bir həqiqi hiss, təmiz münasibət yoxdur. "Ehtiraslar oyuncağı"na çevrilən bu cəmiyyətdəki qadınlar hələ gənclik yaşlarından maddi qazanc naminə satılırlar.

Bu cəmiyyətdə həqiqi dostluq hisslərindən söhbət gedə bilməz. İnsan ləyaqətinə, şəxsiyyətinə hörmət deyiləsi şey əsla yoxdur. 1837-ci ilin fevralında Lermontov çarın xüsusi əmri ilə məhz "Şairin ölümünə" şeirinin müəllifi kimi Peterburqdan Qafqaza, Nijeqorod alayına köçürülür... (Şairin Qafqaza sürgünündən bir qədər sonra yenidən bəhs edəcəyəm).

Lermontov 1837-ci ildə görkəmli rus yazıçısı, tənqidçisi, dekabrist Aleksandr Aleksandroviç Bestujev-Marlinskinin Qara dəniz sahilində, Soçi, Adler burnu yanındakı vuruşmada öldüyü xəbərini eşidən zaman müalicəsini buraxaraq Tamana və oradan da dəniz yolu ilə Kaxetiyaya gəlmişdir. Şairin Azərbaycana gəlişi də həmin vaxta təsadüf edir. Lermontova aid sənədlərin içində onun Azərbaycan və Qafqaz xalqlarının öz azadlıqları uğrunda apardıqları mübarizənin, o cümlədən Quba kəndlilərinin 1837-ci ildə inqilabi çıxışının şəxsən şahidi olduğu haqqında maraqlı qeydlər vardır.

1837-ci ildə növbəti dəfə Qafqaza gələn şair yarım il burada qalmış, nənəsinin köməyi nəticəsində o, 1838-ci ilin əvvəlində Peterburqa qayıtmışdır.

23 yaşlı Lermontov sürgün dövründə bir müddət Azərbaycanın Qusar rayonunda , o zaman "Zabitlər küçəsi" adlanan Dvoryan küçəsində. öz tanışı (bəzilərinin dediyinə görə qohumu), hərbi həkim, podpolkovnik Aleksandr Aleksandroviç Marşevin evində yaşamışdır. (Hazırda bu küçə Fəxrəddin Musayev küçəsidir). Şair burada yaşadığı qısa müddət ərzində rayonun Çiləgir kəndindən olan riyaziyyatçı, alim Hacı Əli Əfəndi ilə tanış olmuş, Ləzgi Əhməddən "Aşıq qərib" dastanını dinləmişdir. Ümumiyyətlə, şair Qusarda yaşadığı dövrdə 6 əsər ;3 poema və 3 şeir yazmışdır: "Aşıq Qərib", "Qaçaq Hacı", "İsmayıl bəy" poemaları, "Xəncər", "Ayrılıq" və "Gənc ləzgi" şeirləri məhz Azərbaycan torpağında - Qusarda yaranmış gözəl sənət nümunələridir.

Xalq şairimiz Nəriman Həsənzadə "Qusarda ev" şeirini Lermontovun xatirəsinə həsr etmişdir:

Yol üstə bir evi nişan verirlər:

Durur qoşa qapı, durur daş səki.

Durur o vədədən pəncərədəki

Bayır qapaqları... indiyə qədər.

Gəzib dolaşdıqca alnında vüqar,

Bədrəftar görməmiş burda kimsədən.

"Əlvida Rusiya!" - deyən sənətkar,

Kimə salam vermiş burda görəsən?

Şeirinə, sözünə qulaq asaraq,

Şairi ilk dəfə kim dinləmişdir?

Bulaq göstərirlər... deyirlər bir vaxt,

O, burada su içib sərinləmişdir.

Lakin yanan ürək soyuya bilməz,

Köksünün üstündə od qalanmışdır.

Böyük Rusiyaya sığışmayan kəs,

Qusarda bir evə daldalanmışdır.

Əziz qonaq oldu burda hər kəsə,

Ondan neçə evdə söz düşdü, getdi.

Gələndə bir kəslə görüşmədisə,

Gedəndə hamıyla öpüşdü getdi...

Rusiyanın ən qüdrətli milli şairlərindən biri olan Mixail Yuryeviç Lermontov Azərbaycana böyük hörmət və məhəbbət bəsləirdi. O, Şamaxıda qaldığı müddətdə bir sıra yerləri gəzmiş, toylarda, el şənliklərində iştirak etmişdi. Yurdumuzun füsunkar təbiətinə, dağlarına, meşələrinə, çaylarına, bulaqlarına valeh olan şair, həvəskar ov (bəzi mənbələrdə laçın və tərlan ovu qeyd edilir - R.Mirzəzadə) mərasimlərinə də qatılmışdı. Şamaxı qəzasının Tircan kəndində ağsaqqalların danışdığı nağıllara qulaq asmış, məscid minarələrindən ucalan azan səsini dinləmişdi.

Lermontov Tiflisdə olarkən böyük Azərbaycan yazıçı, dramaturq və maarifçisi Mirzə Fətəli Axundovla tanış olmuş, bu tanışlıq qısa vaxtda dostluğa çevrilmişdi. Çünki Lermontov və Axundovun yaradıcılıqlarında onları bir-birinə yaxınlaşdıran ictimai-siyasi motivlər dəaz deyildi. Bunu ən azı hər iki şairin Puşkinin ölümünə həsr etdikləri üsyankar şeirləri sübut edirdi.

Lermontov Azərbaycan dilinin gözəlliyinə heyran olduğunu, onu öyrənmək isədiyini dostu M.F.Axundova bildirmişdi. Bu barədə şairin poetik müraciəti də mövcuddur:

Kaşki sizin dildə danışam aydın,

Kaşki müəllimim özün olaydın.

Azərbaycanın təbii gözəlliyi, xalqımızın qonaqpərvərliyi, dilimizin musiqililiyi şairi heyran etmişdi.O, bu barədə dostu Nikolay Pavloviç Rayevskiyə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Rusiyanı tərk etdiyim andan bu günə kimi həmişə gəzməkdə olmuşam...dağlar aşmışam, Şuşada ( bu şəhər əslində Şuşa deyil, Şura - yəni Temir -xan - Şura kimi oxunmalıdır), Şamaxıda, Qubada, Kaxetiyada olmuşam.Əynimdə çərkəz paltarı, çiynimdə tüfəng çöldə yatmışam, çaqqalların səsinə oyanmışam, dağlıların çörəyini yemişəm, hətta Kaxetiya şərabı belə içmişəm...tatarca (yəni azərbaycanca) öyrənməyə başlamışam, necə ki, Avropada fransız dili, bu dil də burada, ümumiyyətlə, Asiyada zəruridir, təəssüf ki, indi axıra qədər öyrənə bilməyəcəyəm, gələcəkdə lazım ola bilərdi...".

Lermontov Azərbaycan dilini mükəmməl öyrənə bilməsə də,ayrı-ayrı sözlər və ifadələrdən xəbərdar idi. Şair "ana", "oğul", "ağa", "allah", "namaz", "salam", "sağ" və s. kimi sözləri öz əsərlərində dönə-dönə işlətmişdir.

Azərbaycan folkloru ilə yaxından maraqlanan şair, "Aşıq Qərib" dastanı əsasında "Aşıq Qərib" nağılını yazmışdır. Lermontov "Aşıq Qərib"i sadəcə rus dilinə tərcümə etməmişdir.Onun Moskva Əlyazmalar Fondunda saxlanılan "Qaşıq Qərib"inin əlyazmasında aparılan düzəlişlər göstərir ki, şair nağılın üzərində xeyli işləmiş və onu çapa hazırlamışdır. "Aşıq Qərib" (türk nağılı") adı ilə yazılan əsər 1846-cı ildə nəşr edilmişdir. Əsər 1912-ci ildə Gəncədə Əbilov və Haqverdiyevlər mətbəəsində də çap ounmuşdur.

Lermontov nəsrində ən yüksək yeri onun "Zəmanəmizin qəhrəmanı" romanı tutur. Bütün dünyada məşhur olan bu roman hər biri müstəqil surətdə maraqla oxunan, lakin vahid bir qəhrəman obrazla birləşən 5 povestdən ibarətdir. Romanın baş qəhrəmanı Peçorin Lermontov dövrünün gəncliyini təmsil edən ümumiləşdirilmiş bədii obrazdır. Həmin dövrün gəncliyi çox ağır ictimai və siyasi problemlər, bəlalar içində yaşayırdı. Dekabristlər üsyanını qan içində boğmuş çar I Nikolayın hakimiyyət başında olduğu bu illər Rusiya tarixində "zülmət səltənəti" kimi məşhurdur. Bu zama ən ağıllı, istedadlı adamlar belə öz istedad və bacarığından istifadə etmək üçün ölkədə imkan və şərait tapa bilmir, lazımsız, "artıq adamlar" vəziyyətinə düşürdülər. Məz bu siyasi burulğanlar mühiti ağıllı, həssas, bacarıqlı, zəhmətkeş bir adam olan Peçorinin də parlaq şəxsiyyətini zədələyib şikəst etmişdir.

Əsər öz zəngin dili baxımından rus klassik irsini yaradanların böyük bir qismi üçün əsl sənətkarlıq məktəbi olmuşdur. Aleksey Nikolayeviç Tolstoy "Zəmanəmizin qəhrəmanı"nı nəzərdə tutaraq demişdir: "Rus romanının nəhəng nəhri öz mənşəyini bu şəffaf bulaqdan götürmüşdür". Böyük şairin 1839-cu ildə yazdığı "Mtsıri" poeması Qafqaza həsr olunan möhtəşəm əsərlərdən biri kimi ədəbi xəzinəyə daxil oldu və sevildi. Lermontovun Yeni il münasibətilə yazmış olduğu şeiri necə deyərlər, səbr kasasının daşması üçün sonuncu damla oldu. Belə ki, 1840-cı ilin yeni il axşamı nəciblər məclisində verilən və çar ailəsinin iştirak etdiyi bal-maskaradda Lermontov da iştirak edirdi. I Nikolayin qızı Mariya Nikolayevna maska taxmış halda Lermontovun yanından keçərkən ona söz atır. Bu hadisəni görənlər danışırlar ki, hazırcavab Lermontov ona sataşan adamın kim olduğunu bildiyi halda söz altında qalmır. S.V.İvanovun yazdığına görə, gənc zabitin bu hərəkəti kənardan ədəbsiz görünür. Həmin gecə Lermontov 1840-1 yanvar tarixli forma baxımından parlaq və qüvvətli şeir olan "Dəmir"i cəmiyyətə təqdim edir:

Ah, onların nəşəsini necə pozmaq dilərdim,

Kədər dolu, qəzəb dolu öz dəmir şeirlərimi

Utanmadan gözlərinin lap içinə söylərdim.

Çarın qızı Mariya Nikolayevna ilə toqquşduğu günün tarixini (1840-cı il 1 yanvar gününü) Lermontov qəsdən şeirin altından yazaraq, bununla onun kimə qarşı söylənilmiş olduğunu gizlətmir...

1840-cı ilin fevral ayında kübar məclislərinin birində Lermontovla Fransa səfirinin oğlu Ernest de-Barant arasında Puşkinin fransız Dantes tərəfindən öldürülməsi qəzəbi ətrafında mübahisə baş verir. Bu halda duel "zərurəti" yaranır.

Duel fevralın 18-də Qara çayın üstündəki Porqolov yolunun yanında hazırlanır. Üç il əvvəl həmin yerdə komendant bağının yanında dahi Puşkin ölümcül surətdə yaralanmışdı. İndi həmin yerdə qılınclar sıyrılmış, qar tapdalanmış və Rusiyanın ikinci böyük şairinin həyatına qəsd hazırlanmışdı. Duel qılınc döyüşü ilə başlanmış, sonra şairin əlindəki qılınc qırıldığından güllə ilə bir-birilərini hədəfə almaq məsləhət görülmüşdü. Əvvəlcə Ernest de-Barant atmış, lakin hədəfi vura bilməmişdi. Lermontov isə öz gülləsini havaya atmış, beləliklə, duel barışıqla qurtarmışdı. Ertəsi gün bir çox rus qəzet və jurnallarında bu sözlər yazılmışdı: "Rus ədəbiyyatının çıxan ulduzu hələ parıldayır: Lermontov sağ qalmışdır".

Bu dueldə heç kimin yaralanmamasına baxmayaraq, Lermontovu həbs edib, hərbi məhkəməyə verirlər.Həbs müddətində şair "Jurnalist, oxucu və yazıçı", "Əsir cəngavər", "Qonşu qız", "Yelkən" və digər şeirlərini yazır.Həmin ilin aprelində Belinski həbsdə olan Lermontovla görüşür. Bu görüş hər iki dahiyə böyük təsir göstərir. 1840-cı ilin yayında Lermontov yenə Qafqaza sürgün edilir.

XIX əsrin birinci yarısı rus ədəbiyyatının Qafqaz mövzusunu mənimsəməsi baxımından çox mühüm bir dövrdür. O vaxtdan bəri qəzet və kitab səhifələri Qafqaza müraciətlə bağlı yazılmış əsərlərlə zəngindir.

Böyük rus şairi A.S.Puşkinin Qafqaz mövzusuna müraciət etməsi və onun "Qafqaz əsiri" poeması rus romantizminin inkişafında başlıca rol oynamış, ədəbiyyatda xeyli sayda təqlidlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Xatırladım ki, şair Qafqaz mövzusuna 13 il ərzində müraciət etmiş, bu illər ərzində rus ədəbiyyatı Qafqazın yaradıcılıqla əxz edilməsində böyük nailiyyətlər qazanmışdır. Bu da Lermontov kimi həssas şairin əsərlərində öz əksini tapmaya bilməzdi.

I Aleksandr Qafqazı "İsti Sibirya" adlandırmış və I Nikolayın dövründə sürgün edilən dekabristlər də buraya, cəbhəyə, "hərbi katorqa"ya göndərilmişdilər.

Qafqaz Lermontov üçün hər şeydən əvvəl azad diyar, azadlıqsevər xalqın vətəni idi. Öz əsərlərində hadisə yerlərini Qafqaza köçürməklə, Lermontov istibdad və əsarətlə barışmayan Qafqaz xalqlarının azadlıqsevər həyatını , qəhrəmanlığını göstərirdi.

Şairin Qafqaz mövzusuna aid olan "İsmayıl bəy" poeması rus çarizminin istilaçı siyasətinə qarşı olan mübarizəyə həsr olunmuşdur.

İsmayıl bəyə aşiq olmuş ləzgi qızı Zəhranın sonralar oğlan paltarı geyinərək Səlim adı ilə döyüşlərdə onun yanında olması insanı təsirləndirir. Əsərin bir hissəsində şair Səlimin dili ilə deyir ki, mənim oxuduğum nəğmə çox qəmlidir. Axı nə etmək olar ki, bizim ellərin nəğməsi kədərli nəğmələrdir.

Bununla Lermontov Qafqaz xalqlarına olan məhəbbətini, onların həyat tərzinə, məişətinə, adət-ənənələrinə yaxından bələd olduğunu və bu xalqların istilaçı, zülmkar çar qoşunlarına qarşı mübarizədə çox haqlı olduğunu göstərir.

Bu məqsəd "Qafqaz əsiri" poemasında da əsas götürülüb.Əsir rusla gənc çərkəz qızının macərasında müəllif demək istəmişdir ki, qanlı müharibədə nə öz azadlıqlarını müdafiə etmək üçün ayağa qalxan dağlılar, nə də zorla Qafqaza müharibəyə göndərilən sadə rus döyüşçüləri müqəssir deyildir. Xalqlar arasında düşmənçilik yaradan fitnə-fəsadçılar olmasa, insanlar hər yerdə hansı millətdən, hansı dindən olursa-olsun, bir-biriləri ilə mehriban ünsiyyət yaratmağa hazırdırlar.Poemada beləbir fikir də söylənilir ki, harada mənəvi və cismani əsarət varsa, istər vətən olsun, istər qürbət, orada insan xoşbəxt deyildir. Əsir rus nəinki Qafqazda əsir düşəndən sonra, elə öz doğma vətəni Rusiyada da bir əsir kimi həyat sürmüşdür...

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 13 iyul.- S.4.