“Böyük şairlər xalqın vicdanıdır”

Dahi rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontovun əbədiyyətə qovuşmasından 176 il ötür

(əvvəli ötən saylarımızda)

Göylərin üzərində sakit - sakit axır ay,

Arabir üz döndərib beşiyinə baxır ay.

Mən sənə gözəl nağıl söylər, səni bəslərəm.

Şən nəğmələr oxuyar, xoş avazla səslərəm.

Endir kirpiklərini, a mənim nabat balam,

Laylay dedim yatasan, yum gözünü, yat balam!

Xalqımız Lermontov yaradıcılığındakı azadlıq meylini, coşqun vətənpərvərliyi, yurdsevərliyi, zülmə, haqsızlığa qarşı etirazı, üsyanı və bu kimi əsl vətəndaşlıq motivlərini həmişə ehtiramla xatırlamışdır. Lermontov şeirlərindəki humanizm ideyaları Azərbaycanın görkəmli maarifpərvəri, siyasi və mədəniyyət xadimi Nəriman Nərimanovun, müəllimlərdən Mahmud bəy Mahmubəyovun, Rəşid bəy Əfəndizadənin, Fərhad Ağazadənin və başqalarının da diqqətini cəlb etmişdir. N.Nərimanov Qori seminariyasında təhsil alarkən Jukovski, Puşkin, Qoqol və digər şair və yazıçılarla yanaşı, Lermontovun əsərlərini də sevə-sevə oxuyub öyrənmişdir.

Lermontovun “Zəmanəmizin qəhrəmanı” hələ 1908-ci ildə Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. Bu mövzudan təsirlənən Abdulla Şaiq Azərbaycan həqiqətlərini əks etdirən “Əsrimizin qəhrəmanı” romanını yazmışdır.

Lermontovun Pyatiqorskdakı ev-muzeyində dünyanın müxtəlif ölkələrindən göndərilmiş hədiyyələr, eksponatlar vardır. Üstündə “Lermontovsuz Qafqaz qaşsız üzük kimidir. O, sənət üzüyünün ən parlaq incisi, ən qiymətli qaşıdır” sözləri yazılan “İstiqbal təranələri” adlı kitabı Lermontov muzeyinə S. Vurğun bağışlamışdır.

Azərbaycanın görkəmli bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyli də Lermontov muzeyində olub. Muzeyin rəy kitabında dahi sənətkarın fikirləri var: “Lermontov təkcə şair deyil, həm də mahir bəstəkar idi. Onun şeirlərində gözəl bir musiqi var. “Zəmanəmizin qəhrəmanı” ən gözəl simfoniyadır”.

Tarixin ədəbi səhifələrində böyük rus şairi haqqında yaşayan maraqlı xatirələr az deyil. Onlardan üçünü təqdim edirəm.

Şairin dostu və uzaq qohumu Akim Şan- Kireyin yazır: “Onunla tanış olduğum illərə qayıtmaq indi mənim üçün çox ağırdır. Amma bircə onu bilirəm ki, Mişel (yaxınları uşaq vaxtı Mixailə Mişel deyirdilər - R. Mirzəzadə) ən yaxşı sözlərə layiq adam idi. İlk tanışlığımız 1825-ci ilə təsadüf edir. O zaman şairin sevimli nənəsi Yelizaveta Alekseyevna Arsenyeva anamla tez - tez görüşərdi. Biz iki il bir yerdə qaldıq. 1827-ci ildə Y. A. Arsenyeva nəvəsi Mişeli də götürüb Moskvaya yola düşdü. Mişel orada, pansionda təlim-tərbiyə almalı idi. Bir ildən sonra mən də onun yanında idim. Biz yenidən bir yerdə qalası olduq. Bu az müddətdə onun daxilən dəyişməsi mənə çox qəribə göründü. 14 yaşı hələ tamam olmasa da, özünü təmkinli aparırdı. Burada, onun evində ilk dəfə rus şairlərindən Lomonosovun, Derjavinin, Batyuşkovun, Krılovun, Jukovskinin və Puşkinin şeirlərinə rast gəldim. Mişel mənə öz şeirlərini əzbərdən dedi. Onu da deyim ki, şeiri ahənglə o qədər də yaxşı oxumurdu. Sonralar da özünün ən yaxşı şeirlərini dinləyicilərə yaxşı çatdıra bilmirdi. Mənim gözümün qabağında Bayronu oxuya - oxuya ingilis dilini öyrənməyə, dili öyrənə-öyrənə Bayronu oxumağa başlamışdı. Valter Skottun əsərlərini də orijinalda mütaliə eləyirdi. Ancaq danışıq dilini yaxşı mənimsəyə bilməmişdi. Fransız və alman dillərində isə mükəmməl danışırdı. Mənə elə gəlir ki, o, həmin illərdən başlayaraq Bayronu az da olsa, təqlid eləmək fikrinə düşdü. 1829-1833-cü illərdə onun şeirlərində bədbinlik, ümidsizlik duyulurdu. Bunun səbəbi mənə aydın deyildi; axı Mişel çox şən, gümrah adam idi, qadın məclislərində hamının sevimlisinə çevrilirdi. Teatra, bal, maskarad gecələrinə tez-tez yolu düşərdi. Həm də nənəsinin, yaxın qohumlarının sayəsində maddi ehtiyac duymazdı. Bəs bu ümidsizliyə səbəb nə idi? Mənə elə gəlir ki, Mişel ətrafdakı cəmiyyətin, adamların daxili boşluğunu çox gözəl duymuşdu.

...Bütün bunlar göstərir ki, onun yazılarında hiss elədiyim bayronizmin ictimai səbəbləri vardır.

Rəssam Moisey Melikovun xatirəsindən: “ Lermontov mənim yaddaşıma həkk olunan nadir adamlardan biridir. Onun bütün hərəkətləri məni heyrətləndirirdi. İri, işıqlı gözləri var idi. O gözlərin dərinliyi, nüfuzedici təsiri indiyə kimi yadımdan çıxmır... Gözlərindəki məhəbbət , səmimiyyət bircə anın içində qəzəbə, nifrətə çevrilərdi. Nə qədər götür-qoy eləsəm də, Lermontovun portretini işləməyə girişə bilmirdim. Bu baxışların, bu gözlərin ifadəliliyini , müxtəlif psixoloji anlardakı vəziyyətini ancaq olsa-olsa, rəssam K. Brüllov canlandırardı.

...Moskvadan sonra axırıncı görüşümüz Sankt-Peterburqda oldu, özü də gözlənilmədən. Mən o zaman rəssamlıq akademiyasında idim. Sarskoselski bağında gəzə-gəzə etüd götürürdüm. Kölgəliyə çəkilib fikrə getmişdim. Birdən kimi görsəm yaxşıdır? On il ayrılıqdan sonra Lermontov mənim qarşımda dayanmışdı . O, indi tamam başqa görkəmdə idi. Qusar forması ona necə də yaraşırdı. Bu, mənim gördüyüm zarafatcıl, dəcəl uşaq deyildi. Gözlərindəki məyusluq və qəmginlik məni pərt elədi. Dodaqlarında istehzalı t əbəssüm görməyəndə də təəccübləndim. O, mənimlə mehribanlıqla görüşüb ayrıldı. Görünür, harasa tələsirdi. Bu, bizim son görüşümüz idi...

“Rus klassikləri içərisində mənim Lermontovdan çox sevdiyim bir şair çətin tapıla bilər. Mən yaradıcılığa başladığım ilk günlərdən Lermontovu oxumağa, ondan öyrənməyə çalışmışam. Nizaminin, Füzulinin, Vaqifin, Aşıq Ələsgərin əsərləri ilə yanaşı, onun əsərləri də mənim masamın üzərində durur. Mən 1929-cu ildən Lermontovu müntəzəm oxuduqca, ona daha dərindən bağlandım. Bu bağlılıq bir gün məni onun şeirlərini tərcüməyə sövq etdi. Heç bir nəşriyyatla müqavilə bağlamadan, bu barədə rəsmi heç kəslə danışmadan Lermontovun əsərlərini tərcüməyə girişdim. Oxudum, oxuduqca oxudum, sevdiyim şeir və poemaları bir-bir tərcümə etdim. Günlərin birində gördüm ki, artıq balaca bir kitablıq tərcümə əmələ gəlmişdir. 1932-ci ildə Azərnəşrə müraciət etdim və Lermontovun şeir və poemalarından ibarət “Qonşu qız” adlı kiçik bir kitab nəşr etdirdim. Sonralar Uşaqgəncnəşrin vasitəsilə “Kalaşnikov haqqında nəğmə” və “Mtsıri” poemalarını iki kitab halında çap etdirdim. Eləcə də 1939-cu ildə Azərnəşr tərəfindən “Seçilmiş şeirlər və poemalar” adı altında Lermontovun bir kitabını buraxdırmağa müvəffəq oldum”- bu isə unudulmaz şairimiz Məmməd Rahimdən nəsillərə yadigar qalan əziz xatirədir.

Məmməd Rahimin Lermontova olan sonsuz ehtiramı şairin “Mən səni sevmişəm” şeirində bütün saflığı, səmimiyyəti ilə əksini tapıb. Şeirin misralarındakı incə duyğular öz qəlboxşayan rayihəsi ilə oxucunun ürəyini rövnəqləndirir. Öz Nizamisi, Füzulisi, Nəsimisi, Xaqanisi, Babəki qədər sevdiyi Lermontov M. Rahimlə bərabər, hamımız üçün əzizdir. Bir daha inanırsan ki, xalqların dostluğuna, birliyinə, bir sözlə, həyat fəlsəfəsinə gedən yol doğrudan da ədəbiyyatdan keçir:

Mən səni sevmişəm öz canım kimi,

Füzulim, Nəsimim, Xaqanim kimi.

Hissinlə, fikrinlə qardaş olmuşam,

Hər sözü çəkməyə nəqqaş olmuşam.

Sən, ey rus şeirinin qoç sərkərdəsi,

Azad insanların azadlıq səsi

Lermontov! İstədim oxusun səni,

Nizamilər yurdu, Babək ölkəsi

Vüqarın gözümdə canlı Elbrus,

Bilir azad vətən, bu el, bu ulus,

Mən səni sevmişəm öz canım kimi,

Füzulim, Nəsimim, Xaqanim kimi.

2014-cü ildə Lermontovun 200 illik yubileyi YUNESCO-nun rəhbərliyi ilə bütün dünyada qeyd olundu. Azərbaycanın bir neçə şəhər və rayonlarında görkəmli şairin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş tədbir və mərasimlər keçirildi. Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, YUNESCO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, artıq Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti olan Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Bakıda Heydər Əliyev mərkəzində şairin yubileyi ilə bağlı Dəyirmi Masa və musiqili gecə keçirildi. Dəyirmi masada dövlət və hökumət rəsmiləri, tanınmış elm, mədəniyyət xadimləri, Rusiyadan və müxtəlif ölkələrdən gələn çoxsaylı qonaqlar iştirak edirdilər.

Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti, yazdığı gözəl şeirləri ilə də cəmiyyətdə sevilən istedadlı xanım Leyla Əliyeva görkəmli rus şairinin ədəbi-bədii yaradıcılığına həsr olunmuş musiqili gecədə çıxış edib dedi:

“ Hörmətli qonaqlar, əziz dostlar!

İlk növbədə hamınızı Bakıda salamlamaq istəyirəm. Bu gün bizi sizinlə çox gözəl bir hadisə - Mixail Yuriyeviç Lermontovun anadan olmasının 200 illiyi birləşdirir. Mən bilirəm ki, bu tarix bir çox ölkələrdə qeyd olunur, çünki Lermontovun dühası bütün bəşəriyyətə məxsusdur.

Onun yaradıcılığı dünya mədəniyyətinə böyük töhfə verib və bütün xalqların ürəyinə yatıb. Onu həm Qərbdə, həm də Şərqdə sevirlər. Lermontovun poeziyası həm parlaq vətəndaşlıq mövqeyi, həm dərin fəlsəfə, həm də incə məhəbbət lirikasıdır. Hamıya məlumdur ki, Lermontov əsərlərinin çoxunu Qafqazda sürgündə olarkən yazıb. Qafqaz dağlarının, meşələrinin və çaylarının parlaq rəngləri onu bir rəssam və şair kimi çox ruhlandırıb. O, öz əsərlərini yerli adət-ənənələrin koloriti ilə zənginləşdirib. Hətta onun qəhrəmanlarının çoxu Azərbaycan, Gürcüstan, Çeçenistan və Dağıstanın həqiqi sakinləri olub. O, həm də bizə mədəni müxtəlifliyin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu göstərib.

Azərbaycanda böyük rus mədəniyyətinə və ədəbiyyatına həmişə dərin məhəbbət və ehtiramla yanaşıblar. Bu günün özündə ölkəmizin məktəblərində rus dilinin öyrənilməsi tam həcmdə saxlanılıb, Rus Dram Teatrı, Rus Mədəniyyət Mərkəzi, Bakı Slavyan Universiteti fəaliyyət göstərir, M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı mövcuddur. Əlbəttə, biz Lermontovun Azərbaycan dilini öyrənməsi ilə çox qürur duyuruq. Hətta onun özü qeyd edirdi ki, fransız dili Avropa üçün əhəmiyyətli olduğu qədər Azərbaycan dili də Asiya üçün əhəmiyyətlidir.

…Həmişə olduğu kimi, bu gün də Azərbaycanda Lermontovu çox sevirlər. Bakıda mərkəzi küçələrdən biri onun adını daşıyır, Qusar şəhərində isə Lermontov muzeyi fəaliyyət göstərir. Bu, şairin qaldığı həmin evdir.

Əziz dostlar, bu gün biz Mixail Yuriyeviç Lermontovun anadan olmasının 200 illiyini qeyd edirik. Şəxsən mənim üçün o, daim yaşayır. O, bütün dünyada insanların qəlbində yaşayır. O, yaşlıların və uşaqların ürəyində yaşayır…Bu gün şairin yubileyini qeyd edən Azərbaycan ona ehtiramını nümayiş etdirir, məhəbbətini bəxş edir”.

Əlavə edim ki, Leyla xanımın Lermontovun 200 yaşına həsr etdiyi təsirli şeiri isti duyğularla qəlblərə və yaddaşlara köçmüşdür.

İyulun 15- də ölməz şairin əbədiyyətə qovuşduğu günün 176- cı ili qeyd olundu. Məşhur Amerika şairi Uolt Uitmenin sözü yadıma düşür : “Böyük qəhrəmanlıq poeziyasının yaranması üçün qəhrəman oxucular lazımdır- auditoriya qəhrəmanlığa susamış olmalıdır”.

Dünyaşöhrətli filosof, elmdə Aristoteldən sonra “İkinci müəllim” fəxri adını qazanmış Əbu Turxan isə deyib ki, klassik oxucu - sənətkarın yazdığını onun özündən yaxşı başa düşə biləndir.

Sevinir və qürur duyuram ki, böyük qəhrəmanlıq poeziyasının yaranmasına şərəflə xidmət edən Azərbaycanın qəhrəmanlığa susamış qəhrəman və klassik oxucuları sənətkarların yazdıqlarını onların özlərindən yaxşı başa düşə bilənlər sırasına daxildir.

Doğru deyiblər, klassiklər müxtəlif xalqları və millətləri bir araya gətirən ümumbəşəri məbədin sütunlarıdır. Lermontov bu möhkəm və əbədi sütunlardan biri kimi hər zaman yaşayacaqdır.

Yazımınsa “son akkordları”na Lermontov irsinə heç də “əlvida” demədən E.Mehdiyevə məxsus “Şairlə söhbət”in misraları ilə yekun vururam:

Şəklinə baxıram, deyirəm görən

Yol çəkən gözlərin dikilmiş hara?

Bu vaxt gözlərimin keçir önündən

“Mtsıri”, “Klara”, “Demon”, “Tamara”.

Sevdin al günəşi, tər çiçəkləri,

Vuruldun qəhrəman, igid ellərə.

Könlünü oxşadı dağ küləkləri,

“Sevirəm Qafqazı” – dedin min kərə.

Odlu şimşək kimi parladın, çaxdın,

Səsin göyü tutdu, şəfəqin yeri.

Çay kimi çağlayıb dənizə axdın,

Sevmədin bulanıq gölməçələri.

Sənə bu yerlərdə bir güllə dəydi,

Qafqaz dağlarının əyildi qəddi.

Puşkini öldürən o güllədəydi

Çarın intiqamı, kini, nifrəti.

Durur Maşuk dağı sən gördüyün tək,

Fəqət bambaşqadır bugünkü həyat

Terek sahilində gəl, qoşa gəzək,

Oyansın yuxudan köhnə xatirat.

Dəyişib insanın ömrü, iqbalı,

Acı xatirələr unudulubdur.

Qırıb qolundakı paslı qandalı,

Qafqaz əsirləri azad olubdur.

Şairim, hörmətlə sıxım əlini,

Axı neyləyirik biz mütərcimi?

Sən Aşıq Qəribin şirin dilini

Sevirsən öz doğma rus dilin kimi.

Reyhan Mirzəzadə

Publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.- 18 iyul.- S.4.