"Bəzi insanlar elə bilir, rusca

danışmaq mədəniyyət göstəricisidir"

Dilçilik İnstitutunda yaradılan Monitorinq şöbəsi aparıcıların dilində səhv tələffüz olunan sözləri müəyyən edib. Bu addım mətbuatda bir xeyli müzakirə obiyektinə çevrildi. Razılaşmayan aparıcılar da oldu. Hafta.az Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru professor Möhsün Nağısoyla söhbətləşib.

Müsahibəni təqdim edirik:

- Möhsün müəllim, Dilçilik İnsitututunda yeni yaradılan şöbələrdən biri Monitorinq şöbəsi aparıcıların tələffüzündə səhv işlətdiyi sözlərin siyahısını dərc etdi. Aparıcılar verlişin mandatına görə bu halların qaçılmaz olduğunu deyirlər.

- Bu bir az mübahisəli məsələdir. Müxtəlif bölgələri təmsil edən insanlar var. Onların şifahi nitqdə bu qədər incəliyə getməsi düzgün deyil. Əsas odur ki, söhbət tək tələffüzdən getmir. Lüzumsuz yerə əcnəbi sözlərin işlədilməsi problemli məsələdir. Hər hansı bir sözün qarşılığı bizim dildə varsa onu əcnəbi dilində ifadə etmək lazım deyil. Adicə artıq sözünün “uje”, oyuncaq - “iqruşka”, tıxac - “probka” sözü kimi işlənməsi halları çoxdur. Televiziya verlişlərində aparıcı da, iştirakçılar da bu cür formada sözlərdən istifadə edir. "Bəli", "gözəl" sözləri əvəzinə “bravo”, “pojalyusta” deyirlər. Bizim Dilçilik İnstitutu ayrıca orfoepiya lüğəti hazırlayır. Əvvəllər də var idi. İnsanların sözləri düzgün tələffüz etməsinin bünövrəsi orta məktəbdən qoyulur. Fonetika bölməsi orta məktəbdə geniş şəkildə keçilir. Məsələn, sözdə iki saitin yanaşı gəldiyi vaxtda, tələfüzü çətinləşdirir. O zaman bir “y” artırılır. Ailə “ayilə”, zəif “zəyif” və s. Burada heç bir problem yoxdur. Elə söz var ki, onları olduğu kimi tələffüzünü aparıcılardan tələb etmək düzgün deyil. Monitorinq şöbəsinin müəyyən etdiyi sözlərlə tanış deyiləm. Bilsəydim konkret fikrimi ortaya qoyardım. Hər bir sözə fərdi yanaşmaq lazımdır. Elə söz vardır ki, onun tələffüzü mübahisə doğurmur.

- Belə çıxır ki, verlişə uyğun olaraq bu kimi hallar problemli məsələ deyil?

- Əyləncə verlişində danışılan fərdi nitqdir. Tutaq ki, bədii əsərdir. Müəllif tipin dilini fərdiləşdirmək üçün onun dilində müəyyən dialektizmlərə yol verir. Bu da xarakterini açmaq üçün yanaşma tərzdir. Ona görə şou verlişində belə şeylərin baş verməsi normaldır. Rəsmi xəbərlərdə bu kimi nüanslara diqqət olunmalıdır. Orfoepiya qaydalarına diqqət olunması vacib şərtdir.

- Əvvəl dediniz ki, dilimizdə əcnəbi sözlər daha çox işlənir. Bunları dilimizdən birdəfəlik qoparmaq olmazmı?

- Bizim institutda Monitoriq şöbəsi vardır. 2013-cü ildən fəaliyyət göstərir. Onun təsir mexanizmi yoxdur. O, yalnız tövsiyyə verə bilər, maarifləndirici iş görə bilər. Sizin dediyiniz variant da bir ideyadır. Bizim dilimizdə qarabaşaq söz vardır, amma “qreçka” deyirlər. Bunu öz dilimizdə demirlər, bu fərddən və vətəndaşdan asılıdır. Hər bir azərbaycanlı vətəndaşı bilməlidir ki, dil xalqın varlığıdır. Xalq dili ilə tanınır. Dil sərvətdir. Sərvətə pis baxmaq olarmı? Ulu öndərimiz deyirdi: “Xalqı xalq edən onun ana dilidir".

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev də deyib ki, bizi əsrlər boyu yaşadan bizim dilimiz olubdur. Mən şəxsən bilirəm ki. bu sözün qarşılığı var, onu öz dilimizdə işlədirəm. Əgər Azərbaycan vətəndaşı bilsə ki, onun dili dünyanın ən qədim, ən zəngin, ən ahəngdar dilidir, onda heç kim danışanda əcnəbi sözdən istifadə etməz. Bizim “Dədə Qorqud” kimi dastanımız var. Yazıçı Anarın bir sözü var, mən onu həmişə deyirəm. Bizim Şeksprimiz yoxdur, amma bizim kitabi “Dədə Qorqud”umuz var. Hər bir kəs məsuliyyət hissi daşımalıdır.

- İnstitutun tərkibində olan Monitorinq şöbəsinin təsir mexanizminin olmadığını deyirsiniz...

- Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin 1 noyabr tarixli Sərəncamı var: "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı”. Monitorinq mərkəzi publik hüquqi şəxsdir. Onun nizamnaməsini və tədbirlər planını biz hazırladıq. Bundan sonra mərkəzin çox gözəl təsir mexanizmi olacaq. Müxtəlif qurumlarla, fiziki, hüquqi şəxslərlə müqavilə bağlayacaq. Lazım gələndə onları cərimələyəcək. Cərimə tətbiq olunandan sonra heç bir qurum istəməz ki, cərimələnsin. Bu ayrı-ayrı fərdlərə aid deyil. Bir qız mənə zəng edib deyir ki, mən avtobusda "pojalyusta" desəm onda məni cərimə edəcəksiniz? Deyirəm ki, xeyr. Onu sənin öz vicdanına buraxırıq. O sözün qarşılığı var axı, Niyə öz dilimizdə işlətməyəsən? "Zəhmət olmasa" sözü “pojalyusta” sözündən pis sözdür? Müqavilə bağlanandan sonra yazıda, sənədlərində, reklamlarında, elanlarında normaları pozarlar cərimə ediləcəklər. Belə düşünək. Piyada keçidindən keçməyən şəxsi cərimə etdikdə, ikinci dəfə oradan keçərmi? Qurumlara da cərimələr tətbiq olunsa belə problemlər olmaz. Ancaq hər bir halda dilin qaydalarına riayət etmək xalqdan asılıdır. Üzeyir Hacıbəyov parlament müxbiri imiş. Yazır: "Dünən parlamentin iclası oldu. Mən çox kədərləndim". Oxuculara sual verir ki, bilirsiniz mənim kədərlənməyimin səbəbi nə idi? İki nəfər danışırdı. Sualı verən də, cavablayan da azərbaycanlı idi. Amma rus dilində danışırdılar. Sonra öz-özünə sual verir ki, heç görmüsünüz, iki alman başqa dildə danışsın? Azərbaycan dilini yaşadan Nəsimi, Füzuli kimi şairləri olub.

Düşdü yеnə dəli könül gözlərinin хəyalinə,

Kim nə bilir bu könlümün fikri nədir, хəyali nə?

Al ilə ala gözlərin aldadı aldı könlümü,

Alını gör nə al еdər, kimsə irişməz alinə.

Bütün misralarda “L” samiti var. Nəsimi bu kimi şeirləri yazırdı ki, dərvişlər oxusun. Buna musiqi lazım deyil. Belə şeirləri olan xalq başqa dildə danışmalı deyil. Bunu duymaq lazımdır. Bəzi insanlar elə bilir, rusca danışmaq mədəniyyət göstəricisidir. Mənim elə insanlara yazığım gəlir. 60-70-ci illərdə daha çox bu hallar var idi. Ulu Öndər gələndən sonra yığışdırıldı. O, çıxışında dedi ki, ana dilində danışmaq lazımdır. 1970–ci ildə Bakı Dövlət Universitetində universitetin 50 illik yubiliyində ana dilində çıxış etdi. Bir ənənə qoydu. Hamı elə bilir ki, bu dilçilərin işidir. Bu, müəllimlərin, valideynlərin işidir. Mən öz nitqimdə bir əcnəbi sözə yol verirəmmi? Niyə olmalıdır axı.

- Monitorinq Şöbəsinə afişalarda, müxtəlif reklam xarakterli bannerlərdə səhv yazılan sözlərə irad bildirmə hüququ veriləcəkmi?

- Çoxdur bu gün o hallar. Monitorinq şöbəsi Dövlət Dil Komissiyasının yanında yaradılacaq. Komissiyanın sədri cənab Prezidentdir. Mən də, o komissiyanın üzvüyəm. Yaradılan mərkəz publik hüquqi şəxs olacaq. Onun isə təsir mexanizmi güclü olacaq.

- Yeni orfoqrafiya və orfoepiya lüğətləri çap olunacağı haqqında hafta.az-a açıqlama vermişdiniz. Yeni lüğət köhnə çaplardan nə ilə fərqlənəcək?

- Axırıncı lüğət 2013-cü ildə çap olunub. O müəyyən tənqidlərə məruz qaldı. O tənqidlərin bir qismi haqlı, bəziləri qərəzli idi. Ona görə də biz o sözləri çıxartdıq. 1000 söz çıxarıb, 4000 min söz daxil elədik. Dilimizə yeni sözlər daxil olur. Biz qloballaşma, internet dövründə yaşayırıq. İKT dövründə dilimizə hər gün yeni sözlər daxil olur. Yeni lüğətdə lüzumsuz sözlər çıxarılacaq. İlk dəfə ən mükəmməl bir lüğət olacaq. Bizim çap olunacaq orfoqrafiya lüğətimizi Nazirlər Kabineti təsdiq edib.

- Yeni çap olunacaq orfoqrafiya lüğətinin “onlayn” varinatı olacaqmı? ...”Azleks”, “orfoqrafiya” kimi internet üzərindən işləyən lüğətlər var idi.

- Əlbəttə, olacaq. Keçən il yanvar ayında bir portalımız açıldı. Ümümi İnformasiya Bazası. Orada Azərbaycan dilində nə qədər indiyə qədər sərəncam və fərmanlar qəbul edilib, o portala yerləşdirilib. İstənilən şəxs oradan girib istifadə edə bilir. Bizdə giriş sayını da göstərir ki, nə qədər adam istifadə edib. Həmçinin dilçilər haqqında da orada geniş materiallar yerləşdirilib. Həmin portal üç dildə – İngilis, Rus, Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərir. Həmin portalda bütün lüğətlər yerləşdiriləcək.

- Prezident 2019-cu ili Azərbaycanda “Nəsimi ili “ elan etdi. Nəsimi ilə ilə bağlı hansı layihələr və tədbirlər hazırlayırsınız?

- İndiyə qədər bəzi şair və yazıçıların dilinin lüğətini hazırlamışıq. Məsələn Füzuli dilinin lüğəti, “Səməd Vurğunun bədii dilinin izahlı lüğəti” ni ayrıca hazırlamışıq. Birinci növbədə biz Nəsiminin adını daşıdığımıza görə, dərhal Nəsimi əsərlərinin dilinin izahlı lüğətini hazırlamağa başladıq. İki hərfi – A, B hərfini hazırlamışıq. Nəsiminin dilində işlənən hər hansı sözün neçə yerdə işləninməsinə qədər araşdırıb, işləyirik. Ən birinci işimiz hansı söz Nəsiminin dilində çox işlənib onu müəyyənləşdirəcəyik. Bir konfrans keçirmək niyyətindəyik. Yaxın günlərdə elanı veriləcək. Dünya və ölkə Nəsimişünasları gələcək. Araşdırmaları orada dinləyəcəyik. Nəsimi ilə bağlı sanballı bir kitab çap etmək istəyirik. Bundan əlavə Nəsimin əsərlərinin akademik nəşrində iştirak etməyi düşünürük. Akademik nəşr odur ki, onun dilinə toxunmaq olmaz. Məsələn, Nəsiminin dilində yüz sözü müasirləşərək “üz” , yürək “ürək” kimi işlədilir. Ancaq bunlar qəbul edilməzdir. Necə yazıbsa, elə saxlamaq lazımdır. Nəsiminin dilində hansı Azərbaycan sözləri işlənib, biz onların da siyahısını hazırlamaq niyyətindəyik.

Ruzbeh Məmməd

Həftə içi.- 2019.- 12 fevral.- S.5.