"Nəsimi ili: klassik ədəbi irsə müasir baxış,

milli və bəşəri ideyaların təbliği"

...Hələb şəhərinin mərkəzindəki hündür təpə üzərində ucalan qədim qaladan üzüaşağı boylananda, iki-üç qatlı köhnə binaların yayıldığı məhəllədə görünüşcə gəmiyə oxşayan qədim türbə gözə çarpır. Burada xalqımız üçün əziz olan dahi İmadəddin Nəsimi dəfn edilib. Təxminən 600 ildir Hələb qalasının əzəmətli divarlarına söykənən türbənin qapısı qala boyunca dairəvi şəkildə uzanan küçəyə açılır.

Ziyarət ocağının mərkəzində yerləşən balaca, üstüaçıq və ağacların kölgəsinə sığınmış həyətdə isə üstü ərəbcə yazılmış və Nəsiminin nəslindən olduğu deyilən insanlara aid bir neçə məzar var.

İmadəddin Nəsiminin öz qəbri türbənin qapalı otağında yerləşir. Üzərinə ərəb əlifbası ilə yazılı yaşıl örtüklə bürünmüş, sandıq şəkilli qəbrin yanına iki-üç xalı döşənib ki, gələn ziyarətçilər oturub şairin ruhuna dua edə bilsinlər. Türbənin daxili divarlardan asılmış çilçıraqlarla işıqlandırılır. Şairin əsərlərini əks etdirən portretlərin, dini ayələrlə süstlənmiş tabloların asıldığı divarlar yarıyadək mərmərlə üzlənsə də, yuxarı hissəsi adi suvaqdır. Türbənin üstündə bir günbəz, divarlarda isə iki sıra balaca pəncərələr mövcuddur ki, gün boyu içərini işıqlandırır.

Amma amansız müharibə canını insanların savadlanması və inkişafı yolunda qurban vermiş şairin türbəsinin divarlarında da izini qoyub. Günbəzin kiçik hissəsi uçub, divarlarda qopmalar baş verib. Amma şəhər Əsəd ordusunun nəzarətinə keçəndən sonra uçuq-söküklər təmir olunub, bərpa işləri indi də davam etdirilir...

Nəsimi necə olub ki, Hələbə gedib? Tarixi faktlara əsasən, Əli adı ilə Şamaxıda doğulan şair Bağdada gedəndən sonra İmadəddin Nəsimiyə çevrilib və ömrünün sonunadək Xilafətin böyük şəhərlərində məhz Azərbaycan dilində yazıb-yaradıb. Taleyi elə gətirib ki, bir daha Şamaxıya dönmür, Hələbdə dərisi soyulmuş cəsədini ömürlük qara torpağa verib, “Dünya duracaq yеr dеyil, еy can, səfər еylə!” deyərək haqqa qovuşur.

Aradan altı əsrdən çox keçsə də bu gün Azərbaycan dövləti öz dəyərlərinə qətiyyətlə sahib çıxmaqdadır. Prezident İlham Əliyev 2018-ci il noyabr ayının 15-də “Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” və 2019-cu il yanvar ayının 11-də “Azərbaycan Respublikasında 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi haqqında” sərəncamlar imzalayıb. Son illər Nəsiminin iki cilddə “Seçilmiş əsərləri” latın qrafikası əsasında təkrar nəşr olunub. 2012-ci ilin sentyabrında Heydər Əliyev Fondu Nəsiminin poeziyasına həsr olunmuş kitabı fransız dilində nəşr edib. Ötən il noyabrın 19-da məhz Azərbaycan dövlətinin yürütdüyü siyasət nəticəsində Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunda Nəsiminin büstünün, bu il isə Ukraynanın paytaxtı Kiyev şəhərində, eləcə də may ayında Xaçmazdakı "Çənlibel" parkında Nəsiminin abidəsi ucaldılıb.

Onu da xatırladaq ki, iyunun 3-də Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı dahi şairin 650 illiyi ilə əlaqədar Mars və Yupiter planetlərinin arasında yerləşən asteroidə Nəsiminin adını verib.

Nəsimi irsinin sistemli tədqiqi və təbliğində vaxtilə Ümummilli lider Heydər Əliyevin də əməyi çox böyük olub. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Nəsiminin 600 illik yubileyi YUNESKO-nun tədbirləri siyahısına salınıb, 1973-cü ildə beynəlxalq miqyasda qeyd olunub. Yubiley ilində şairin həm Azərbaycan, həm də başqa dillərə tərcümə edilmiş kitabları, haqqında elmi tədqiqat əsərləri işıq üzü görüb, sərgilər açılıb, Nəsimiyə bir sıra əsərlər ithaf olunub, 1979-cu ildə Bakıda onun heykəli ucaldılıb, AMEA-nın Dilçilik İnstitutuna, Bakının ən böyük rayonlarından birinə və metro stansiyasına şairin adı verilib və sair.

Dünya klassikləri arasında xüsusi yeri olan böyük söz ustadı İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığına nəzər saldıqda onun hər zaman insana dəyər verdiyini görərik. Nəsimi üçün insan əzəməti, məhəbbət və şəxsiyyətin azadlığını hər şeydən üstün olub. Hansı ki, onun altı əsr öncə dəyər verdiyi meyarlar aktuallığını bu gün də qorumaqdadır.

Nəsiminin həyata və insana baxışı birmənalıdır, ikiüzlülüyü, riyakarlığı rədd edir. Onun fikrincə eşq hər kəsi sevməyi və qorumağı tələb edir. Çünki sevən adam pisliklərdən uzaq olur. Bir çox alimlər Nəsimi humanizmini məhz bu yönümdən fərqləndirir və müasir dövrümüz üçün də aktual yanaşma hesab edir.

Nəsiminin yaradıcılığı iki əsas istiqamətdə inkişaf edib. Sufi təlimlərini özünə dəyər seçdiyi dövrdə eşqi həyatının mənası sayan Nəsimi məhz bu istiqamətin onu Allaha yaxınlaşdırdığını düşünüb. Amma Nəimi ilə yaxınlaşandan sonra tədricən düşüncələrini hürufi ideyaları arasında əridib. Hürufilik isə eşqi deyil, ağlı-zəkanı və müəyyən manıda panteist ruhu tərbiyə edirdi. Beləliklə, hürufilik onun əsərlərinin məna etibarilə mahiyyətini də dəyişib. Nəsimin dünyagörüşündə insanlar irqinə, dininə görə fərqlənmir – insan olaraq qəbul edilir. Şair öz şeirlərində şəxsiyyətə, insan ləyaqətinə və qüdrətinə inamını göstərib, insanı həyatın yaradıcısı kimi vəsf edib.

Nəsimi istər sufi, istərsə də hürufi cəbhəsində insanların savadlanıb, qəflət yuxusundan oyanmasına çalışıb. O, avam və cahil insanlara ünvanladığı rübailərindən birində deyirdi:

Həq-təala Adəm oğlu özüdür

Otuz ikı həq kəlamı sözüdür

Cümlə aləm bil ki, Allah özüdür

Adəm ol candır ki, günəş özüdür.

Nəsimi Azərbaycandan uzaqlaşıb ərəb mədəniyyətinin içinə düşsə də, heç vaxt milli mövqeyini inkar etməyib, əksinə, əsərlərini məhz ana dilində yazıb. Nəsimini dövrünün digər klassiklərindən fərqləndirən amil də məhz onun Azərbaycan türcəsində yazıb yaratmasıdır.

O, öz yaradıcılığında yalnız Azərbaycan türkcəsini deyil, eləcə də xalqına məxsus mədəniyyəti, folkloru, adət-ənənələri də yaşadıb, əsərlərində əcdadlarımızın dil əzbəri olmuş məsəllər, atalar sözləri, yerli adət və ənənələr özünü göstərib. Bu gün sevərək bayram etdiyimiz Novruzla bağlı hələ o dövrdə Nəsimi yazırdı:

Mövsimi-novruzü neysan aşikar oldu yenə,

Şəhrimiz şeyxi bu gün xoş badəxar oldu yenə.

Qönçədən gül baş çıxardı, saldı üzündən niqab,

Bülbülü-şeyda xətibi-lalazər oldu yenə...

Bəzən kimlərsə Nəsimini ateist kimi qələmə verməyə çalışır. Hansı ki, o, dövrünün ziyalısı olaraq, din pərdəsinə bürünən, cahil davranışı ilə ətrafı zəhərləyən, inkişafa mane olanlara qarşı çıxır. Nəsimi İslama bağlı, dövrünün müridlərindən və ziyalılarından biri olub. O, yenilikçi davranışı ilə xəlifə sarayındakılardan adi kəndliyədək hər kəsi çaşqına çevirib. Bu isə radikal ruhanilərə avam kütləni və təsir altına tez düşən xilafət əyanlarını Nəsiminin Allah düşməni, kafir və eyş-işrət düşkünü olmasına inandırmaq fürsəti verib. Hər şeyin məhz həmin radikal ruhanilərin istədiyi kimi getdiyini görən şair yazırdı:

Ey özündən bixəbər qafil oyan

Həqqə gəl kim həq deyil batil, oyan

Olma fani aləmə mayil, oyan

Mərifətdən nəsnə qıl hasil, oyan...

Əlbəttə, kütlə nəinki oyanmır, əksinə ruhanilərin göstərdiyi yolu tuturlar. Mövhumatçı və hiyləgər ruhanilərin iç üzünü açmağa çalışan Nəsimi dərisi soyulanda belə cahil kütləyə və onları idarə edən sərvət və hakimiyyət düşkünü saray mənsublarına son dəfə üz tutaraq “Zahidin əfsanəsindən soydular nahaq məni” deyir. Elə həmin qəzəlində qəddar ruhani qruplara “Zahidin bir barmağın kəssən dönər həqdən qaçar” ismarıcını göndərməklə onların dinə qəlbdən bağlı olmadıqlarını, lazım gələrsə İslamı öz nəfslərinə qurban verə biləcəklərini başa salmağa çalışır.

Ömrünü Nəsimi irsini araşdırmağa həsr edən türkmən əsilli suriyalı alim Əli Öztürkmən bizimlə söhbət zamanı maraqlı məqamlara aydınlıq gətirib. “Bir çoxları onun edamına səbəb kimi dindən uzaq olduğunu əsas gətirir. Hansı ki, Suriya, İraq və Türkiyədəki mənbələrin hər birində Nəsiminin adil müsəlman və hürufi təriqətinin öndərlərindən olduğu isbatlanır. Amma dövrünün radikal dindarlarının fikrincə, Nəsiminin qəzəllərində yer alan fikirlər İslama ziddir” deyən alimin qənaətincə, Nəsiminin həyatı iki yoldan ibarətdir: biri dini, ikincisi ədəbi. Bunları vahid görmək lazımdır, ayrı-ayrılıqda baxılarsa Nəsimini anlamaq olmaz.

Ə.Öztürkmən deyir ki, Nəsimi Oğuz türkünün övladı və ziyalısıdır. Baxmayaraq ki, o dövrdə ədəbi mühit ərəb və fars dillərinin təsiri altındaydı. “Nəsimi araşdırıcıları olaraq onu həm Azərbaycan, həm Anadolu, həm də ümumiyyətlə Oğuz türkü adlandırırıq. Çünki o, yaradıcılığı boyu bütün türk milli ədəbi cərəyanlarını özündə birləşdirib” deyir suriyalı alim.

Nəsiminin İslama münasibəti üzərində dayanan Ə.Öztürkmən deyir ki, o, əslində dinə bağlı övliyyadır. Onun sözlərinə görə, hürufi məzhəbinin əsas fikir sahiblərindən olan Nəsimi daha əvvəllər İran şairi Həllac Mənsurun yolu ilə gedib, böyük uğurlar qazanıb. Əsərlərində din əleyhinə görünən məqamlar isə çox güman ki, məhz Həllac Mənsurun təsiri altında olduğu dövrdə yazılıb. Axı Həllac Mənsur özünü Allah elan etmişdi və nəticədə dar ağacından asılmışdı. Amma Nəsiminn hürufilərə pənah gətirəndən sonra yazdığı əsərlərdə birmənalı şəkildə nəsihət və eşq özünü göstərməkdədir.

O da maraqlıdır ki, İslam mürşidi olan Nəsimi eşqin özünü də Allaha bağlayardı və məhəbbətin İlahi qüdrətdən xəlq olunduğunu yazardı. “Allahü əkbər, еy sənəm, hüsnünə hеyran olmuşam” deyən şairi ateist adlandırılması, göründüyü kimi, gülüncdür.

Ə.Öztürkmən deyir ki, prezident İlham Əliyevin Nəsimi irsinə belə yüksək dəyər verməsi, onun adını yüksəklərdə tutması milyonlarla suriyalı türkməni hədsiz sevindirib. “Nəsimi bizim atamızdır, böyüyümüzdür. İstər Suriyada, istərsə də İraq və digər ölkələrdə yaşayan türkmənlər onu öz əcdadı hesab edir. Nəsiminin məzarı Hələb qalasının divarları dibində - atəş xəttində yerləşir. Burada gedən döyüşlər zamanı türbə də müəyyən zərərlər çəkib. Hazırda döyüşlər dayanıb, türbə dövlət tərəfindən qurunan digər abidələrlə birlikdə nəzarətə götürülüb. Uçub dağılan yerlər yüngülvari bərpa edilib, müəyyən təmir işləri aparılıb” deyən suriyalı tədqiqatçı əlavə edir ki, Hələbdə yaşayan türkmənlər uzun illər Nəsiminin məzarna etinasız yanaşmadan məyus olublar. Narahatlıqlarını dəfələrlə ilə gətiriblər, amma təəssüf ki, Suriya hökuməti Nəsiminin türbəsinə münasibətini yaxşılaşdırmayıb. “Biz məcbur olub Türkiyənin buradakı konsulluğuna da müraciət etdik. Amma onlar da mövcud siyasi şəraitdə heç nə edə bilmədilər. Bütün bunların baxmayaraq, Suriya türkmənləri olaraq Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə təşəkkür edirik ki, Nəsiminin şəxsinə və zəngin ədəbi irsinə belə böyük sayğı göstərir, 2019-cu ili Nəsimi ili elan edib, ilboyu Nəsimi yaradıcılığı ilə bağlı konfranslar, tədbirlər keçirilir. Arzu edirik ki, prezident İlham Əliyev öz siyasi mövqeyindən istifadə edərək Nəsiminin Hələbdəki məzar-türbəsinə sahib çıxsın, bu müqəddəs məkanı təmir etdirsin və Nəsimi ocağının dünyada daha çox tanınmasına səbəb olsun” deyir Ə.Öztürkmən.

Vüsal Tağıbəyli

Məqalə "Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi birgə müsabiqəyə təqdim etmək üçün" hazırlanıb

Həftə içi.- 2019.- 25 iyun.- S.4.