Dəfələrlə və bir dəfə baxılan filmlər

İkincilər niyə çəkilir?

Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətində hələ də tam gücü ilə çalışmayan sahələrdən ən birincisi, bəlkə də yeganəsi kino sahəsidir. Əslində bu problem keçmiş SSRİ-nin demək olar bütün respublikalarında özünü büruzə verməkdədir.

On illərlə qurulan "kinoprokat" sisteminin dağılması bu mənzərəni çox sadə, anlaşıqlı tərzdə izah edir. Belə bir tutarlı səbəbə bədii şuraların fəaliyyətinə öyrəşmiş insanların hamısından bir nəfər kimi daxili məsuliyyət, peşəkarlıq tələb etməyin mənasızlığını əlavə edəndə isə son 15 ildə istehsal olunmuş filmlərin nümayişi zamanı keçirdiyimiz məyusluq hissini anlamaq çətinlik törətmir. Bir şey danılmazdır ki, 1990-cı illərin ortalarına qədər (ən yaxşı halda və ən maksimum dərəcədə) çəkilmiş filmlərə dönə-dönə baxmaq ehtiyacını duyduğumuz halda, sonrakı illərdə meydana çıxmış filmlər barəsində bunu demək böyük çətinlik doğurur. Bəli, belə bir tutarlı arqument də var ki, sovet dövründə dövlət kinostudiyalarında istehsal edilən filmlərin sayı indikindən iki dəfə çox idi və bu nüans zəif və ya güclü film seçiminə, təbii ki, daha geniş imkan verirdi. Lakin o dövrün hətta ən zəif filmində də hansısa cəhət çox güclü olmağı bacarırdı. İndi isə bildiyiniz kimi, ildə ən çoxu 10 film çəkilir. Onların rejissorları arasında ötən illərdə ən baxımlı, kinomuzun klassik nümunələrini yaradan kino xadimləri də var. Və qəribədir ki, həmin rejissorlar indi ekrana bitkinlikdən çox uzaq kino lenti çıxarmağı özlərinə rəva bilirlər. Pafos, ideoloji təzyiq, siyasi diktə rejimində əsl sənət nümunələri yarandığı halda, müstəqil dövlətin kino xadimləri az qala "xaltura" ilə məşğul olurlar (?!).

Bu il milli kinematoqrafiyamızın bir neçə nümunəsinin yubileyidir - "Sevil" (qur.rej. A.Beknazarov, ssen. müəl. C.Cabbarlı), "Kəndlilər" (qur.rej. S.Mərdanov, ssen. müəl. G.Mdivani), "Onu bağışlamaq olarmı?" (qur. rej. R.Təhmasib, ssen. müəl. M.Təhmasib), "Bir cənub şəhərində" (qur. rej. E.Quliyev, ssen. müəl. R.İbrahimbəyov), "Bizim Cəbiş müəllim" (qur. rej. H.Seyidbəyli, ssen. müəl. M.İbrahimbəyov), "Şərikli çörək"(qur. rej. Ş.Mahmudbəyov, ssen. müəl. A.Axundova), "Babək" (qur. rej. E.Quliyev, ssen. müəl. Ə.Məmmədxanlı), "Bizi bağışlayın" (qur. rej. A.Babayev, ssen. müəl. A.Boqoslavskaya), "İstintaq" (qur. rej. R.Ocaqov, ssen. müəl. R.İbrahimbəyov), "Lətifə" (qur. rej. N.Musayev və Y.Abramov, ssen. müəl. R.Ağayev), "Ölsəm, bağışla" (qur. rej. R.Ocaqov, ssen. müəl. R.İbrahimbəyov), "Sahilsiz gecə" (qur. rej. Ş.Ələkbərov, ssen.müəl. Elçin) və s.

İlk peşəkar kinorejissorumuz Səməd Mərdanov ilk müstəqil işi üçün klassik ədəbiyyat nümunəsi olan "Ölülər"i seçmişdi. Lakin kinostudiyanın rəhbərliyi onu Sovet Azərbaycanının təbliğinə köklənmiş bir film çəkməyə məcbur etmişdi. Tarixi sənədlərdən bəlli olur ki, iclasların birində S.Mərdanov deyib: "Ölülər"i çəkmək üçün mən mübarizə aparırdım. Mənə isə dedilər ki, "Ölülər" bir il sonraya qalsın, Azərbaycan və ya Rusiya şəraitində gənc adamların tarixçəsi ilə məşğul olmayım və 20 illik yubileyə (Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının 20 illiyi nəzərdə tutulur) lazım olan film çəkim. Ona görə də mən "Kəndlilər"i çəkmək qərarına gəldim".

"Kəndlilər"in elə ilk epizodlarından S.Mərdanov təzyiqlə üzləşir. Onu məcbur edirlər ki, birinci kadrın titrində "1919-cu il. Azərbaycan. Kasıb kəndlilər Müsavat hökumətinin əsarəti altında inləyirlər" sözləri yazılsın. Filmin süjet xətti, təbii ki, mülkədarın kəndlinin əməyini istismar edib onun dolanışığı ilə maraqlanmaması, bolşevizm hərəkatına qoşulan bir rus fəhləsinin - Petronun azərbaycanlıları Müsavat hökumətini devirib sovet hökuməti qurmağa və özü-özünün sahibi olmağa çağıran çıxışlarının nəticələri üzərində qurulub. Georgi Mdivaninin ssenarisində mövcud olan bəzi nöqsanlara baxmayaraq "Kəndlilər" yüksək səviyyədə çəkilib. Ədəbi ssenarinin həcmcə nəzərdə tutulduğundan böyük olması, həm də SSRİ Kino Komitəsinin səlahiyyətli əməkdaşları tərəfindən məcburi şəkildə bəzi epizodların dəyişdirilməsi və ixtisar olunması rejissor üçün xeyli çətinliklər yaradıb. Lakin S.Mərdanovun film yaratmaq ehtirası və peşəkarlığa sadiqliyi belə bir şəraitin doğurduğu nöqsanların qabarıq görünməsinin qarşısını alıb. Moskvanın kino rəhbərlərinin "Kəndlilər"in ssenarisi ilə bağlı yazdıqları rəydə deyilir: "Biz bir daha ssenariçilərin diqqətini ssenarinin elə yerlərinə yönəldirik ki, həmin səhnələrdə partiya rəhbəri - Lenin və Stalin haqqında söhbət getmiş olsun, "Kəndlilər"də ssenariçilər bu fikri ssenarinin süjet xəttilə üzvi şəkildə bağlaya bilməyiblər". Belə qərəzli iradlara baxmayaraq görkəmli rus kinorejissoru Mixail Romm xatirələrində yazır: "Hər dəfə Azərbaycanın gənc kinematoqrafçılarının adı çəkiləndə, hər şeydən əvvəl bədii filmlərdən bəzi epizodlar aramla, öz koloritli nüansları ilə gözümün qabağından keçir - şaxsey-vaxsey ("Bismillah"), təyyarədən çadranın uçması ("İsmət"), barmaqlıqlar arasından qara çadranın çətinliklə süzülüb-düşməsi ("Sevil"), yeni əlifbanın tətbiqi ("Səbuhi"), toy mərasimi ("Kəndlilər") və başqa epizodları xatırlayanda həmin mənalı və özünəməxsus kinematoqrafiyanın əsasını qoyan sənətkarlar gözlərimin qarşısında canlanırlar. Bunların arasında həmişə bizim Səmədi görürəm. Sədini, Hafizi, Füzulini, Xəyyamı əzbər oxuyan Səməd Mərdanovu...".

"Kəndlilər"də qoyulan ideyanın bu gün aktual olmaması hələ filmin bədii keyfiyyətlərinin, kinematoqrafik yükünün maraq doğurmaması demək deyil.

Samirə

Həftə içi.- 2009.- 24 aprel.- S. 7.