Qadınlarımızın və... teatrımızın problemləri

Kamran Şahmərdan: "Qadınlarımızın cəmiyyətdəki mövqeyi primitiv olaraq qalıb"

Həyatın qavrayışı teatrdan keçir

Onunla düz 5 il öncə söhbətləşmişdik. O zaman Kamran Şahmərdan "Yuğ" Dövlət Teatrının səhnəsində Kobo Abenin "Qumluqdakı qadın" nəsr əsəri üzrə teatrın aktyorlarının köməyi və özü ilə gətirdiyi kuklaların vasitəsilə marionetka tamaşası üzərində işləyirdi.

Məlumat üçün bildirək ki, Kamran Şahmərdan 1972-ci ildə Bakıda dünyaya gəlib. Orta təhsilini burda alandan sonra İsveçin Stokholm şəhərində Kral İncəsənət Akademiyasının rejissorluq fakültəsini bitirib. Bir müddət İsveçin teatrlarında çalışıb. 14 il əvvəl Finlandiyaya köçməzdən öncə isə "Sabah" Yaradıcılıq Studiyasında işləyib. Bu studiyada S.Bekketin "Oyun" əsərinə verdiyi quruluşu ən yaddaqalan işi hesab edir. "Qumluqdakı qadın" layihəsindən sonra 2007-ci ildə "İbRus" Teatrında Jan Koktonun əsəri üzrə "Tənha səs" əsərinə quruluş verib. K.Şahmərdan Finlandiyada yaratdığı "Ağ və qara" sintetik janrlı teatrında hazırladığı eyniadlı marionetka tamaşasını ötən ilin sonlarında A.Şaiq adına Dövlət Kukla Teatrının səhnəsində teatrın aktyorlarının potensialından istifadə edərək nümayişləmişdi. Son bir ay ərzində isə S.Vurğun adına Rus Dram Teatrında J.Anuyun "Torağay" pyesinin məşqləri ilə məşğuldur. Janna d""Arkın taleyindən bəhs edən bu əsərin tamaşasının premyerası martın 14-ü və 15-nə təyin olunub. İş elə gətirdi ki, Kamran Şahmərdanla budəfəki görüşümüz həm də 8 Mart - Beynəlxalq Qadınlar günü və 10 Mart - Milli Teatr günü ərəfəsinə təsadüf etdi. Və yəqin ki, burda bir qanunauyğunluq var.

- Finlandiyanın İmatra şəhərində yaratdığınız "Ağ və qara" teatrı ilə Bakıdakı Kukla Teatrının qardaşlaşması ideyasının özünü doğrultmasından razısınızmı?

- Hər halda, çalışıram bu əlaqələr daha da möhkəmlənsin. Bu ilin axırı, gələn ilin əvvəlində Kukla - Teatrında Ekzüperinin "Balaca şahzadə" əsərini tamaşaya qoyacağam.

- Beş il öncə söyləmişdiniz ki, Azərbaycanda kukla teatrı sənəti ölür. Təəssüratınız dəyişməyib ki?..

- Vəziyyət çox çətindir. Kukla teatrının lazımi səviyyədə inkişafı üçün məktəb olmalıdır. Bu teatrda çalışan hər kəsin uyğun ixtisas üzrə təhsili olmalıdır. Mən buna aid bir-iki fikrimi bildirmişəm, görək nə olur... Kukla Teatrında çalışanları mütləq Rusiyaya və Avropaya təcrübə keçməyə göndərmək lazımdır. Bütün texniki işçilər və kuklalarla işləyən artistlər bu janrın inkişaf etdiyi hər hansı bir ölkədə təcrübə keçsələr, artıq bura qayıdanda hazır "baqaj"ları olar. Həmyerlilərimə təqdim etdiyim "Ağ və qara" tamaşası ilə kukla teatrı janrının vizual imkanlarını göstərdim. Bizdə nə üçünsə Kukla Teatrının tamaşaçılarının yalnız uşaqlar olduğunu təsəvvür edirlər. Bu, çox qeyri-ciddi münasibətdir. Nəinki Kukla Teatrına, ümumiyyətlə, teatra Azərbaycanda ciddi münasibət yox dərəcəsindədir. İnsanlar bu sənət növünə əyləncə mənbəyi kimi baxırlar. Cəmiyyətdə teatrla kabarenin yeri arasında fərq qoymaq qabiliyyəti çox aşağıdır. Unutmaq olmaz ki, teatr məbəddir, sənət məbədidir. Bir neçə il öncə mən gözləyirdim ki, televiziya yüksək zövq və dəyərlər təbliğatçısına çevriləcək. Amma bu gün bunu gözləmək yersizdir - televiziyadan əyləncə və informasiyadan savayı heç nə ummaq olmaz. Teatr və kino isə tamaşaçılarda katarsis əhvalını yaratmaq missiyasına sadiq qalmalıdır. Bu və ya digər rolu ifa edən aktyor o qədər səmimi olmalıdır ki, onun ifasında sənədliliklə bədiilik arasındakı sərhəd sezilməsin. Unutmaq olmaz ki, teatr şəhərin qəlbidir. Həyatın, dünyanın, nəhayət, özümüzün etik və mənəvi qavrayışı məhz teatrdan keçir. Tanrı bizə qəlb verib, ruh bəxş edib. Onların cilalanması incəsənətsiz mümkün deyil.

Kukla teatrı janrı ilə bağlı fikrimə qayıdıb demək istəyirəm ki, bu məsələdə kompromis variant tapılmalıdır. Birinci növbədə, əlbəttə, müvafiq dramaturgiya yaranmalıdır, Kukla Teatrının yalnız uşaqlar üçün nəzərdə tutulması kimi stereotip unudulmalıdır. Qələm sahiblərimiz bu məsələyə ciddi yanaşmalıdırlar.

- "Qumluqdakı qadın", "Tənha səs" və "Torağay" - bu əsərlərin üçünün də mərkəzində qadın dayanır. Onları Azərbaycan səhnəsinə gətirmək zərurətdən doğan təsadüfdür, yoxsa bu barədə məxsusi olaraq düşünmüsünüz?

- Yox, təsadüf deyil. Bu üçlük yaradıcılığımın düşünülmüş şəkildə üzə çıxan təzahürüdür. Azərbaycan qadınlarının vəziyyəti məni düşündürdüyü, bununla çox yaxından tanış olduğum üçün bu əsərlərə müraciət etmişəm. Bilirsiniz, bizim qadınlar cəmiyyətdəki, ailədəki primitiv mövqelərindən hələ də qurtulmayıblar. Düzdür, indi avtomobili olan, siqaret çəkən, yüksək mövqe tutan, hətta kişilərdən çox pul qazanmağı bacaran qadınların sayı artıb. Amma qadına, üzr istəyirəm, yalnız arvad kimi münasibət bəsləmək vərdişi dəyişməyib. Azərbaycanda qadına dost, həmkar, həmfikir, nəhayət, qəlbinin hakimi olan varlıq kimi yanaşmaq çoxlarına ağlasığmaz görünür. "Qumluqdakı qadın" tamaşasında kişinin qadından qorxması, ona itaət etməsini çatdırmağa çalışmışam. Axı kişilərin əksəriyyəti qadınlardan çəkinir. "Tənha səs" tamaşası sırf lirik-psixoloji dramdır, yalnız qadın təbiətinə xas olan keyfiyyətlərin açılmasıdır. Məhəbbəti yolunda özünü qurban vermək, ən yüksək dərəcədə sədaqətli olmaq yalnız qadınların əlindən gəlir. Nəhayət, "Torağay" əsərinə ona görə müraciət etdim ki, XV əsrin Fransası ilə indiki Azərbaycan arasında oxşarlıqlar çoxdur. Ən azı işğal olunmuş ərazilər baxımından. Və belə bir çətin məqamda 18 yaşlı gənc qız olan Janna d""Arkın ölkəsinin, xalqının taleyini müşküldən qurtarmaq missiyasını daşımağa hazır olması heyranlıq doğurmaya bilməz. Bu əsərdə vurğulanır ki, tarixi kütlə yox, şəxsiyyətlər dəyişə bilər. Səhnələrin birində Janna deyir ki, "mən qorxmaqdan yorulmuşam". Biz də qorxmaqdan yorulmuşuq, artıq başımızı dik tutub mövqeyimizi bildirməyin vaxtı çoxdan çatıb. Bu tamaşanı çağırış kimi də qəbul etmək olar. Belə əsərlər cəmiyyətin üzvlərinə düzgün suallar və düzgün cavablar tapmaqda kömək edir. Əgər suallar düzgün qoyulubsa, cavablardan məmnun qalmaq ehtimalı böyükdür. Məncə, teatr buna xidmət etməlidir.

- Teatrınızla eyni adda ənənəvi olaraq festival da keçirirsiniz. Builki festivalın mövzusu nədir və Azərbaycandan orda hansı teatr iştirak edəcək?

- Builki "Ağ və qara" festivalını mayda keçirəcəyik. Mövzusu "Katarsis" olacaq. Təxminən 30 ölkənin teatrlarını gözləyirik. Azərbaycandan hansı teatrın iştirak edəcəyi hələlik məlum deyil.

Samirə Behbudqızı

Həftə içi.- 2009.- 7-10 mart.- S. 7.