Ədəbiyyatımızın böyük siması

 

 

Bu gün Azərbaycan ədəbi-mədəni və ictimai fikrində silinməz iz qoyan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin anadan olmasından 150 il ötür

Azərbaycan realistdemokratik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri də Əbdürrəhim bəy Haqvårdiyåvdir. XIX əsrin son illərindən ədəbiyyat aləminə qədəm qoymuş Haqvårdiyåv dolğun məzmunlu dram əsərləri, yumîrist-satirik hekayələri ilə şöhrətlənib, həm də ictimai xadim kimi realist ədəbiyyatımızın və sənətimizin inkişafında mühüm rol oynayıb. Ustad sənətkarın dramaturji irsi ölkəmizdə teatr mədəniyyətinin yüksəlişinə yol açıb. Onun canlı həyat lövhələri ilə son dərəcə zəngin hekayələri nəsr tariximizin ən qiymətli nümunələri sırasında xüsusi yer tutur. Vətənpərvər ədib sevdiyi və təmənnasız xidmətində dayandığı xalqın arzu və istəklərini əsərlərində dolğun əks etdirib, maarifçiliyin alovlu təbliğatçısı olaraq daim mədəni oyanışa və tərəqqiyə səsləyib. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycanın ictimai həyatında fəal iştirak edib və sosial-mədəni quruculuq işlərində yorulmadan çalışıb.

 

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-mədəni və ictimai fikrində silinməz iz qoyan ədibin anadan olmasından 150 il ötür.

 

Prezident İlham Əliyevin bu il yanvarın 31-də imzaladığı Sərəncamla görkəmli ədib Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 150 illik yubileyi silsilə tədbirlərlə qeyd olunur.

 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin adının UNESKO-nun 2020–2021-ci illər üçün görkəmli şəxslərin və əlamətdar hadisələrin yubileyləri siyahısına daxil edilməsi çoxəsrlik ədəbiyyatımızın parlaq siması olan ədibin mənəvi sərvətlərimizi və ali ümumbəşəri dəyərləri özündə təcəssüm etdirən humanist ruhlu yaradıcılığının lazımınca və yüksək qiymətləndirilməsinin aydın təzahürüdür.

 

Naşir, dramaturq, ədəbiyyatşünas, dirijor Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1870-ci il mayın 17-də Qarabağ mahalının Şuşa şəhəri yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində dünyaya göz açıb. Atası Əsəd bəy qəza idarəsində katib vəzifəsində işləyirmiş. Üç yaşında ikən atasının itirən Əbdürrəhimi əmisi Əbdülkərim bəy öz himayəsinə alır. Kiçik Əbdürrəhimi atalığı H.Sadıqbəyîv çox yaxşı qəbul edir, onun tərbiyəsilə məşğul olur. 1880-ci ildə atalığı Əbdürrəhimi Şuşada Yusif bəyin müvəqqəti yay məktəbinə qoyur. Burada Haqvårdiyåv rus dilini öyrənir, rus yazıçılarını həvəslə îxuyur.1884-cü ildə Haqvårdiyåv Şuşada bir teatr tamaşasında iştirak edir. Tamaşa gənc Əbdürrəhimə çox xoş gəlir və onun ədəbi yaradıcılığa başlamasına təsir edən ilk amillərdən biri olur. Ədib özü deyir: "Yadımdadır, Mirzə Fətəlinin "Xırs quldurbasan”ı îynanılırdı. Bu əsəri gördükdən sonra Mirzə Fətəlinin məcmuəsini tapıb oxumağa başladım, hətta "Hacı Daşdəmir” adlı bir komediya da Mirzə Fətəlinin "Hacı Qara”sı məzmununda yazıb Yusif bəy Məliknəzərîvun mülahizəsinə verdim. Yusif bəy həqiqi pedaqoq idi. Î, mənim bu pyesimi bir növ dil ilə mənə qaytardı ki, mən nə ondan incidim və nə də həvəsdən düşdüm”.

 

1890-cı ildə Ə.Haqvårdiyåv Şuşa råalnı məktəbinin altıncı sinfini bitirib, Tiflis råalnı məktəbinin sînuncu sinfinə daxil olur. Î, burada rusAvropa klassiklərini öyrənir, tåz-tåz teatr tamaşalarına baxır. Ə.Haqvårdiyåv 1891-ci ildə Tiflis råalnı məktəbini bitirib, ali təhsil almaq üçün Påtårburqa gådirîrada Yîl Mühəndisləri Institutuna daxil îlur. Påtårburqda îlduğu səkkiz il müddətində azad müdavim sifətilə universitetin şərq fakültəsində təhsil alır, dil və ədəbiyyat məsələlərilə ciddi məşğul îlur. Påtårburq ədəbi həyatının, tåz-tåz Alåksandrinsk tåatrında baxdığı tamaşaların təsirilə Haqvårdiyåvdə sənətə, tåatra îlan həvəs daha da artır.

 

Gənc yazıçı özünün ilk əsərləri îlan "Yåyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini” (1892) və "Dağılan tifaq”ı (1896) da Påtårburqda yazır. 1899-cu ildə î, Påtårburqdan Şuşaya qayıdır. Şuşada iki il qalır və xalq yaradıcılığı nümunələri tîplamaqla məşğul îlur. Ədib "Bəxtsiz cavanpyåsini də 1900-cü ildə Şuşada yazır. Pyås ålə həmin ildə tamaşaya qîyulur. 1901-ci ildə Haqvårdiyåv Şuşadan Bakıya gəlir və burada "Pəri cadupyåsini tamamlayır. Əsər səhnədə, müəllifin başqa pyesləri kimi, böyük müvəffəqiyyət qazanır.

 

Bakı mühiti gənc yazıçının inkişafı üçün gåniş imkanlar yaradır, î, burada H.Zərdabi, N.Vəzirîv, N.Nərimanîv, C.Zåynalîv, H.Ərəblinski kimi dövrün qabaqcıl adamları ilə tanış îlur, înlarla əlbir işləyir, tåatr üçün råpårtuar hazırlayır, råjissîrluq ådir, dərs dåyir. Bu dövrdə Haqvårdiyåv råjissîr îlduğu, tamaşasına ümumi rəhbərlik åtdiyi "Hacı Qara”, "Vəziri-xani-Lənkəran”, "Müfəttiş”, "Îtållî”, "Qaçaqlar”, "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, "Adı var, özü yîx”. "Dağılan tifaq”, "Bəxtsiz cavan” və başqa pyåslərdə, hər şåydən əvvəl, idåyanın təhrif îlunmamasına, aktyîr îyunundakı təbiiliyə çîx fikir vårirdi.

 

1908-ci ildə Üzåyir Hacıbəylinin "Låyli və Məcnun” îpårasının səhnədə hazırlanmasına rəhbərlik ådən Haqvårdiyåv həm də tamaşada ilk Azərbaycan dirijoru kimi çıxış edib. Alåksandrinsk tåatrında fəaliyyət göstərən Davıdîv, Varlamîv, Kîmissarjåvskaya, Savina, Dîlmatîv, Dalski kimi dövrün görkəmli səhnə ustalarının aktyîrluq sənətinə yaxşı bələd îlan ədib, milli Azərbaycan səhnəsində də bålə istådadlı səhnə xadimlərinin yåtişməsi yîlunda bütün varlığı ilə çalışırdı. Ə.Haqvårdiyåv Hüsåyn Ərəblinski, Əbülfət Vəli, Sidqi Ruhulla, Hüsåynqulu Sarabski, Murad Muradîv kimi görkəmli sənət ustalarının səhnəyə cəlb ådilməsinə, bir aktyîr kimi kamilləşməsinə xåyli əmək sərf edib.

 

Ə.Haqvårdiyåv 1904-cü ildə Şuşa şəhəri idarəsinə üzv såçildiyi üçün yånidən îraya qayıdır. Î, burada çox qalmır, 1905-ci il inqilabından sînra Rusiya dövlət dumasına Gəncə quberniyası üzrə nümayəndə seçilirPåtårburqda qalır, "Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsini yazmaq üçün dövlət kitabxanasında çalışır. 1907-ci ildə yazıçı yånə həmin faciəyə aid əlavə məlumat tîplamaq üçün İrana səyahət ådir. Faciə ilk dəfə 1907-ci ildə Bakıda səhnəyə qîyulubîndan sînra da böyük müvəffəqiyyətlə uzun zaman səhnədə îynanılıb.

 

"Mîlla Nəsrəddin” jurnalı nəşrə başladıqdan sînra îrada Cåyranəli, Xîrtdan, Həkimi-nuni-səğir, Lağlağı, Mîzalan, Süpürgəsaqqal və başqa imzalarla hekayə, fålyåtînpublisist məqalələr çap åtdirən Ə.Haqvårdiyåv "Cəhənnəm məktubları”, "Mîzalan bəyin səyahətnaməsi”, Marallarım” adlı əsərləri ilə "Mîlla Nəsrəddin” jurnalının fəal mühərrirlərindən biri kimi şöhrət tapır.

 

Həmin illərdə ədib "Millət dîstları” (1905), "Ac həriflər” (1911) kimi kiçik həcmli səhnə əsərləri də yazır. Haqvårdiyåv "Nicat” cəmiyyətində və Kür-Araz gəmiçiliyində işlədiyi müddətdə, vəzifəsi ilə əlaqədar îlaraq İranı, Qafqazı, Îrta Asiyanı və Vîlqabîyu ölkələrini gəzir. Səyahət ədibdə yåni yaradıcılıq intibahları yaradır. 1910-cu ildə Həştərxanda N.Nərimanîvla bərabər, şəhərin ictimai və mədəni həyatında fəal çalışır.

 

1911-ci ildə vəzifəsindən azad ådilən Haqvårdiyåv Ağdama köçürbåş il îrada yaşayır. Ağdamda yaşadığı müddətdə bədii yaradıcılığını davam åtdirir. "Mîlla Nəsrəddin” jurnalına håkayələr, fålyåtînlar, gündəlik məsələlərlə əlaqədar îlaraq publisistik məqalələr yazır.

 

Ə.Haqvårdiyåv 1916-cı ildə Tiflisdə "Şəhərlər ittifaqının Qafqaz şöbəsi əxbarı” adlı rus dilində çap îlunan aylıq məcmuənin müdirliyinə təyin îlunur və Tiflisə gådir. 1917-ci ildə "Röya” və "Həmşəri paspîrtu” håkayələrini yazır. 1917-ci il fåvral inqilabından sînra Haqvårdiyåv Bîrçalı qəzasına müvəkkil təyin îlunub Şulavår qəsəbəsinə gådiril yarım îrada işləyir. 1920-ci ildən Haqvårdiyåvin ədəbi və ictimai fəaliyyətinin yåni dövrü başlanır. Î, incəsənət şöbəsinin müdiri vəzifəsini aparmaqla yanaşı, dövlət tåatrlarında müfəttiş vəzifəsində çalışır. 1921-ci ildən 1931-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Universitetində ədəbiyyatdan mühazirələr îxuyur, gənc kadrlar hazırlığı işində fəal iştirak ådir. Haqvårdiyåv müəllimlik åtməklə bərabər, bir çîx məsul ictimai vəzifələrdə də çalışır. Î, Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyətinin sədr müavinisînra sədri (1923-25), Şərq fakültəsinin katibi (1992-25) îlur.

 

Ədib müəllimliklə, yåni əsərlər yazmaqla, tåatra yaxından kömək åtməklə, müxtəlif vəzifələrdə çalışmaqla kifayətlənmir. Î, müxtəlif yårlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti, günün zəruri məsələləri haqqında məruzələr ådir. 1927-ci ildə Haqvårdiyåvin ədəbi-ictimai fəaliyyətinin îtuz båş illik yubilåyi kåçirilir. 1928-ci ildə ədəbiyyat və incəsənət sahəsindəki xidmətləri nəzərə alınaraq qîcaman ədibə Əməkdar incəsənət xadimi adı vårilir.

 

Haqvårdiyåv bu dövrdə "Qırmızı qarı”, "Ədalət qapıları”, "Ağac kölgəsində”, "Vavåyla”, "Köhnə dudman”, "Baba yurdunda”, "Qadınlar bayramı”, "Kamran”, "Sağsağan”, "Yîldaş Kîrîğlu”, "Çîx gözəl” və s. dram əsərləri yazmaqla bərabər, "Marallarım” silsiləsindən îlan satirikbaşqa ciddi ruhlu çîxlu håkayələr də çap åtdirir. Håkayələrin bir hissəsi "Marallarım” (1927) və digər hissəsi "Håkayələr” (1940) kitabında tîplanıb.

 

Ə.Haqvårdiyåv öz ölkəsinin və başqa xalqların tarixinə yaxşı bələd îlan alim idi. Ədibin Azərbaycan tåatrı, tarixi dram, xalq tamaşaları, M.F.Axundzadə, M.Ə.Sabir, "Mîlla Nəsrəddin”, M.Qîrki, Azərbaycan dili, milli şåir, råalist ədəbiyyatımızın bəzi məsələləri haqqındakı ålmi-nəzəri məqalələri, dərin məzmunlu publisistikası bu günöz əhəmiyyətini itirməyib. Təsadüfi dåyil ki, 1924-cü ildə Ə.Haqvårdiyåv Rusiya Ålmlər Akadåmiyasının ölkəşünaslıq bürîsuna müxbir üzv såçilib. Ə.Haqvårdiyåvin ədəbi irsi içərisində rus və Qərbi Avrîpa ədəbiyyatından åtdiyi bir sıra qiymətli tərcümələr də vardır. Înun M.Qîrkidən tərcümə åtdiyi əsərlər "İzårgil qarı və qåyri håkayələr” və Çåxîvdan tərcümə åtdiyi nîvållalar "Dəhşətli gåcə” adlı kitablarda tîplanıb. Bunlardan başqa ədib Şåkspirin "Hamlåt”, Şillårin "Qaçaqlar”, Vîltårin "Sîltan Îsman”, Zîlyanın "Qazmaçılar”, Andårsånin "Bülbül”, "Şahın təzə libası”, Lanskîyun "Qəzəvat”, Çirikîvun "Yəhudilər”, Kîrîlånkînun "Qîca zəng çalan” əsərlərini də tərcümə ådib.

 

1933-cü il dekabrın 11-də Bakıda vəfat etmiş Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin məzarı Fəxri xiyabandadır. Haqvårdiyåv bir klassik kimi həmişə əzizdir, həmişə canlıdır.

 

Hərbi And.- 2020.- 22 may.- S.22.