Türk mifik-bədii
təfəkküründə başçı - hökmdar kultu
Hər bir xalqın bədii –mifik qaynaqları həmin qövmün təfəkküründən,
həyat fələsəfəsindən, yaşam tərzindən, əxlaqi
dəyərlərindən, keçdiyi inkişaf yolundan xəbər verir. Odur ki, müasir dünyada keçmişə boylanma, soy-kökə söykənmə ehtiyacı duyduğumuzda folklora, mifoloji mətnlərə müraciət etməmizdən
təbii heç nə ola bilməz.
Şanlı bir ədəbi-mədəni, tarixi, siyasi keçmişə sahib olan Türk insanın öz mədəniyyəti ilə
öyünməyə mənəvi haqqı vardır. Türkçülük fəlsəfəsində
özünə, düşüncəsinə,
qövmünə, gələcək
nəsillərə yüksək dəyər verilir. Bundan dolayıdır ki, Türk insanı öz qövmü üçün öncül- bahadır seçəndə onun ideallığı, xalqına layiqliyi prioritet məsələ olmuşdur. Türkçülükdə
mükəmməl ideoloji-mənəvi sistem olan Tanrıçılıq
ideyası dini –mistik, ümumi, ictimai və idraki səciyyə daşıyır. Tanrı
göylərlə - yüksəkliklə əlaqədar
təzahür edir. Lakin türkün özü üçün seçdiyi bahadırına verdiyi dəyər
hətta o dərəcədir ki, onun kağanının
müəyyələşməsi tanrının adı
ilə bağlıdır, tanrı istəməsə,
kimsə türkə hökmdar ola bilməz. Başqa sözlə
ifadə etmiş olsaq, xaqan Tanrının arzu etdiyi, layiq bildiyi şəxsdir. Türk bədii təfəkküründə xaqanın mistik yaradılışı, qeyri-adi yetişmə tərzi, ilahi qüdrəti, ağlasığmaz qüvvəti,
ədaləti də elə Tanrıçılıqla
əlaqəlidir. Təsadüfi deyil ki, tamamilə fərqli sistem olmasına rəğmən, qədim Şərq
təfəkkürü olan Misirlilər
də öz fironlarını yaradanla bağlayırdılar.
Qədim türk mifologiyasının ən
incə məqamlarını dövrümüzə
çatdıran türk eposlarının qəhrəmanları-
kağanları da təbiri caizsə,
Tanrının müəyyən mənada insan cildində inikasıdır. Hökmdarların
törəyişi də maraq doğurur. “Siyenpi” dastanın
qəhrəmanı təbiətdən- göydən düşmüş dolu dənəsindən, yəni
tanrıdan yaranır. “Törəyiş”də isə
Tanrı Qurd qiyafəsindədir; “məlum olur ki, qoca qurd atalarının
qızlarını verdiyi Tanrıdan başqa heç kəs deyil.”
(1/356) Qədim türk təfəkküründə Qurd (Boz qurd, Kök börü)
yaradanın ən yaxın köməkçisidir və odur ki, Qurd məğlubedilməzdir,
yenilməzdir, ən çətin məqamlarda etibarlı yoldaşdır.
Digər tərəfdən Qurd yaradılışın
başlanğıcı kimi də
təzahür edir, bəzən ana (südü ilə
bəsləmə), bəzən atadır. Elə “Göytürk” dastanında da Qurd himayə və
həyatın başlanğıcı təsirini
bağışlayır. Hun soyuna mənsub Göytürklərin Linlər tərəfindən
qılıncdan keçirilməsindən sonra xalq məhv olur, yalnız 10 yaşlı bir oğlan salamat qalır. Həmin
oğlanı Qurd himayə edib südü ilə
bəsləyir, böyüdükdən sonra onun on oğlunu dünyaya gətirir.
Demək, türk mifik təfəkküründəki Boz Qurddan törəyiş, türkün onun tərəfindən
mühafizə edilməsi motivi burada özünü dastanın
əsas ideyası kimi göstərir.
Təbiətdən – Tanrıdan yaranma motivi “Köç” dastanında güclüdür. Burada dağ başındakı ağaca göydən Tanrı işığı
düşməsilə ağac insan kimi hamilə
qalır, 9 ay həmin işıq ağaca düşür və onu himayə edir, Buğu xan doğulur, böyüyür, hökmdar olur. Ağacdan başlanğıc götürmə bu gün də
işlətdiyimiz “ağac koğuşundan çıxmaq”
ifadəsində özünü göstərir.
Həmin dastanın ikinci variantında
isə Buku tigin və
qardaşları dağdan doğulurlar, lakin yenə
törəmə səbəbi Tanrının
işığı və əslində, özüdür. Göründüyü kimi, türklər öz başlanğıclarını,
qəhrəmanlarını, kağanlarını
Tanrının övladı kimi səciyyələndirmişlər. Bu qədim motiv əsrlər sonra İsanın doğulmasında özünü göstərir, bakirə
Məryəmdən doğulan İsanın
atası yaradan özü hesab olunur.
“Alp Ər Tonqa” dastanında
qəhrəman-bahadır Alp Ər Tonqanın igidliyi,
vətənpərvərliyi, haqq-ədalət uğrunda savaşları öyülür, sonda onun – Turan hökmdarının ölümü Türk- Turan ellərini yasa qərq edir, ona ağılar qoşulur:
Alp Ər Tonqa öldümü,
Izsiz amun qaldımı,
Ödlək öcün aldımı,
Imdi yürək
yırtılur...
“Oğuz Kağan”
dastanının baş qəhərəmanı Oğuz Ay kağandan doğulur. Oğuz kağan Tanrının
himayəsindədir, onun arzu –istəkləri
Tanrı tərəfindən qəbul edilir, məsələn, Tanrıya yalvarması ilə
göydən bir işıq
düşməsi bir olur. Onun övladlarını dünyaya gətirəcək qadınlar Tanrı
tərəfindən seçilir, qeyri-adi tərzdə ona təqdim olunur. Odur ki, Oğuz tanrının onu kağan seçdiyini söyləyərək hər
tərəfə elçilər göndərir, ətraf
kağanları özünə baş əydirir. Oğuz kağan dastan boyunca Tanrının himayəsindədir.
Bizim xoşbəxtliyimiz
sənin xoşbəxtliyindir,
Bizim soyumuz sənin
nəsil ağacının budağıdır.
Tanrı
sənə böyük yer tapşırıb,
Mən
sənə başımı, canımı verərəm..
Uluğ Türükün yuxusunda Tanrının bütün dünyanı Oğuz kağanın
törəmələrinə
bağışladığını göməsi də,
əbəs deyil. Çünki “Oğuz kağan özü də
Tanrı mənşəlidir,
mərkəzləşmiş türk cəmiyyətinin
hökmdarıdır. Onun Tanrı
mənşəyilə yanaşı, Tanrı
tipologiyası da vardır ki, bu da özünü onun hər şeydən
əvvəl göy qızları ilə
evlənməsində göstərir. Oğuza yol göstərən, onu düşmən üzərində
qələbəyə aparan,
türklərin cahan dövləti yaratmasına
kömək edən Göy Qurd da Oğuzun bilavasitə
Tanrı himayəsində olduğunun ifadəsidir”.
Əslində, “Oğuz Kağan” Oğuz etnosunu proyeksiyalandıran
–inikas edən dünya modeli (etnokosmik semantemlərin, mənaların paradiqması),
“Oğuznamə”, “Oğuz Kağan” dünya modelini gerçəkləşdirən sözlü mətn universimudur.
Qədim türk dastalarından olan “Ərgənəkon”da öz tanrıçılıq
ideyası, qədim türk eposunda xalqın
demək olar məhv olaraq yenidən
dirçəlməsi, əvvəlki vəziyyətə
qayıtması, itirilmişin qaytarılması, doğma torpaqlara qayıdılması
motivləri özünü göstərir. Burada əsas qəhrəman
tək bir şəxs deyil, eyni qanı –geni daşıyan
müxtəlif boyların birləşməsini
təmin edən xalqdır. Bu motiv, əslində, türk təfəkküründə
xalqın lider haqqında olan təsəvvürləri, arzu –istəklərini
göstərir; çətin məqamlarda xalq öz xaqanının
ətrafında birləşməyi,
müqəddəratı öz xeyrinə həll
etməyi bacarır.
Qədim türk mifik düşüncəsində
qaibdən xəbər demək, sözlərlə ilahi bir şəkildə
işləmək kimi mistik qabiliyyətlərə
mənsub insanlar xalq içində
seçilən, Tanrı ilə əlaqədar olan, lider səciyyəli
şəxslərdir. Onların şeir demək, musiqi-söz-rəqs magiyasının əsas
ifaçısı, təmsilçisi olan qam –şaman Kağanın vəziri və yaxud baş məsləhətçisi olurdu. Hətta bəzən tayfa liderləri özü də qam-şaman sifətlərinə sahib olurdur. Bu da yenə türkün düşüncəsində öz xaqanını ilahi cəhətlərlə
səciyyələndirməklə, onu Tanrıyla əlaqələndirməklə,
digər insanlardan fərqli
və üstün görməsilə
əlaqədardır. Hunlar başçı, hakim vəzifəsində duran şamana “Ata qam” deyirlər. Türk dövlətçiliyinin əsasını qoymuş Aşinanın da qam –şaman olduğu güman edilir.
Milli eposumuz “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Oğuz elinin başçısı
Bayandır xan özü də qam –şaman əsillidir, atası Qamğan-Qam kağandır. “Bir gün Qamğan oğlu xan Bayandır
yerindən durmuşdu”.
Qazan xandan incik düşən
Bəkil ona verilən
bəxşişləri Bayandır xanın
qabağına töküb obasına
dönəndə qadını ona : -“Padşahlar Tənrinin kölgəsidir. Padşahına asi olanın işi rast gəlməz.”- deyir. Çünki mifoloji təsəvvürdə
Bayandır xan ulusun başçısı-
Tanrının kölgəsidir, bu da onunla əlaqəlidir ki, o, ilahi aləmlə
əlaqəsi olan ali şaman titullu Qamğanın oğludur. Bu tezisin sübutunu biz Bəkilin Bayandır xana qarşı
gəlməsinin onun cəzalanmasıyla
nəticələnməsində görə bilirik. Qamğan titulunun özünəməxsus toxunulmazlıq
və ilahilik səciyyəsi var. Oğuz igidlərinin
alqışının alqış,
qarğışının qarğış olması da yəqin ki, elə bu tezislə əlaqədardır.
Qırğızların eposu olan “Manas” dastanın
qəhrəmanı elin başçısı
Manasın da doğumu, beşikdəcə danışmağa başlaması
fövqəltəbii səciyyə daşıyır. Digər mistik cəhətlərdən biri də Manasın iki dəfə
öldürülsə də, təkrar dirilməsi motividir. Lakin güman ki, onun Məkkəni,
Kəbəni ziyarət etməsi İslamdan sonrakı təsirlərin
nəticəsində dastana (variantlara) əlavə edilmişdir.
Türk dünyasının unudulmaz türkçü müəlliflərindən olan Hüseyn Nihal Adsızın
“Bozqurdların ölümü” və “Bozqurdların dirilişi”
əsərlərində də qədim türk mifik təfəkküründə
dərin iz qoymuş motivlər özünü göstərir. Burada da “Göytürklər”də olduğu kimi,
türklərin məğlubiyyəti, lakin bu məğlubiyyətdən yeni qığılcımın
doğması türk düşüncəsindəki
pozitivlikdən, gələcəyə inamlı baxışdan
xəbər verir. Əsərdəki əsas
qəhrəmanlardan olan Kür Şadın timsalında qədim türk dastan ənənələrində olduğu kimi bahadırın
özünəməxsus keyfiyyətləri cəm olmuşdur. Türk məğlubedilməzdir, məğlubiyyət onu tükədə bilməz, onu məhv edib yer üzündən
silə bilməz. “Tale sınamaq sülh bağlamaqdan yaxşıdır. Çünki indi barışmaq
gələcəyimizin məhv olmasını qabaqcadan qəbul etmək deməkdir. Taleyi sınasaq, qalib gəlmək ehtimalı var.” Kür Şadın bu düşüncəsi türkün mübariz ruhundan xəbər verir. Müəllifin
əsəri onun yaradıcılıq
məhsulu olsa da, real tarixi şəxslər və
hadisələrə yer verilmiş, mənbələr kifayət qədər
araşdırılaraq qələmə
alınmışdır.
Türk xaqanına verilən
tələblər böyükdür,
yetişdirilən, seçilən, arzulanan bahadırlar şəxsi həyatı, tayfa və el içində mövqeyi çox düşünülmüş və türk adət ənənəsinə müvafiq olmalı idi. Hətta müəyyən edilmiş qaydalar sistemindən
çıxdıqda belə onların cəzalanması da təbii görünürdü.
Rəvayətə görə, Çingiz xanın oğlu Çağatay bir gün kiçik qardaşı Ögedey ilə
birliktə çox içərək
ciddiyyətdən kənar, nalayiq hərəkət edir. Səhəri Ögedeyin yanına gedərək, bir gün öncəki
hərəkətindən dolayı cəzalanmasını
istəyir. Yaxud, Əmir Teymurun günlərlə sürən toy-düyünlərdə
şərab içsə də, həddini
aşmaması, heç kimin könlünü qırmaması,
dövlət işlərində səhlənkarlıqlara
qətiyyən yol verməməsi
rəvayət olunur.
Türk mifologiyasında hökmdar kultu birbaşa Tanrıçılıqla əlaqədardır və
tarixən bir yaranmışlar. Lakin hökmdar kultunun mövqeyi o qədər güclü olmuşdur ki,
Tanrıçılıqdan sonra da yaşamışdır. Bunun ən gözəl örnəyi “Kitabi –Dədə Qorqud” dastanında (Bayandır xan obrazı) görünür. Mükəmməl epos üçün tək bir qəhrəman – hökmdar lazım idi. Odur ki, qədim türk təfəkkürünün-
düşüncəsinin daşıyıcıları olan ən
qədim və orta çağ dastan və
eposlarında təqdim edilən əsas qəhrəmanlar
Tanrı obrazının transformları olan hökmdar-qəhrəman-
bahadırlardır ki, bu obrazlarda Tanrının
təsiri və
“izləri” bu və ya digər məqamda özünü göstərir. Türk eposlarına,
onların variantalarına tarixin sınaqları
müəyyən qədər təsir göstərsə
də, İslamın mövqeyini görmək mümkün olsa da, lider –hökmdar kultu Tanrıçılıqla
əlaqəsini, bu mənada arxetipliyini saxlaya bilmişdir.
Mətanət Eldar qızı Mustafayeva,
Azərbaycan Texnologiya Universitetinin
İctimai elmlər və multikulturalizm kafedrasının baş müəllimi,
Gəncə Dövlət Universitetinin
Azərbaycan və Dünya Ədəbiyyatı kafedrasının doktorantı
Hərbi And.- 2022.- 17
iyun.- S.7.