Əfsanəvi Komandir: Cavad Həkimlinin İgidlik Dastanı

Dünya hərb tarixində ən dağıdıcı və dəhşətli müharibə hesab edilən İkinci Dünya müharibəsinin qələbə ilə başa çatmasından 80 ilə yaxın vaxt ötür. 1945-ci il mayın 9-da qanlı-qadalı Böyük Vətən müharibəsi qələbə ilə yekunlaşdı. O sovet xalqlarının birliyinin, həmrəyliyinin gücü sayəsində alman faşizminə son qoyuldu. Azərbaycan xalqının minlərlə qəhrəman, igid oğlu faşizm üzərində qələbənin qazanılmasında qəhrəmanlıq nümunələri göstərdi. Onlardan biri də əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin komandiri olmuş, 162-ci "Türküstan" diviziyasının legioneri, İtaliya və Yuqoslaviya azadlıq hərəkatının qəhrəmanı "Ruska-Çeta" rotasının rəhbəri, kapitan Cavad Ataxəlil oğlu Həkimli idi. O, 1914-cü il oktyabrın 20-də İrəvan quberniyasının Ləmbəli kəndində anadan olmuşdu. Tiflisdə yeddiillik məktəbi bitirdikdən sonra 1928-ci ildə kəndlərinə qayıdan Cavad su idarəsində işləyən atasına təsərrüfat işlərində köməklik edir. Torpağa olan məhəbbəti Cavad Həkimlini 1929-cu ildə Krımın Yalta şəhərciyində Təsərrüfat Texnikumuna gətirib çıxarır. Tütünçülük fakültəsinə qəbul olunur. Üçillik təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vuraraq Ləmbəli kəndinə qayıdan Cavad Həkimli 1936-cı ilə qədər kənddə sovxozda çalışır.

1936-cı ilin avqustunda Tiflis Hərbi məktəbinin ikiillik piyada qoşunları fakültəsinə qəbul olur. Əla qiymətlərlə oxuduğuna görə Voroşilov adına təqaüd də alır. 1938-ci ildə Cavad Həkimli təhsilini Ordjonikidze şəhərində Hərbi məktəbin piyada fakültəsində davam etdirməyə gedir. Təhsil müddəti 2 il 6 ay əlavə uzadılan Həkimlini Böyük Vətən müharibəsi başlayan kimi onun da Ordjonikidze adına Hərbi məktəbin məzunları ilə birlikdə Krım cəbhəsinə göndərirlər.

1942-ci ilin mayında Krım cəbhəsində döyüşlərdə ağır yaralanır və almanlar tərəfindən əsir götürülür. Ukraynanın Çerniqova vilayətinin Priluki şəhərində almanlar fəhlə batalyonu yaradırlar. Burada Cavad Həkimli Mehdi ilə tanış olur və onlar alman dilini bildiklərindən bir neçə gündən sonra yük qatarı ilə Berlinə - Dolerits rayonuna 4-cü tərcüməçilər bölməsinə göndərilirlər. Burada 3 ay təhsil aldıqdan sonra onlar Nayxenberq qəsəbəsinə, 162-ci Türküstan alman diviziyasına gətirilirlər.

Sovet İttifaqı ilə müharibənin gedişində alman komandanlığı hərbi əsirlərdən milli birləşmələr - legionlar yaradırdı. Onlara təxribat və silahlı mübarizə planı hazırlamaq tapşırılmışdı. Bunlardan biri də 162-ci "Türküstan" diviziyasının 314-cü alayı Azərbaycan legionu idi.

Alayın komandiri alman podpolkovniki Polle idi. Mehdi və Cavad burada tərcüməçi kimi çalışırdılar. Onlara müharibənin lap başlanğıcında könüllü olaraq almanların tərəfinə keçmiş Əbdürrəhman Fətəli bəy Düdənginski rəhbərlik edirdi. Mehdi fransız dilini də bildiyindən almanlar ondan daha çox istifadə edirdilər.

Cavad Həkimli və Mehdi Hüseynzadə başqa hərbi əsirlərlə - Qasım Əmrahov, Sadiq Nadirli, Cabbar Quliyev, Mikayıl Qulubəyov, Əsəd Qurbanov, Camal İsmayılov və başqaları ilə birlikdə necə olursa-olsun, partizanlara qoşulmaq, əsirləri hərbi əsir düşərgəsindən çıxartmaq üçün çarə axtarırlar. Onlar sovet əsirlərindən ibarət gizli təşkilat - rus rotası yaradır, düşərgədəki 23 min əsir arasında möhkəm təbliğat işi aparırlar. Təşkilatın rəhbəri Mehdi "Qurbətzadə Mixaylo" imzası ilə Azərbaycan dilində "Hüququnu itirmiş dostuma" sərlövhəli vərəqələr çap edərək, onları qrup rəhbərləri və üzvləri vasitəsilə əsirlər arasında yayırdı. Sonu "Alman faşistlərinə ölüm!" cümləsi ilə bitən bu vərəqələr alman faşistlərinin yaxın vaxtlarda darmadağın olunacağından, sovet qoşunlarının bütün cəbhə boyu uğurlu hücumundan bəhs edən, intiqama səsləyən mübariz bir ittihamnamə idi.

1943-cü ilin noyabrında Cavad Həkimli və Mehdi Hüseynzadəni yoldaşları ilə birlikdə istehkam qurmaq üçün Şimali İtaliyanın Triyest şəhəri yaxınlığındakı Villi Opçina qəsəbəsinə gətirirlər. Əsirlər işlədikləri üçün burada bir qədər azadlıqda idilər. İlk fürsət düşən kimi Mehdi Aleksandr adlı bir sloveniyalının tanış etdiyi bacısı Savva adlı kəşfiyyatçı qızın köməyi ilə (Savva "Uzaq sahillərdə" filmindəki Anjelikanın prototipidir) partizanlarla əlaqə yaratmağa nail olur.

1944-cü ilin fevralında Triyest şəhəri yaxınlığında Villi Opçina qəsəbəsində Cavad Həkimli Mehdi ilə birlikdə yerli vətənpərvərlərin köməkliyi ilə legiondan qaçaraq, meşələrdə gizlənib tezliklə İtalyan-Yuqoslav 9-cu partizan korpusuna qoşulur.

Cavad Həkimlinin təşəbbüsü ilə 9-cu korpusun tərkibində legionlardan qaçmış keçmiş sovet hərbi əsirlərindən formalaşmış yeni rota təşkil olunmuşdu. Bu rota "Ruska-Çeta" adlanırdı. C.Həkimli yekdilliklə onun komandiri seçildi. Bu rotanın kəşfiyyatçısı və siyasi hissə üzrə komandir köməkçisi Mehdi Hüseynzadə idi. C.Həkimlinin rəhbərliyi ilə "Ruska-Çeta" dəstəsi çoxsaylı faşistin məhv edilməsində iştirak etmişdi. Məhz burada Mehdi Hüseynzadə öz əfsanəvi qəhrəmanlığını göstərmişdi. Tezliklə Cavad Həkimli A.İ.Dyaçenkonun komandanlığı ilə 2-ci rus batalyonunun qərargah rəisi təyin olundu.

Qrupun vəzifəsi faşistlərin olduğu yerlərdə təxribat aktları keçirtmək, vərəqələr yaymaq, legionerlərin qaçışını təşkil etmək idi. Fevralın ortalarında Mehdi Savvanın köməyi ilə 57, bir qədər sonra 15, daha sonra isə 5 azərbaycanlı hərbi əsirin qaçışını təşkil edir. Alman dilini və faşist ordusunun qaydalarını bilmələri Cavad Həkimli, Mehdi Hüseynzadə və onun 4 nəfərdən ibarət təxribat qrupunu alman ordusunun hərbi qulluqçuları kimi geyinərək, almanların çox toplandıqları yerlərə daxil olub, təxribatlar törətməyə imkan verirdi. Onlar Villi Opçinada (Triyest yaxınlığında) kino-teatrın (bu zaman 110 nəfər alman zabit və əsgəri məhv edilmiş və yaralanmışdı), Triyest əsgər evinin, kazinonun, daha sonra mehmanxana və mətbəənin partladılmasında iştirak edirlər. Triyestdə hitlerçilərin olduğu benzinlə dolu iki anbarını partladırlar, alman generalını əsir alırlar. Triyestdə çıxan "Pikkola" faşist qəzetinin redaksiyasını və mətbəəsini mina ilə partladırlar. Bu qrup ilk əməliyyat olaraq alman eşelonunun keçdiyi körpünün partladılması tapşırığını uğurla həyata keçirmişdi. Partizanlar dəmir yollarını minalayır, alman avtomaşınlarını məhv edir, restoran və barları dağıdır, faşist işğalçılarına hər yerdə ziyan vururdular. Tez bir zamanda onların təxribatlarından almanlar lərzəyə düşdülər. Beləliklə, təxribatların daha çox "Mixaylo" tərəfindən törədilməsi haqda fikirlər dolaşırdı. Cavad Həkimli və Mehdinin birgə həyata keçirdiyi təxribatlar nəticəsində 1944-cü ilin 9 ayı ərzində mindən artıq düşmən əsgəri və zabiti məhv edilmişdi. Ələkeçməz Mixaylonun tutulması və ölümü üçün alman komandanlığı 300 min marka məbləğində mükafat təyin etmişdi.

Cavad Həkimli 1994-cü ilin mayında Triyest əyalətinin İtaliya Milli Partizan Assosiasiyasının prezidentinə yazdığı açıq məktubunda qeyd edirdi: "Triyest və Qoriçiya şəhərlərinin azad olunmasında bir neçə diqqətsizliyə yol verilmişdir. Belə ki, bu ərazilərin azad olunmasında 9-cu korpusun bütün bölmələri və 4-cü Yuqoslaviya nizami ordusu iştirak etmişdir".

1945-ci il 24-25 aprel tarixlərində I rus briqadası Tarnovskiy meşəsində Otlisa-Aydovşınanın başlanğıc mövqelərindən Branik kəndi yaxınlığında Vipava çayını keçərək, Komen-Dutovli və Sezanaya hücum etmişdi. Aprelin 29-da Villi Opçina şəhəri yaxınlığında Triyesta rayonu uğrunda güclü döyüşlər başlamış və bu rayonların ələ keçirilməsi uğrunda döyüşlər 3 may 1945-ci ildə almanların müqaviməti bitənə qədər davam etmişdi. Onlar müqavimətin mənasız olduğunu dərk etdikdə tamamilə təslim olmuşdular. Bu şəhərlərin azad edilməsi əməliyyatını I rus ordusunun briqadaları həyata keçirmişdi.

1944-cü ilin noyabrında Vipavski düzənliyinin kəndlərindən birində xəyanət nəticəsində Mehdi həlak olur, partizan yoldaşları və cəbhə dostları onu dəfn edirlər. Yalnız Cavad Həkimlinin və 9-cu korpusun qərargah rəhbərliyinin dəstəyi nəticəsində əfsanəvi qəhrəman Mixaylo yenidən təntənəli şəkildə torpağa tapşırılır. Gecə vaxtı Mixaylonun cəbhə dostları onun qəbrini qazıb nəşini çıxardırlar və aramsız yağan güclü yağışın altında çiyinlərində partizanların olduğu yerə - Yuqoslaviyanın Dyubi şəhərindən qərbə Çepovani kəndinə gətirirlər. Burada qəhrəman həmyerlimizi müsəlman adət-ənənəsinə uyğun olaraq yuyub, kəfən əvəzinə paraşüt ipəyinə bürüyüb partizan şərəfi ilə dəfn edirlər. Hətta məzarının üstünü də sevimli komandiri Cavad Həkimli özü yazmışdı. Həkimlinin, ümumiyyətlə, müharibə dönəmində 1950 əsgərindən yalnız 86 nəfəri azərbaycanlı idi. Qalanları özbək, türkmən, uyğur, tatar və başqa xalqların nümayəndələri idi.

Müharibə başa çatdıqdan sonra Cavad Həkimli silahdaşları ilə birlikdə SSRİ-yə qaytarılır. Podolsk şəhərinin Smerş bölgəsinə çatandan sonra Cavad Həkimli yoxlama - filtrasiya məntəqəsindən keçir. Orada öz dəsti-xətti ilə Mehdi Hüseynzadənin xasiyyətnaməsini yazaraq, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivinə təhvil verir. Yoxlamanın nəticəsi olaraq, Cavad Həkimli Ufa şəhərinə göndərilir. Burada da bütün yoxlamalardan keçir. Ufadan sonra onu məhkəməsiz və istintaqsız Komi Muxtar Respublikasına keçmiş hərbi dustaqlar düşərgəsinə göndərirlər. O, burada meşə təsərrüfatı ilə məşğul olur.

1946-cı ildə Cavad Həkimli, nəhayət ki, azad olunur və Bakıya gəlir. Əfsanəvi Mixaylonun bacıları Bikə Əlizadə və Huriyyət Əzizbəyova ilə görüşərək, Mehdinin şəxsi əşyalarını onlara təhvil verir, onun qəhrəmanlığından, şərəfli döyüş yolundan danışır. Doğma Ləmbəli kəndinə qayıdandan sonra bir müddət yerli şərab zavodunda işləyir. 1963-cü ildə İrəvan nəşriyyatında onun "İntiqam" adlı xatirə kitabı çap edilir. Bu kitabda Cavad Həkimli Mixaylonu da unutmur, ondan danışır. Cavad Həkimli 1981-ci ildə təqaüdə çıxır.

Cavad Həkimli 1958-ci ildə "Uzaq sahillərdə" filminin çəkilişində əsas məsləhətçi olmuş, hətta filmin iki epizodunda çəkilmişdi. Filmin çəkilməsi üçün AzTv telekanalından Cavad Həkimliyə işə qəbul haqqında 12 sentyabr 1957-ci ildən 31 mart 1958-ci ilə qədər əmr verilir. Hətta bu filmdə məsləhətçi kimi iştirakına görə 1958-ci ildə ona 790 manat pul mükafatı yazılır.

Qarabağ müharibəsi başlayanda ailəsi ilə məcburi köçkün kimi 1988-ci ildə Moskva şəhərində məskunlaşmalı olur. 1989-cu ildən ailəsi ilə birlikdə Bakıda yaşayır. Burada o, Respublika Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr Veteranları Təşkilatının fəal üzvü kimi ali və orta məktəblərdə gənclərlə görüşür, xatirələrindən danışırdı. Hər il 11 apreldə (Mehdi Hüseynzadənin ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı aldığı gün), 9 may - Qələbə Günü, 2 noyabr - Mehdinin həlak olduğu gün Bakının mərkəzində yerləşən əfsanəvi qəhrəmanın abidəsinin qarşısına gəlir, üzərinə qırmızı qərənfillər düzərək, ziyarət edirdi. 2004-cü ildə Cavad Həkimlinin 90 illik yubileyi qeyd olunmuşdur.

Əfsanəvi komandir 2006-cı il fevralın 27-də Bakı şəhərində vəfat edir və Bakıxanov qəsəbəsinin məzarlığında torpağa tapşırılır.

Cavad Həkimlinin timsalında İkinci Dünya müharibəsində həlak olan soydaşlarımızın əziz xatirəsi xalqımızın qəlbində əbədi yaşayacaq. Qəhrəman həmyerlilərimizin Vətəndən uzaqlarda göstərdikləri fədakarlıqlar unudulmur, onların keçdiyi şərəfli ömür yolu gənclərimizə həqiqi örnəkdir.

Lalə Hüseynova

Hərbi And .- 2025.- 18 aprel(№13).-S.14.