Çanaqqala zəfəri

Ordumuz, Türk birliyinin, Türk qüdrəti və qabiliyyətinin, Türk vətənsevərliyinin poladlaşmış bir ifadəsidir

1914-cü ilin 1 avqustunda Almaniyanın Rusiyaya müharibə elan etməsi ilə Dünya Müharibəsi başlanmışdı. Mustafa Kamal artan siyasi və hərbi hadisələri böyük bir diqqətlə izləyir, digər tərəfdən də görüş və düşüncələrini hərbi nazirliyə bildirirdi. Onun fikrincə əgər Osmanlı dövləti müharibəyə qoşulmağa məcbur edilməsə, o bu böyük müharibədən kənarda qalmalı idi. Lakin hadisələrin sürətli inkişafı 29 oktyabr 1914-cü ildə Osmanlı dövlətini də istər-istəməz Antanta dövlətləri əleyhinə müharibəyə qoşulmağa məcbur etdi. Noyabrın 5-də Fransa və İngiltərə Türkiyəyə, noyabrın 12-də isə Türkiyə onlara müharibə elan etdi.

Mustafa Kamal müharibənin getdikcə şiddətləndiyi, Türkiyənin bu müharibədə iştirak etdiyi bir vaxtda sakitcə kənarda durmağı özünə sığışdıra bilmədiyindən, dəfələrlə hərbi nazirliyə, Ənvər paşaya rəsmi müraciət edərək döyüşən orduya göndərilməsini xahiş etdi. Yazdığı məktubların birində Mustafa Kamal deyirdi: "Yoldaşlarım ön cəbhədə olduğu halda, mən Sofiyada hərbi attaşe ola bilmərəm". Onun təkidli xahişlərindən sonra, nəhayət 1915-ci il yanvarın 20-də Təkirdağda yenicə təşkil edilməkdə olan 19-cu diviziyaya komandir təyin edildi. Fevralın 25-də bu diviziya maydosa köçürüldü, Mustafa Kamal isə əlavə olaraq 9-cu diviziyanın ikinci piyada alayını və bir neçə topçu birləşmələrini də öz tabeçiliyinə alaraq Maydos hərbi idarəsinin komandanı oldu.

Bu zaman Gelibolu yarımadasında ciddi hadisələr baş verirdi. İngilis donanması 18 mart 1915-ci ildə Çanaqqala (Dardanel) boğazını keçməyə təşəbbüs etsə də, sahil topçularının mü-vəffəqiyyətli müdafiəsi nəticəsində məqsədinə nail olmadı və ağır itkilərə məruz qaldı. Donanması ilə boğazı keçə bilməyən ingilislər bu dəfə türklərə Gelibolu yarımadasına desant çıxarmaq ilə məğlub etməyə çalışdı. Hadisələr bu şəkildə inkişaf edərkən, Baş ştab 23 mart 1915-ci ildə Geliboluda V ordunun yaradılması haqda qərar qəbul etmiş, komandirliyə isə alman generalı Liman fon Sandersi təyin etmişdi. Liman fon Sanders mümkün ola bilən hər cür düşmən təcavüzünə qarşı qüvvələri üç qrupa bölərək işləri planlaşdırmışdı, Mustafa Kamal bu plana görə, 18 aprel 1915-ci ildə Tümeni və Biqalaya keçdi.

Çanaqqala istiqamətində cəhdləri alınmayan ingilis komandirləri 25 aprel 1915-ci ildə Səddülbahir və Arıburnu istiqamətində desant çıxarmağa başlayır. Elə ilk hücüm zamanı Mustafa Kamalın qoşunu üzərinə göndərilən desant dəstələrini məhv etmək üçün Mustafa Kamal qoşunu Biqalidən Conkbayıra köçürür. Arıburnundan Conkbayıra irəliləyən ingilis qoşunları Mustafa Kamalın rəhbərlik etdiyi 19-cu diviziyanın əks hücümları nəticəsində böyük itkilərdən sonra geri çəkilməyə məcbur olur.

Conkbayırın müdafiəsində türk əsgəri götürülməmiş bir mətanət və cəsarətlə vuruşur, tarixin ən böyük qəhrəmanlıq səhnələrini nümayiş etdirdi. Əsgərlərini millət, dövlət naminə özünə güvənməyə çağıran Mustafa Kamal: "Mən sizə hücüm etməyi yox, ölməyi əmr edirəm! Biz ölüncəyə qədər keçəcək zaman ərzində yerimizə başqa qüvvələr və komandirlər gələ bilər".

Həmin qanlı döyüşlər haqqında Mustafa Kamalın xatirələri canlı mənzərə yaradır: "Üz-üzə duran səngərlər arasındakı məsafə 8 metrdir, yəni ölüm labüddür. Birinci səngərdəkilərin heç biri xilas olmadan yerə sərilir. İkinci səngərdəkilər ildırım kimi onların yerinə keçir. Fəqət nə qədər tükürpədici bir soyuqqanlıq və təvəkküllə, bilirsinizmi? Bomba, şarapnel, güllə yağımı altında ölənləri görür, üç dəqiqədən sonra öləcəyini bilir və ən cüzi belə çəkinmə göstərmir. Sarsılma yoxdur. Oxumağı bacaranlar Qurani-Kərimi oxuyur və cənnətə getməyə hazırlaşır. Oxumaq bacarmayanlar isə kəlmeyi-şəhadət gətirir və azan oxuyaraq yürüyürlər. İsti cəhənnəm kimi qaynayır. 20 düşmənə qarşı hər sərkərdə bir nəfər süngü ilə çarpışır. Ölür, öldürür. Bəli, bu türk əsgərindəki ruhi qüvvəni göstərən, dünyanın heç bir əsgərində olmayan, ehtirama layiq bir nümunədir. Əmin olmalısınız ki, Çanaqqala müharibəsində qələbə qazandıran bu yüksək ruhdur".

Çanaqqala zəfəri haqqında türk ədəbiyyatında böyük əsərlər yazılıb və bu gün də yazılmaqdadır. Bu əsərlər arasında böyük türk şairi Mehmet Akif Ersoyun "Çanaqqala şəhidləri" xüsusi yer tutur.

Şüheda gövdesi, bir baksana, dağlar taşlar.

O, rüku olmasa, dünyada eğilmez başlar,

Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor,

Bir hilal uğruna, ya Rab, ne güneşler batıyor!

Ey, bu topraklar için torpağa düşmüş, asker!

Gökten ecdat inerek öpse o pak alnı değer.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhidi

Bedrin arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

"Gömelim gel seni tarihe" desem, sığmazsın.

Misraları ilə başlayan şeirdə Çanaqqala şəhidləri Həzrəti Məhəmmədin çiyin yoldaşları qədər şərəfli və üstün tutulur. Yuyulmadan, namazı qılınmadan, kəfənə bükülmədən, elə qanlı paltarı ilə torpağa gömülmüş Çanaqqala şəhidlərinə şair öz sevgisini belə ifadə edir:

Ey şehid oğlu, isteme benden makber,

Sana ağuşunu açmış duruyor Peygamber.

Yəni şəhidin harada və necə dəfn olunmağı, namazının qılınıb qılınmaması önəmli deyil. Çünki onun yeri peyğəmbərin köksündədir. Şəhidin xüsusi məzara ehtiyacı yoxdur. Şəhidlər torpağın bəzəyidir. Onlar üçün ağlamaz, sızlamazlar. Əksinə, onlara həsəd aparmaq, onlar kimi olmağı arzu edərlər.

25 aprel 1915-ci ildə başlayan desantçıxarma hərəkatı, türk qüvvələri tərəfindən sahilə qədər qovulmasına baxmayaraq, düşmən bu əməliyyatı 26 və 27 aprel 1915-ci il günləri də davam etdirdi. İrəliləmək istəyən ingilislərlə tez-tez şiddətli vuruşmalar olurdu, ancaq hər bir hücüm türk əsgərinin qəhrəmancasına müdafiəsi qarşısında müvəffəqiyyətsizliyə uğrayırdı. Mustafa Kamala, Çanaqqala cəbhəsindəki bu çox müvəffəqiyyətlə əlaqədar olaraq 1 iyun 1915-ci ildə albaylıq (polkovnik) rütbəsi verildi.

Düşmən Çanaqqalada müvəffəqiyyətə nail olmadığına, irəliləyə bilməməsinə baxmayaraq, yeni bir desant başlamaq niyyətində idi. Düşünülmüş əməliyyatın həyata keçirilməsi üçün hər şeydən əvvəl dayaq nöqtələrini təşkil edən Arıburnu və Səddülbahirdəki türk qüvvələrinin yerlərindən uzaqlaşdırılması lazım idi. İngilislər bu məqsədlə 6 və 7 avqust 1915-ci ildə möhkəmləndirilmiş qüvvələrlə daha bir hücuma əl atdılar, düşmən qüvvələri ilə türklər arasında şiddətli vuruşmalar oldu. Ancaq Mustafa Kamalın gördüyü tədbirlər nəticəsində düşmənin bu hücumu da genişlənə bilmədi. Arıburnu və Səddülbahirdəki hücüm davam edərkən ingilislər 6 avqust 1915-ci il axşamı Çanaqqalanın cənub sahillərinə də ordu çıxararaq irəliləməyə başladı. Beləliklə, Anafartalar rayonunda da vəziyyət gərginləşdi. Getdikcə genişlənən bu böhranlı vəziyyətlə əlaqədar olaraq, Liman fon Sandersin əmri ilə komandanlıqda dəyişiklik edilərək, "Anafartalar qrupu komandanlığına" 8 avqust 1915-ci ildə albay Mustafa Kamal gətirildi. 9 avqust 1915-ci ildə komandanlığı ələ alan Mustafa Kamal gözlənilmədən həmin gün hücumla irəliləyən ingilis qüvvələrini təkrar desant çıxardıqları sahilə qaytardı. Həmin günün axşamı Conkbayır rayonuna keçmək istəyən həmin qüvvələri də 10 avqust 1915-ci ildə səhər tezdən hücuma keçirdi. Beləliklə, düşmənin irəliləməsinə imkan verilməmiş, əksinə, onlar tutduqları mövqelərdən tamamilə çıxarılaraq, Anafartalar rayonuna tam mənası ilə hakim olunmuşdu.

Mustafa Kamal 25 aprel 1915-ci il hücumunda olduğu kimi, 9 və 10 avqust həmləsində də bilavasitə atəş altında olmuş, atəş xəttindən əmrlər vermiş və belə hərəkətləri ilə tabeliyində olan zabit və əsgərlər üçün tükənməz cəsarət qaynağı olmuşdur. Conkbayırda ürəyinə tuşlanmış bir güllə cibindəki saata dəyib yerə düşdü və bununla da o açıq-aşkar ölümdən qurtardı. Bu, bəlkə də Mustafa Kamalın deyil, türk xalqının bəxtinin gətirməsi idi. Bu döyüşlər gedişində göstərdiyi qəhrəmanlıq, fövqəladə sərkərdəlik qabiliyyəti, ona ölkə daxilində və xaricində böyük şöhrət qazandırdı. Artıq o, "Anafartalar qəhrəmanı" kimi şöhrətlənirdi.

Aylarla davam edən desant əməliyyatlarına baxmayaraq irəliləyə bilməyən ingilislər, nəhayət, 1915-ci ilin dekabrında müttəfiqləri ilə bərabər Çanaqqaladan geri çəkilməyə məcbur oldular. Onların Çanaqqalanı keçə bilməməsi İstanbulun ingilislər tərəfindən işğalının qarşısını almış, onların müttəfiqləri olan ruslarla birləşmək planlarını və strateji məqsədlərini pozmuş oldu. İngilislərin canlı qüvvə, silah-sursat baxımından türklərdən xeyli üstün olmasına baxmayaraq, türk əsgərinin rəşadət və yenilməzliyi, Mustafa Kamalın sərkərdəlik qabiliyyəti daha üstün çıxdı.

Beləliklə, İngiltərə və Fransa Gelıbolu yarımadasını tərk etdilər. Onların orada 6 generalı öldürüldü, xeyli əsgər və zabitləri həyatını itirdi. Müttəfiq qoşunların burada verdikləri itkilər 330 min, türklərin isə 218 min olmuşdu. Ən böyük itkiyə isə çoxu gənc və təcrübəsiz olan Britaniya alayları məruz qalmışdı.

Bu baxımdan, ibrətamiz bir döyüş epizodunu xatırlatmaq yerinə düşərdi.

Podpolkovnik Mustafa Kamal Çonkbayıra gəldiyi zaman 9-cu diviziyanın tərkibində olan 27-ci alayın hissələrindən birinin "döyüş sursatımız qurtardı" deyərək başıpozuq şəkildə geri çəkildiyini görür və onları dayandırdı:

Niyə qaçırsınız?

Əfəndim, düşmən

Haradadır?

Orada-deyə təpəni göstərirlər.

Düşmənin qabağından qaçılmaz,-dedim.

Sursatımız qurtardı.

Sursatımız yoxsa, süngümüz var.

Mustafa Kamal "Süngünü tax!" əmrini verir və döyüşə atılan türklər süngü savaşı ilə Conkbayırı düşməndən azad edirlər.

Samir BEHBUDOV

Hərbi and.- 2009.- 10 yanvar.- S.6.