“Nəsimi ili” və Nəsimi haqda

Comərdlər daşıdıqları papaqlara layiq idilər

Əvvəli ötən sayımızda

Bilən də danışır bilməyən də

Yanvarın 26-da İTV kanalında saat 19-da gedən verilişə baxmasaydım, yəqin bunları yazmayacaqdım. Verilişi həmişə olduğu kimi mövzunu qətiyyən bilməyən bir cavan qız uşağı aparırdı. Bizim hörmətdən düşmüş telekanallarda cahil, danışdığını bilməyən, elementar ədəb qaydalarından bixəbər sırtıq aparıcıların nələr törətdiklərini hamı bilir. Məni yandırıb-yaxan iki alimnümanın irad etdikləri pürməna kəlamlar idi. İkisinin də adını unutsam da, amma elmi “rütbə” yiyəsi olduqlarını eşitdim. Kişilər bəhsə bəhs baş örtüklərindən o ki var danışdılar... Boş, mənasız cəfəngiyata ürək ağrısı ilə qulaq asandan sonra, ancaq bunu deyə bildim bunlara alimlik diplomu verənlərin də, telekanala çıxaranların da ölənlərinə lənət olsun.

Bunlara deyən yoxdur ki, a kişilər, məlumatınız yoxdursa, predmeti əməlli başlı öyrənməmisinizsə niyə camaat qarşısına çıxırsınız? Ağzınızdan çıxan elə cümlə yox idi ki, orada bağışlanılmaz səhvə yol verməyəsiniz. Mən belə qənaətə gəldim ki, bizim hərmətli alimlər özlərinə zəhmət verib əl altında olan onlarla məxəzə, kitaba heç üz tutmayıblar.

Bəziləri soruşa bilər, axı, nə baş verib, kim xətaya yol verib? Qəzetlərin birində bizim milli baş örtükləri haqqında səhifəlik materialı oxuyanda (bundan əvvəl paltarlarımıza həsr edilmiş məqalə getmişdi) halım təğyir tapdı. Əstəğfürullah, savadsızlıq yəni, bu qədər? Hiss olunur ki, belə gözəl mövzunu işləməyi qarşılarına məqsəd qoyanların bizim etnoqrafiyadan bilmərrə xəbərləri yoxdur. Haradan hansı cəfəngiyyatı eşidiblərsə, onu da səhifəyə qoyurlar. Vaxtilə bizim kişi baş örtükləri haqqında üç-dörd məqalə yazmışdım. Etiraf edirəm, bu, mənə çox baha başa gəldi, axı, bizdə mənbə, məxəz nə gəzirdi, ortada etnoqfafik tədqiqat əsəri də yox idi. Qocalara gəldikdə isə, bu barədə danışmasaq yaxşıdır, nəsillər arasında mənəvi estafet çoxdan qırılmış, millətimizə xas olan unutqanlıq mərəzi də öz işini görmüşdü.

Xülasə, uzun sözün qısası, redaktorla məsləhətləşəndən sonra təzədən arxivimə əl atmalı oldum. Onun bir şərti oldu, mümkün qədər yeni faktları sadalayım, indiyə qədər naməlum qalmış bəzi mətləbləri açıqlayım. Gənclərə müraciət edirəm, əziz balalarım, zəngin tarix barədə uzun-uzadı moizə oxumaq fikrim yoxdur. Sadəcə olaraq, əcdadlarımızın baş örtükləri haqqında bildiklərimi, öyrəndiklərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm.

Qədim Midiya, Əhaməniş, Parfiya, Sasani dövrünün paltarları baş geyimləri, silahları, ev müxəlləfatı barədə geniş, hərtərəfli məlumat almaq istəyənlər məşhur alman rəssamı və mədəniyyət tarixçisi German Veysin (1822-1897) əsərinə müraciət etsələr, yaxşı olar. Son dəfə 1998-ci ildə çap olunmuş bu klassik fundamental əsər bütün dünya alimlərinin stol üstü kitabına dönmüşdür. "Sivilizasiyanın tarixi" adlanan bu misilsiz ensiklopediya əlinizə düşsə, əminəm ki, ondan heç vaxt ayrılmayacaqsınız.

Həmədandan başlamış, ta Dərbənd qapılarına kimi uzanan böyük ərazidə məskunlaşmış xalqların tayfa və qəbilələrin paltarları, baş geyimləri, silah, ev müxəlləfatı barədə əlahiddə geniş tədqiqat əsərləri az olsa da, amma məlumatlar fraqmentlər kimi onlarla kitabda vardır. Elə çətinlik də buradadır... Onlarla, yüzlərlə mənbə əlindən gəlib keçir və təsadüfən tamam başqa bir məsələyə həsr edilmiş kitabda belə bir cümləyə rast gəlirsən: "Şəcərəli kübarlar rəqs etməyi, durub oynamağı özləri üçün böyük həqarət sayardılar. Təşrifat musiqisinin müşayiəti ilə barigaha daxil olmaq isə tamam başqa şeydir". Hə, indi gəl baş sındır görüm, bu sözləri yazmaq istəyən alim nə demək istəyib.

Bu dəqiqənin özündə Azərbaycanda elə alim yoxdur ki, istər Şirvanşahların, istərsə də Səfəvilərin, ya da İldəgizlərin barigahlarında çalınmış təşrifat musiqisi barəsində ikicə kəlmə söz deyə bilsin. İslamın təntənəsindən sonra Yaxın Şərq ölkələrində çalma sarımaq, əmmamə bağlamaq dəbə düşdü. XIX əsrin sonuna qədər islam məmləkətində 40-dan çox əmmamə, sarıq forması mövcud idi. Əmmamə onu gəzdirən adamın həmişə göz qabağında olan şəxsiyyət vəsiqəsi rolunu oynayırdı. Baş örtüyünə ani bir nəzər kifayət idi ki, qarşıda duran adamın hansı zümrəyə mənsub olduğunu, hansı vəzifəni daşıdığını səhv etmədən deyəsən. Əmmamənin bağlanma formasından, rəngindən, parçanın uclarının hansı tərəfə, hansı şəkildə atılmasından şəxsin dinini, savad səviyyəsini, hətta haradan oduğunu müəyyən etmək mümkün idi. Mən cahilliyə dövründə qədim Fələstində, İudeyada, indi Suriya adlanan ərazilərdə, sonralar Osmanlı imperiyasında neçə əsr ərzində bağlanan çalmalardan danışmıram. Quzey Azərbaycanda "Allahsızlar ittifaqı” fəafiyyətə başlayan aylara qədər şəhərdə, qəsəbələrdə, iri kəndlərdə bütün din xadimləri, xanənişin üləma, hətta məhəllə ağsaqqalları çalma bağlayırdılar. Bizim tarixçilər, qələm əhli nədənsə bundan yazmır. "ÇEKA"nın eqidası altında fəaliyyət göstərən bu ittifaq üzvləri günün günorta çağı küçədə, bazarda hörmətli kişilərin başlarından əmmamələri götürüb hara gəldi atırdılar. Müqavimət göstərənin başına it oyunu açardılar. Həyasızlıq ora çatmışdı ki, hətta hökumətin təyin etdiyi şeyxülislamlar çox vaxt qorxularından əmmamə qoymurdular.

...Vətənimizdə təxminən, 30 papaq forması mövcud idi. İftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, xalqımıza xas olan misilsiz rəhmdillik, insaniyyətlik özünü sənətkarlıqda da biruzə vermişdi. Bizim dabbaqlar heç bir vaxt xalq içində "buxara" kimi tanınmış dəri tamamlamayıblar. (Dabbaqların leksikonunda "tamamlamaq" göndən nəyinsə düzəlməsi deməkdir). Hamı bilir ki, "buxara" papaq adlanan baş örtüyü üçün neçə təzə doğulmuş quzu tələf edilir. Azərbaycanda heç kim, heç vaxt, heç bir pulun müqabilində belə günah işə qol qoymayıb. Bu cür dəriləri bizim tacirlər, səhragərdlər qərinələr boyu Fərqanadən, Buxara əmirliyindən gətirdikləri üçün onlara "Buxara" deyilirdi. Qalan papaqlar üçün isə dəriləri bizim dabbaqlar hazırlayırdılar, özü də insafla desək, onlar gözəlliklərinə görə, kübar papaqlarından o qədər də geri qalmırdılar. Şərəf rəmzi hesab olunan papaq da bizim vətənimizdə orta əsrlərin əmmaməsi kimi vəsiqə, şəhadətnamə rolunu oynayıb.

Məsələn, çodarın (at alverçisinin) ağzı nə idi ki, başına sərvəti-samanlı hacının, ya da şəcərəli xanzadənin papağını qoyaydı? Mən dəfələrlə bu barədə yazmışam. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev kimi adamlar ömürlərinin sonuna qədər başlarına adi əmələlərin gəzdirdikləri papaqlan qoymuşdular.

Halbuki H.Z.Tağıyevin rəsmi rütbəsi "Həqiqi məxfi dövlət müşaviri" idisə (bu general –leytenant rütbəsinə bərabər idi) M.Nağıyev birinci gildiya taciri hesab olunurdu.

Dövrünə görə, hər iki rütbə çox yüksək sayılındı. Di gəl ki, el-obanın tənəsindən çəkinən belə sərvətli kişilər hansı zümrədən olduqlarını unutmurdular.

Kişi başından papağı bir dəstəmaz alanda, bir də evində olanda, əndərunda istirahət zamanı çıxarardı. İmkanlı şəxslər gecə yatanda başlarına şəbkülah qoyardılar. Papağa tez-tez əl vurmaq, natəmiz yerə qoymaq, hirslənib Allah elməsin, yerə vurmaq, ona vaxt-bivaxt and içmək böyük qəbahət sayılırdı. Mən indi bizim gənclərə bu acınacaqlı vaqiəni danışmaq istərdim. XIX əsrin 80-cı illərində Martınov soyadlı bir əzazil saldafonu Bakıya "qrado- naçalnik" təyin etmişdilər. Onun ümumiyyətlə, müsəlmanları görməyə gözü yox idi. Özü də ressorlu faytonda ayaq üstə durmağı sevərdi, məiyyətin də dörd polis, ya da kazak süvarisi şəhəri ağa kimi gəzərdi. Vay o gündən ki, qabağına daqqa, dallayi papaq geyinmiş şəxs çıxaydı. Faytonu saxladar, kübar papağı geymiş müsəlmanı amiranə səslə yanına çağırar, əli ilə vurub papağı yerə salardı. Sonra cib dəsmalını çıxarıb əlini silərdi (guya müsəlmanın papağı murdar imiş). Müsəlman əsilzadə əyilib papağını yerdən götürəndə onu məcbur edirdilər ki, xəncəri ilə papağını kəsib qısaltsın. Kişi üçün bundan böyük təhqir olmazdı. İllər keçəcək, XX əsrin 20-ci illərində də bu rəzalət tamam başqa pərdə altında davam edəcək. Çar cəlladı Martınovun estafetini bizim doğma komsomolçu şairlər gəzdirəcək. Onların ziyanı da martınovlardan çox olacaq. Nə isə bu, başqa söhbətin mövzusu olduğu üçün mətləbi uzatmıram. Əziz gənc oxucularım, indi isə diqqətli olun, sizin üçün bizim milli papaqların adlarını sadalayıram...

Bu papaq adlarına fikir verin: əmiri, qazamatı, qələmi, iki üzlü əmiri, dallayi, daqqa, pəhləvi, motal... Bunlardan başqa el içində seyid, misgər, xəlfə, həmşəri papaqları da tanınırdı. Vaxtilə Bakıda hamballıq edən, ən ağır, ən üzüntülü işləri görən cənublu qardaşlarımız həmşərilər məhz belə papaqları ilə yerli camaatdan seçilirdilər. Biz indi soydaşlarımıza qardaş deyə müraciət edirik. İnqilabdan əvvəl belə deyildi. Mənə inanmırsınızsa, oxuyun Mirzə Cəlili, Üzeyir bəyi, digər maarifçiləri, görün öz soydaşlarımızın başına nə kimi oyunları gətirmişik. Onlar dünyalarını da dəyişəndə dəfn məsələsi müşkülə dönürdü, sadəcə olaraq məzar üçün yer tapa bilmirdilər. Yerli camaat həmşərilərin cənazələrini qəbristanlıqlarına yaxın da buraxmırdılar. Nəhayət, ölüm-zülümlə pul toplayan cənublu soydaşlarımız şəhər dumasının köməyi ilə Sabunçuda dəfn yeri ala biliblər. Bəli, nəyiksə, buyuq!

(Ardı var)

Firuz Haşımov

Hürriyyət.- 2019.- 2 fevral.- S.7.