“Nəsimi ili” və Nəsimi haqda

Comərdlər daşıdıqları papaqlara layiq idilər

Əvvəli ötən sayımızda

Yanvarın 20-də İTV kanalında saat 15:20-də “Yanvar rəssamlarımızın əsərlərində” adı altında bir telefilm göstərdilər. Yerimi rahatlayıb diqqət kəsildim, bilmək istəyirdim bizim fırça ustaları hansı şücaətləri göstərəcəklər. Peşiman oldum....

İnsan nə qədər vicdansız, biganə millətinin dərdinə laqeyd olmalıdır ki, belə mücərrəd cızmaqaraları, belə rüsvayçılığı çıxarıb əsər adı ilə camaata göstərsin.

Yaxşı tutaq ki, rəssamlar dualıq olublar, bəs telekanalın sahibləri hansı cəhənnəmdə idilər? Yüz dəfə demişəm, yazmışam ki, teleməkan hərbgu pulgir nadanların əlllərindədir. Xeyri yoxdur....

Hal-hazırda azərbaycanlıların istər orta əsrlərdə, istərsə lap XIX əsrdə nə geyindiklərini, başlarına nə qoyduqlarını əməlli- başlı bilən yoxdur. Bir az ürəyi yananlar uzağı orta əsr miniatürlərinə, daha sonra da Q.Qaqarinin (1810-1893) rəsmlərinə müraciət edirlər. Q. Qaqarinin rəsmlərində akademik stil göz qabağındadır, məhz detalların təsvirində onun dəqiqliyə meyli indi bizə kömək edir. Miniatürlərə gəldikdə isə, onların üzərində işləmək çətindir, şərq haqqında hərtərəfli biliklərə malik olmalısan ki, rəsmlərdə uydurmanı həqiqətdən ayıra biləsən. "Filan miniatürdə belə çəkilibsə, deməli, düzdür" fikrini əsas götürüb bütün dövrlər barədə qəti hökm vermək kökündən səhvdir. XX əsrin ikinci yarısında yaşayıb yaratmış rəssamlarımız "tarixi" portretləri işləyəndə min qəbahətə, qüsura yol verəndə, görün, orta əsrlərin fırça ustaları nələri özlərinə rəva biliblər! Yubiley həngamələri başlayanda onu görürsən ki, hər yerindən duran neçə-neçə "...Şirvani", "...Təbrizi", "...Gəncəvi" çəkib, asıb divardan. Diqqətlə yoxlasan məlum olacaq ki, "tarixi" personaj rəssamın özünün ya babasıdır, ya atası. Fotoşəkili götürüb köçürüb kətanın üzərinə, bir saqqal əlavə edib, sonra da başına nə cür gəldi bir dəsmal sarıyıb, qabağında şam, mürəkkəb qabı ilə lələk. Bu zəhrimar lələyi görəndə az qalıram dəli olum! Əlli il olar ki, rejissorları, rəssamları, bədii rəhbərləri başa sala bilmirəm ki, Yaxın Şərqdə istər cahiliyyə dövründə, istərsə islamın qələbəsindən sonra heç bir vaxt yazı üçün lələkdən istifadə etməyiblər. Mixi yazıları yaş gil lövhələr üstünə ucu itilənmiş ağacla həkk edirdilərsə, dəri, ipək, perqament, ya da kağız üstündə iş görəndə isə qamışdan istifadə edərdilər. Bu dəqiqənin özündə Şərqdə heç bir xəttat metal perodan istifadə eləmir, Yaponiyanın sənətkarları dəniz kalanı adlanan heyvanın tüklərindən düzəldilmiş fırçalarla işləyirlər.

Ələkbər Rzaquluyev, Mixail Vlasov, Kazım Kazımzadə, Lətif Kərimov, Əlisəttar Atakişiyev kimi (o həm də kinorejissor idi) rəssamlardan sonra mən elə sənətkar tanımıram ki, nəinki qədim dövrlərin, hətta XX əsrin əvvəllərində bizim camaatın geyim-keciminin nə cür olduğunu dəqiqliklə verə bilsin. Telekanallarda nümayiş etdirilən kliplərə, ya da klassik əsərlərin səhnələşdirilmiş variantlarına tamaşa edəndə adamın ürəyi ağrıyır, ilahi, bunlar adı çərkəzi çuxanın nə cür geyildiyini, vəznənin miqdarını, adi xəncərin də necə bağlandığını bilmirlər. Artistlər başlarına nə gəldi qoyurlar, bəziləri utanıb-qızarmadan rus "mujik"lərinin çəp yaxalı köynəklərini də geyirlər. Tariximiz, irsimiz bir ovuc nadanın əli ilə tanınmaz günə salınır, yetişən nəsil də karikatura kimi təqdim olunan sələflərinə ikrah və istehza hissi ilə baxır, yəni əgər bizim tərifli əcdadlarmız bu gündə olublarsa, onda düşmənlərimiz bizi yerində ələ salıblar.

Sələflərimiz XX əsrdə bağışlanılmaz səhvlər etdilərsə də, hər halda çoxu gəzdirdikləri papaqlara layiq oldular. Millətin qələmi papaq geymiş say-seçmə kübarları Gəncə üsyanı zamanı XI Orduya qarşı son nəfərlərinə qarşı vuruşub, tikə-tikə doğrandılarsa da, geriyə ayaq qoymadılar. Dallayı, motal papaq geyən qaçaqlarımız yol kəsən quldurlarımız belə qadın olan qafiləyə karvana toxunmurdular, bunu şərəflərinə sığışdırmazdılar.

Bu torpağın dinini-imanını, el şərəfini göz bəbəyi kimi qoruyan əmiri papaq geyən kişiləri olub. Belə comərdlər daşıdıqları papaqlara da layiq idilər, məsuliyyət hissi də öz yerində. Maraqlı situasiya yaranmışdı, baş geyimi insanı mərifətli, qanacaqlı, comərd olmağa vadar edirdi. Papağa əmiri, daqqa nahaq deyilməyib, onları geyənlərin məclisində hər gədə-güdə həyasızlıq edə bilməzdi, haqq-nahaqa qurban verilməzdi, mütrüf, cingənə oynadılmaz, bayağı musiqi səsləndirilməzdi.

...Öz keşişinə lağ edən, onu ələ salan, haqqında iftira yayan bir erməni və ya rusu gördüm deyən tapılmaz. Belə şey ümumiyyətlə, absurddur. Amma bizdə isə illər boyu din-iman həmişə lağ hədəfi olub, o iftira qalmayb ki, din xadimlərinin ünvanına deyilməsin. Psevdotarixi tamaşalarda, filmlərdə din xadimləri qədər həqarətə məruz qalan başqa personajlar yoxdur. Özü də bu zavallıların başına hansı çalma oldu bağlayırlar.

...Nizami muzeyinin birinci mərtəbəsində bütün küçədən keçənlərin diqqətini cəlb edən şüşə vitrinlərin arxasında bizim klassiklərin şəkilləri qoyulmuşdur. Hər şəkilin də altında dörd-beş beyt yazılıb. Bunlarla işim yoxdur... Əlbəttə ki, bütün portretlər (bir-ikisi istisna olmaqla) bizim rəssamların təxəyyülünün məhsuludur. Bəli, istədikləri kimi çəkiblər, sifarişçi qəbul edib, pul da vaxtında verilib, indi durub desən ki, klassiklərin başlarına qoyulmuş əmmamələrin çoxu düzgün deyil, Əlinin papağı Vəlinin, Vəlinin papağı Əlinin başına qoyulub. Aləm dəyəcək bir-birinə, dörd tərəfdən üstümə düşəcəklər, sən bilirsən o şəkili kim çəkib, sən bilirsən onu filan müəllim bəyənib, filan müəllimin məgər savadı yoxdur... Mən binəva isə dəfələrlə yazmışam və demişəm, bir ölkədə ki, 40-a qədər əmmamə forması mövcud olub, orada səhvi bağışlamaq olmaz. Bəzzazın, baqqalın başına bağladığı sarğını götürüb tanınmış qələm sahibinin başına qoymaq düzgün deyil. Təsəvvür edin, bir-iki əsr keçir, hansısa rəssama, Azərbaycanın XX əsrin birinci yarısında bir ictimai xadimin portretini çəkmək sifariş verilir. Təkrar edirəm, iki əsr keçib... Nəhayət, vaxt-vədə tamam olur. XXIII əsrdə yaşayan rəssam özünə çox əziyyət vermədən basma- qəlfə bir portret çəkir. Təsəvvür edin portreti çəkilmiş şəxsin sinəsini "Qələbə" ordeni bəzəyir, başına da fransız kepisi, əynində də Nepal zabitinin mundiri. Rəssam cürətlə portretin altında bu sözləri yazıb: "Milli qəhrəman filankəs". inanıram, onda da bir nəfər tapılmayacaq ki, desin, a kişilər, "Qələbə" ordeni hara, Azərbaycan hara, Nepal zabitinin buralara nə dəxli, bu nə biabırçılıqdır?

İndi də belə sözlər deyilmir, kim nə istəyir çəkir, nə istəyir uydurur. Neçə vaxtdır mən bir ovuc sənətçini başa sala bilmirəm ki, islamı qəbul edəndən sonra şərq dünyasında heç bir hökmdar tac qoymayıb. Əsrlər boyu müsəlman hökmdarları xəlifələrdən bayraq, xələt, fətva, bəzən qılınc alıblar. Bununla da hökmdarın qanuniliyi təsdiq olunardı. Əgər hökmdar islam dünyasının sərhədlərinin qorunması uğrunda mübarizə aparıb zəfər qazanırdısa, ona xəlifə tərəfindən rütbələr, şərəfli adlar əta edilərdi. Xilafət nüfuzdan düşən illərdə belə, bu ənənə davam edirdi.

Hökmdarlar əksər vaxtlarda başlarına bağladıqları əmmamələrə, ya da külahlara qiymətli daşlardan cıqqa vurardılar. Bizim qələm sahibləri bəzən bu külahları tac bilirlər. Əhaməniş və Sasani xanədanlarının tarix səhnəsindən getməsi ilə Yaxın Şərqdə tac məsələsi də gündəmdən çıxdı. Amma Rza xan Pəhləvi hakimiyyəti zəbt etdikdən sonra Sasani tacına oxşar tac sifariş edildi. Rza Pəhləvi qatı şovinist kimi təntənəli bayram və mərasimlərdə tarixi ancaq farslarla bağlı olan bu tacı başına qoymağı sevirdi.İslam inqilabı baş verəndə şah taxt-tacın bütün sərvətlərini nə qədər çalışdısa, ölkədən çıxara bilmədi. Əsas xəzinə seyfin açılması isə qeyri-mümkün idi. Bütün xəzinədarları bir yer toplamaq mümkün olmadı. O ki qaldı ünvan və müraciət formalarına, biz bu barədə əvvəlki məqaləmizdə ətraflı danışmışdıq. Bəzilərində belə təəssürat oyana bilər ki, guya mən hamını qaralayıram, mən heç kimi bəyənmirəm. Bu belə deyil. Sadəcə olaraq, mən xudbin, mütaliə ilə məşğul olmayan gənc qələm əhlinə izah etmək istəyirəm ki, Şərqin tarixi gölməçə yox, böyük ümmandır, çalışın onun dərinliklərinə baş vurun, oxuyun, öyrənin, pis-yaxşı bu bizim tariximizdir. Tarixin pisi yoxdur, pis tədqiqatçı var, cahil nadan var.

(Ardı var)

Firuz Haşımov

Hürriyyət.- 2019.- 6 fevral.- S.7.