Akademik Tofiq Hacıyevin

tərcümə yaradıcılığı

(Yazı akademiikin 83 illiyinə həsr olunur)

Əvvəli ötən saylarımızda

Hər kəs öz dövrünün məhsuludur. Həyatda nə varsa hamısını zaman yetişdirir, tarix araya-ərsəyə gətirir. Zaman keçdikcə onun araya-ərsəyə gətirdiyi varlıqlar onları yetişdirən zamanı əbədi bir qibləgaha,anım nöqtəsinə, ziyarətgah yerinə çevirir.Zamanın yetişdirdiyi həmin müqəddəslər öz adlarını tarixə yaza-yaza ovladlıq etdikləri xalqın da adını əbədiləşdirərək,özlərindən sonra gələnlərin istinad nöqtəsinə çevirirlər.

Türkologiya tarixində zaman-zaman,həmən tarixdə öz fitri istedadı, düşüncəsi və elmi ilə özünə belə bir tarix, tarixə isə özünü yazan əbədi şəxsiyyətlərdən biri də (bəlkə də, birincisi) akademik Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyevdir.O Tofiq Hacıyev ki türkologiyanı, türk dilini onsuz, onu isə türkologiyasız düşünmək qeyri-mümkündür.

Akademik Tofiq Hacıyev dünyaya göz açanda sanki zaman bütün səxavət kisələrinin ağzını heç nəyi əsirgəmədən açaraq onlara pay bölüb.O dövr qismətlərinə yazılmış,yolları Tofiq Hacıyevlə bir nöqtədə birləşib onunla yol-yoldaşı olanların hamısı,özlərindən yüz illərlə əvvəl gələn və eyni zamanda,özlərindən yüz illərlə sonra gələnlərdən seçilən və yenə də seçiləcək bir şəxsiyyət kimi yad ediləcək və xatırlanacaqlar.

Bununla bərabər, akademik Tofiq Hacıyev Şan qızı” dastanı ilə “Dədə Qorqud” dastanları arasında olan müştərək bənzərlikləri qeyd etmişdir. Tərcüməçi bu barədə yazır: “Dədə Qorqud kitabı”ndakı “Xanlar xanı” , “Bəylər bəyi” sintaktik qəlibində “San qızı” nın dilində belə birləşmələr var: “İgidlər igidi” (xrabrey iz xrabreyşix) imanlıların imanlısı ( vernıy iz verneyşix) zirvələrin zirvəsi. Dədə Qorqud oğuzcası ilə bulqar – qıpçaq abidəsinin belə ifadə uyğunluğu o deməkdir ki, bu sintaktik qəlib ümumiişlək səciyyə daşımışdır. Bu dil qəlibi, ümumiyyətlə türkün maksimalizmi ilə bağlıdır: “yaxşının ən yaxşısını qəbul edir, pisin ən pisini rədd edir” ( səh.34). Akademik Tofiq Hacıyev Mikayıl Baştunun “Şan qızı” dastanını yüksək qiymətləndirərək onu Nizaminin “İsgəndərnamə” əsəri ilə müqayisə edir və bu müqayisədə tarixlik baxımından Baştunun dastanını daha üstün sayır və yazır: “Tarixiliyi təkcə onda deyil ki, Mikayıl Baştu dastanı müşaviri olduğu Bulqar xanı Qabdulla Cilkiyə həsr etmiş və ona təqdim etmişdir. Bu dastan tarixiliyinə görə, hətta Nizaminin “İsgəndərnamə”sindən də tarixidir” (səh.52). “Şan qızı” dastanına yüz səhifədən ibarət ön söz yazan tərcüməçi bu bölmələrin içərisində “Şan qızı” dastanını br neçə türk dastanı ilə müqayisə edir və sonda bu qənaətə gəlir ki, “Şan qızı dastanı” da zamanında “Dədə Qorqud kitabı” kimi çox məşhur olmuş və kitabımıza Oğuznamə (Oğuz salnaməsi) olaraq baxıldığı kimi, ona da, necə deyərlər, Qıpçaqnamə və ya Bulqarnamə ( Qıpçaq və ya Bulqar salnaməsi) kimi baxılmmışdır və bunların səsləşməsi təbii görünür (Yenə orada, səh. 98)

Akademik Tofiq Hacıyev türkdilli xalqların qədim tarixini özündə əks etdirən dastanların hər birini Azərbaycan dilinə tərcümə etdikcə, bu dastanlarda dilimizin zənginliyi, ifadə səlisliyi, axıcılığı və digər mühüm xüsusiyyətləri zərgər dəqiqliyi ilə aydınlaşdırılır və qiymət verilir.

Görkəmli türkoloq, tərcüməçi, dilçi, pedaqoq və adı hər yerdə böyük hörmətlə çəkilən akademik Tofiq Hacıyevin rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi dördüncü əsər yenə də müəllifi – Murad Adcı olan “Türk və dünya: munis tariximiz” (Bakı – 2006) əsəridir. 255 səhifədən ibarət olan bu kitabın əvvəlində verilmiş “Giriş yerinə bir neçə söz” ( səh.5) və axırında verilmiş “Araşdırmalar dərinləşdikcə türkün haqqında həqiqət üzə çıxır” ( səh. 234) bölmələri tərcüməçi tərəfindən yazılmışdır. Kitaba ayrı – ayrı başlıqlar adı altında bir bölmə daxil edilmişdir.

Akademik kitabın “Ön söz”ündə yazır: “Çar Rusiyasının müstəmləkəçi şovinizmini daha sərt şəkildə davam etdirən Sovet dövlətinin süqutundan sonra Türk xalqları tarixinin olduğu kimi yazılması yolunda ilk addım atanlardan biri “qıpçaq – qumuq”oğlu Murad Adcı oldu. Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilən bu kitab Murad Adcının bitkin bir əsər kimi qələmə aldığı sənət nümunəsi deyil. Tərcüməçinin də “giriş”də qeyd etdiyi kimi: “ Azərbaycan oxucularına həmin adla təqdim etdiyimiz bu kitab təkcə son əsərin tərcüməsi deyil. Biz Murad Adcının bütün əsərlərindən ayrı – ayrı oçerkləri almış, bir dəst düzəltmişik. Oçerklər bir – birini tamamlayan, türkün tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradan bir buketdir” ( səh.5)

Əsərdə rus və rus olmayan xalqlar içərisində kazaklar başqa xalqlardan öz döyüşkənliyi, sözünə sadiqliyi, əhdinə vəfalılığı ilə seçilirlər. Əsərdən o da bəlli olur ki, kazakı rus rəsmi dövlət elan edib. Ruslar başa düşürlər ki, kazaklar rus deyil. Ancaq bu xalqın yalnız oxumuşları, öz tarixi köklərinə bələd olanları elə o zamandan dərk eləyirdilər ki, kazaklar əslən rus yox, nəslən türkdülər. Əsərin girişinin sonunda tərcüməçi yazır: “ Əsərdə Murad Adcı belə adi həqiqətləri tarixi gərəklik kontekstində ustalıqla verir. Sibir – Avropa arası Avrasiya, Yaxın Şərq – Uzaq Şərq arası Çin, Monqolustan və Orta Şərq – bu türkün ixtisarda təsir dairəsidir, yiğcam coğrafiyasıdır” ( səh.7). Əsərin birinci bölməsi, “Unudulmuş vətən və ya ön söz yerinə” ( C. Məmmədquluzadə isə deyirdi: Ax yazıq Vətən! – S.Z) adlanır. Bölmədə müəllif yazır: “Tarix heç bir müsəlman və ya buddist müstəmləkəsi tanımır, hamısı xristianlara məxsusdur. Əvvəllər Rusiyanı, onun böyük hissəsini Dəşti – Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) adlandırırdılar. Bu Baykaldan Alpa qədər uzanan nəhəng, qüdrətli çöl dövləti idi” (səh. 9).

Əsərin II hissəsi “Hindistan yarımadası və onun sakinləri” adlanır ( səh.12). Bu bölmədə Hindistanla bağlı əfsanələrdən danışılır. Burada türklərin hindlilərlə bağlı adət - ənənəsindən söhbət açılır, türklərin digər xalqların həyatına təsirindən bəhs edilir və bununla bağlı yazılır: “Hindlilər danmırlar ki, “Prackaparamita”nı türklərdən götürüblər – bu abidə Hindistanın məxsusi mədəniyyətinin fundamentinə daxildir. Bu hindlilərin özünəməxsus, İncili və ya Quranıdır. Bu müdrikliyin qədim toplusudur. (“Türk və dünya”, səh. 17). Bölmədə sona qədər hindlilərin dilində işlədilən türk sözlərindən, yaxud onların müxtəlif variantlarından danışılır və bölmənin yekununu müəllif belə tamamlayır: “Budur, dünyanın ən qədim mədəni ölkələrindən biri Hindistanın zəngin mədəniyyətinin yaradılmasında türk iştirak edib. Dünya memarlığının tacı sayılan Tacmahalın memarı türkdür və məhz Azərbaycan türküdür. – (T.H. səh.21) Kitabın “Türk himninin pars melodiyaları” (səh.23) bölməsində isə parslardan, onların dilinin yayılma arealından, başqa dillərə təsirindən söhbət gedir. Pars dilinin fars dilindən fərqləndiyi, ondan əvvəl geniş yayıldığı qeyd edilir. Bununla bağlı bölmənin sonunda yazılır: “ Pars çarı Kir belə deyir: “Bütün yer çarlığını mənə cənab Göy Tanrısı vermişdir və O mənə əmr etdi ki, ona Yerusəlimdə - İudada ev tikdirim. Buyurun, İudaya Göy Allahı haradan gəlib – təktanrıçılığın vətəni Altaydan – Şərqdən – Türklərdən!” ( Yenə orada, səh. 30). Kitabda bu gedişlə türklərin vətəni, onların axınları, onların hökmranlıq etdiyi ölkələrin əraziləri təsvir olunur və tarixi faktlarla dəqiqləşdirilir.

Tərcüməçi akademik Tofiq Hacıyevin kitabın sonuna əlavə etdiyi “Araşdırmalar dərinləşdikcə türkün haqqında həqiqət üzə çıxır” (səh.234 – 255) adlı yazıda kitabın əsas məzmunu, qarşısına qoyduğu məqsəd bütün çılpaqlığı ilə ortaya çıxır. Son söz əvəzinə verilən bu parçada tərcüməçi Murad Adcının məşhur türkoloqlardan iqtibas etdiyi fikirlərə istinad edərək, türklərin qədimliyini, bu gün türk adından uzaqlaşaraq başqa ad altında ömür sürən türk kökənli xalqların kimliyini, haradan gəlib, harada yuva salıb məskunlaşdıqlarını tarixi faktlarla sübut edir. Bununla bağlı akademik Tofiq Hacıyev yazır: “ Ayrı – ayrı detal- işarələrdən istər rus imperiyasında, istər Avropada türk xalqlarının tarixinin obyektiv yayılmasına şübhələr oyanırdı... Birdən O. Süleymenovun”AziYa” əsəri şumer – türk problemi ilə bağlı fırtına qaldırdı. N. Baskakovun “Rus dilində türk soyadları” İqor polku dastanında türk sözləri” kitabları rus – slavyan türk əlaqələrinin alt qatlarına işıq saldı” ( səh. 234). Son sözdə türklərin mənşəyi, kimliyi haqqında son dövrlərdə yazılan kitablara istinad edilərək ulu babalarımızın hansı gücə, hansı əraziyə malik olduqları, qurduqları dövlətlərin tarixdə yeri, onların apardıqları mübarizələr öz əksini tapır. Akademik bir çox xalqların ulu babalarının türklər olduğunu sübut etmək üçün oxucularına belə bir sualla müraciət edir: “Niyə Orxon Yenisey yazıları” adı ilə tanınan qədim türk runik yazısını danimarkalı, məhz avropalı oxudu?” ( səh.235)

Akademik heç kəsdən cavab gözləmədən oxucularına ünvanladığı suala birbaşa özü cavab verir: “ Çünki Avropadakı runik yazının mexanizmini Danimarka dilçisi Vilhelm Tomsen yaxşı bilirdi. Bu həmin runik yazı idi ki, onun ixtiraçısı qədim türklər idi – onu türk etrüsklər Avropaya aparmışdılar. Bəli, V. Tomsein sübut etdi ki, qıpçaq xalqının tarixindən təcrid olunmuş Avropa içi boş və etibarsızdır” ( səh. 235)

Tərcüməçi öz xalqı, öz kökü, öz kimliyini təsdiq edən elmi fikirlərlə qarşılaşdığı zaman yazılarından da bəlli olur ki, o bundan böyük bir fəxarət hissi duyur. Rus dilinin əsasını təşkil edən qədim türk sözlərinin, qıpçaq elementlərinin ortaya çıxmasını döyüşdən qələbə ilə çıxan döyüşçü kimi bayrama çevirir. Sonra fikrini yenidən davam etdirərək yazır: “Aydın oldu ki, dövlətin (Kiyev – Rus dövlətinin – S,Z) rusun sayılan mədəniyyətinin əsası qıpçağındır” (Yenə orada) . Kitabda göstərilir ki, Kiyev – Rus dövlətinin köklü əhalisi rus yox, ukraynalılardır. Sonra Kiyev sözünün əslən türk sözü “qıy” kənar sözündən yarandığı qeyd edilir. Və o da qeyd edilir ki, “qıy” sözü “ruscaya tərcümə olunur, okraina, sonra ukrayna halına düşür”(Yenə orada).

Ukraynalıların əvvəlcə türkcə - qıpcaqça danışdıqları qeyd olunur. Onları öz kökündən ayırmaq üçün rus çarlarının verdikləri fərmanlar diqqətə çatdırılır və göstərilir ki, onları öz köklərindən ayırmaq üçün on illər boyunca iş aparılmış, bununla bağlı xüsusi fərman və qanunlar imzalanmışdır. Bu məsələ ilə bağlı “son söz”də yazılır: Ukrayna Rusiyaya birləşdiriləndə onların əhalisi qohum xalq sayılmırdı. Ukrayna xaqanlığının əhalisini əvvəlcə ruslar “yadelli çərkəslər” adlandırırdılar. Məhz ilhaqdan sonra ukraynalıları slavyan qələmə verməyə başladılar. Əgər ukraynalılar türkcə - qıpçaca danışmırdılarsa, niyə II Yekaterina təlimat verdi ki, onları müxtəlif üsullarla ruslaşdırsınlar. Hətta 1876 – cı ildə II Aleksandr qanun verdi ki, “Ukrayna dilinin kütləvi istifadə olunması, o dildə kitab nəşri, məktəblərdə tədris, hətta nəğmə oxunması qadağan olunsun” ( Yenə orada, səh. 236)

(Ardı var)

Sərdar ZEYNAL,

Filologiya elmləri doktoru

HÜRRİYYƏT QƏZETİ.- 2019.- 3 may.- S.11.