Azərbaycanın beynəlxalq
iqtisadi əlaqələrinin inkişaf yolu
Azərbaycanın müstəqillik
qazanması həm qonşu ölkələrlə, həm də
dünya dövlətləri ilə iqtisadi, həmçinin
xarici ticarət əlaqələrinin artmasına təkan
verdi. Ən əsası isə
müstəqillikdən sonra Azərbaycan dünyada müstəqil
iqtisadi və hüquqi subyekt kimi tanınmağa
başlandı.
Qeyri-neft sektoruna verilən önəm
Azərbaycan iqtisadiyyatının qarşısında
duran əsas məsələ ilk növbədə ölkə
iqtisadiyyatında sabitlik yaratmaqla yanaşı, həm də
bir iqtisadi sistemdən digərinə adlamaqla keçid
dövründən minimum itkilərlə çıxmaq idi. Bunun
üçün isə ölkə iqtisadiyyatının beynəlxalq
əmək bölgüsündə öz yerini tutması
çox vacib idi. Praktik olaraq, son illər
xarici ticarət dövriyyəsində müşahidə edilən
ciddi artımlar da məhz sözügedən islahatların nəticəsi
kimi qiymətləndirilməlidir. Lakin 1994-cü ildə
Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Azəri",
"Çıraq", "Günəşli"
yataqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə
işlənməsi haqqında "məhsulun pay
bölgüsü" tipli müqavilə imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə
görə "Əsrin müqaviləsi"
adlandırıldı."Əsrin müqaviləsi"ndə
dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ,
Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və
Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft
şirkəti (Amoko, "bp", MakDermott, Yunokal, ARDNŞ,
LUKoyl, Statoyl, Eksson, Türkiyə Petrolları, Penzoyl,
İtoçu, Remko, Delta) iştirak edib. "Əsrin
müqaviləsi" Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi
tərəfindən təsdiq edilib və 12 dekabr 1994-cü ildə
qüvvəyə minib. Bu müqaviləyə
əsasən ümumi təmiz gəlirdən Azərbaycanın
payına 80 faiz, investorların payına isə 20 faiz
düşür. Azərbaycanın ixrac
potensialının artmasında "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması şübhəsiz əsas amillərdəndir.
Ən önəmli məqamlardan biri də məhz
ölkə Prezidentinin rəhbərliyi altında ölkənin
ixrac potensialının artırılması ilə
bağlı atılan addımlardır. Belə
ki, prezident İlham Əliyev ölkəmizin xarici iqtisadi əlaqələrinin
genişləndirilməsinin əhəmiyyətini bəyan edərək
bildirmişdir ki, Azərbaycan tərəfindən bu gün
müxtəlif ölkələrdə və eləcə də
Avropa İttifaqı məkanında investisiya imkanları
araşdırılır və artıq ilkin addımlar
atılır. Bu, bizim maliyyə
resurslarımızın şaxələndirilməsi
üçün əhəmiyyətlidir. Ölkə
prezidenti həmçinin qeyri-neft sektorunun ixrac
imkanlarının daha genişləndirilməsi
üçün dövlət dəstəyinin gücləndirildiyini
bəyan etmişdir. Cənab Prezident
demişdir ki, əvvəlki dövrlərdə biz əsas ərzaq
məhsullarını idxal edirdik, idxaldan asılı idik, indi
özümüz özümüzü təmin edirik və
ixrac imkanlarımız da vardır. Dövlət dəstək
göstərir, kreditlər ayırır, özəl qurumlar bu
dəstəkdən faydalanaraq vəsait qoyurlar, həm dövlətdən
alınan kreditlər və həm də öz vəsaitləri
hesabına iş yerləri açırlar. Hazırda Almaniya,
ABŞ, Yaponiya və s. kimi dünyanın bir çox
inkişaf etmiş ölkələri də demək olar ki,
bugünkü iqtisadi güclərinə ilk növbədə
beynəlxalq ticarətdə və əmək
bölgüsündə hər hansı bir sahə üzrə
ixtisaslaşmaqla nail olublar. Bu baxımdan yanaşdıqda isə
beynəlxalq ticarətin bir sıra üstünlükləri
önə çıxmış olur.Onun əsas
üstünlüklərindən biri daha az
xərclə daha çox qazanc əldə etmək, ölkəyə
valyuta daxilolmalarını artırmaq və rifah yaratmaqdan əlavə,
həm də dünya miqyasında sabitliyə təminat verməsidir.
Bu gün dünya iqtisadiyyatında bir-iki ölkəni
çıxmaq şərtilə qapalı iqtisadiyyata malik olan
ölkələr mövcud deyil. Digər tərəfdən,
əgər hətta az sayda qapalı sistemə
malik olan ölkələr mövcud olsa da belə, onların
dünya iqtisadiyyatındakı payı və gücləri
olduqca zəifdir.
Azərbaycanın ticarət
dövriyyəsi 7 dəfə necə artdı
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əssən,
Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi 1991-ci illə
müqayisədə ticarət dövriyyəsinin həcmi 7 dəfə
artıb. Belə
ki, 1991-ci ildə ticarət dövriyyəsinin həcmi cəmi
4 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdirsə, ötən
il bu rəqəm 30 milyard dollara yaxın olmuşdur. Digər tərəfdən, əgər müstəqilliyin
ilk illərində Azərbaycanın əsas ticarət
partnyorları Rusiya və digər MDB ölkələrindən
ibarət idisə, sonrakı illərdə bu nisbət Avropa
Birliyi ölkələrinin xeyrinə dəyişib. "Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində
neft hasilatının artması xarici iqtisadi əlaqələrinin
genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Neft ixracının müəyyən səviyyədə
artımı xarici ticarət dövriyyəsinin artımına
da eyni səviyyədə təsir göstərir. Araşdırmalar göstərir ki, xarici ticarət
dövriyyəsi ilə neft ixracı arasında pozitiv
korrelasiya əlaqəsi var. Yəni neft ixracı artdıqca
xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi də artır.
Bununla yanaşı, son illər, xüsusən də
2011-ci ildən başlayaraq, ixracda qeyri-neft sektorunun
payının artması müsbət hal kimi qiymətləndirilməlidir.
Belə ki, əgər 2010-cu ildə ixracatın 98 faizini neft məhsulları
təşkil edirdisə, ötən il bu rəqəm
89 faizədək azalıb. 2012-ci ilin birinci
rübünün yekunlarına görə, bu göstərici
86 faizədək azalıb ki, bu da qeyri-neft sektorunun
payının artmasından xəbər verir. Neft ölkəsi olan Azərbaycanda ixracatın 14
faizinin qeyri-neft məhsulları təşkil etməsi müsbət
hal kimi qiymətləndirilməlidir. Xarici ticarət əlaqələrinin
və eləcə də büdcə gəlirlərinin sürətli
artımı Azərbaycana Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsi,
Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri və s. bu qəbildən
olan böyük həcmli infrastruktur layihələrini həyata
keçirməyə imkan verib. Böhran
dövrü olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın strateji
valyuta ehtiyatları da artıb. Rəsmi məlumatlara
əsasən, Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatları 43
milyard ABŞ dollarına çatıb. Bunun
təqribən 8 milyard ABŞ dollarını və ya 17 faizini
Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları təşkil edir.
2010-cu illə müqayisədə Mərkəzi
Bankın valyuta ehtiyatları təqribən 10 faizə qədər
artıb. Strateji valyuta ehtiyatlarının
artması ilk növbədə ölkənin iqtisadi imici
baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu, həm də ölkəyə investisiya
axını baxımından olduqca vacibdir. Çünki investorlar həmişə sabit
iqtisadiyyatlı ölkələrə kapital qoymağa meyilli
olurlar. Bu baxımdan Azərbaycanın
valyuta ehtiyatlarının artması investorlar üçün
mesaj rolunu oynayır. Yəni bu, ölkənin
ödəniş qabiliyyətli və öhdəliklərini
vaxtında yerinə yetirmək qabiliyyətində olduğunu
göstərir. Xarici ticarət dövriyyəsinin
artımı fonunda Azərbaycan iqtisadiyyatına qoyulan
investisiyaların da həcmi artmaqda davam edir. Belə ki, rəsmi məlumatlara əsasən
1994-cü ildən bu günə kimi ölkə
iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların həcmi 100 milyard
ABŞ dollarını ötüb. Xarici
ticarət dövriyyəsinə görə, Azərbaycan Cənubi
Qafqazda alternativsiz liderdir. Belə ki,
qonşu Gürcüstan və Ermənistanın illik xarici
ticarət dövriyyəsi cəmi 7 milyard dollardır. Bu Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsindən
5 dəfəyə yaxın azdır. Göründüyü
kimi, regionun xarici ticarət döriyyəsinin əhəmiyyətli
hissəsi Azərbaycanın payına düşür.
Beynəlxalq əlaqələrdə
inkişaf etmiş ölkələrin payı artır
Müstəqillik
illərində Azərbaycanın xarici ticarətinin strukturu dəyişikliyə
uğradığı kimi,onun ticarət
partnyorlarının da tərkibi dəyişib. Əgər,
müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın əsas
ticarət partnyorlarını MDB ölkələri təşkil
edirdisə, hazırda bu nisbət Avropa Birliyi ölkələrinin
xeyrinə dəyişib. Son illərdə
MDB ölkələrinin Azərbaycanın xarici ticarətindəki
payı getdikcə azalır. Bu həm də
onunla baglıdır ki, neft ixracı artdıqca ümumi xarici
ticarət dövriyyəsinin həcmi də artır ki, bu da həmin
ölkələrin payının azalmasına səbəb
olur. Çünki, Azərbaycan nefti əsasən
Avropa bazarına ixrac olunur. MDB ölkələri
ilə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi ildən-ilə
artsa da bu onun ümumi ticarət dövriyyəsindəki
payının azalmasına ciddi təsir edə bilmir. Belə
ki, Azərbaycanla MDB ölkələri arasındakı xarici
ticarət dövriyyəsinin həcmi 4 milyard dollar olsa da,
keçmiş ittifaq ölkələrinin ticarət dövriyyəsində
payının azalması ölkəmizin inkişaf etmiş
ölkələr, xüsusən də Avropa Birliyi ilə əlaqələrinin
genişləndirilməsi ilə bağlıdır. 2006-cı
illə müqayisədə 2010-cu ildə MDB ölkələri
ilə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 1,5 dəfə və ya 1 milyard 341 milyon ABŞ
dolları artıb. Lakin bu ümumi ticarət
dövriyyəsinin həcmində MDB ölkələrinin
payının azalmasının qarşısını ala bilməyib.
MDB ölkələri arasında Azərbaycanla ən
çox ticarət dövriyyəsinə malik olan ölkə
Rusiyadır. Bu ölkənin Azərbaycanın
ticarət dövriyyəsindəki payı 50 faizdir. Digər MDB ölkələri ilə müqayisədə
Rusiyanın daha böyük üstünlüyə malik
olmasının səbəbi bu ölkənin Azərbaycanın
kənd təsərrüfatı məhsulları
üçün böyük bazara sahib olmasıdır. Azərbaycanla Rusiya arasında keçmişdə
mövcud olmuş iqtisadi-ticari əlaqələr də bu
dövriyyənin artmasında başlıca rol oynayır.
Lakin son dövrlərdə xüsusilə Azərbaycanın
neft sektoruna xarici neft şirkətlərinin iri həcmli
investisiyalarından sonra Azərbaycanın xarici ticarət
dövriyyəsində Avropa Birliyi ölkələrinin
xüsusi çəkisi artmağa başlayıb. Bu tendensiya Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərinin
işə düşməsindən sonra xüsusilə
artmağa başlayıb. Hazırda Azərbaycanın
ən böyük ticarət partnyorları arasında
Avropanın və dünyanın önəmli ölkələrindən
biri olan İtaliya da mövcuddur. Ümumiyyətlə
son illərdə Azərbaycanla Avropa Birliyi ölkələri
arasında xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 2 dəfəyə
kimi artıb. Avropa Birliyi ilə Azərbaycan arasında
ticarət dövriyyəsi 2006-cı illə müqayisədə
4,7 milyard avro və ya 63 faiz artıb.
İqtisadi əlaqələr
qeyri-neft
sektorunun inkişafını stimullaşdırır
Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına daha müvəffəqiyyətli və sabit inteqrasiyası və dünyada bir brend kimi tanınması üçün onun xarici ticarət dövriyyəsinin həcminin artması ilə yanaşı, həm də rəqabətədavamlı məhsulların istehsalının genişlənməsi ilə xarici ticarət dövriyyəsinin strukturunun diversifikasiya olunması diqqəti çəkən məqamlardandır. Xarici ticarətin diversifikasiya olunması ölkənin bir iqtisadi inkişaf mərhələsindən digərinə keçməsi, yəni xammal ixrac edən ölkədən sənayeləşmiş ölkəyə çevrilməsi üçün də vacibdir. Bu baxımdan, artıq qeyri-neft sektorunun inkişafı və tədricən iqtisadiyyatın bütün sferalarında neft sektorunu əvəz etməsi prosesinin başlanması mütərəqqi haldır. Qeyri-neft sektorunun tərkibində, xüsusilə kənd təsərrüfatının payının artırılması vacibdir. Bunun üçün isə kənd təsərrüfatı sahəsində yeni texnologiyaların tətbiqi ilə əmək məhsuldarlığının artırılması lazımdır. Digər tərəfdən, bu sahədə yaxşı təcrübəyə malik olan ölkələrlə sıx əməkdaşlıq etmək, həmçinin bu ölkələrdə mövcud olan modellərdən Azərbaycan reallığına daha yaxın olanını seçib onu ölkədə tətbiq etmək olduqca vacibdir. Çünki kənd təsərrüfatı məhsulları arasında elə məhsullar var ki, Azərbaycan bu məhsullar üzrə həm də, dünya bazarında müqayisəli üstünlüyə malikdir. Bu isə o deməkdir ki, bu məhsullar rəqabətədavamlıdır, sadəcə yeni texnologiyaların tətbiqi ilə onların istehsalını artırmaq lazımdır. Azərbaycanda xidmət sektorunun da liberallaşdırılması və bu sektora xarici sərmayənin cəlbi ilə yeni texnologiyların gətirilməsi və məhsuldarlığın artırılmasına prosesi müşahidə edilir. Bu, bank və maliyyə sektorlarında yeni məhsulların tətbiqi həm bu sektorların özünün maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasına, həm də onların təqdim etdiyi məhsullar vasitəsilə kiçik və orta sahibkarlığın maliyyə mənbələrinin genişlənməsini şərtləndirir. Azərbaycanın Avropa Birliyi ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi ölkəmizin xarici iqtisadi münasibətlərini daha dayanıqlı edir. Buna görə də, Qərb ölkələri ilə xarici iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi dövlət gəlirlərinin artması deyil, həmçinin iqtisadi və siyasi müstəqilliyimizin gücləndirilməsi və regionda ölkəmizin rolunun artması baxımdan əhəmiyyətlidir.
Hürriyyət.- 2019.- 3 may.- S.13.