Səhnəmizin Nadir Hüseynovu
Dünyanın
yaranışından bütün varlıqların öz rəngi
və çalarları var. Təbiət buna görə
gözəldir. Bu gözəlliyi duya bilənlər
kübarlılıq zirvəsinə daha da ucalırlar.
Özümlü olmağın sirri və gözəlliyi də
bununla bağlıdır. İndi istənilən sahə
üzrə minlərcə peşə mövcuddur.
Yalnış bir sənət və peşə min illərdir dəyişməz
olaraq qalır. Bu, səhnə danışığı və
nitq mədəniyyətidir. Qədim yunan mədəniyyətinin
əzəmətinin təməl prinsipi səhnə
danışığı idi. İnsanlar nitq mədəniyyətini
inkişaf etdirdikcə, əsil poeziya, fəlsəfə,
estetika, millət olma, dövlətə çevrilməyə
üz tuturdular. Alman filosofu Yohan Höte demişkən:
“İstənilən cəmiyyəti həm
yaradıcılıq, həm də
dağıdıcılıq istiqamətinə yönəltmək
çox asandır. Yaradıcılıq olan yerdə cəmiyyət
və dövlət də inkişaf edir.
Dağıdıcılıq sadəcə özgələrə
deyil, həm də dağıdanın özünə daha
çox zərər verir”. Səhnə mədəniyyəti də
belədir. Ünlü bəstəçi Lüdviq van Bethoven
kar olsa da, onun dahiliyi duyğularında idi. Məhz
duyğuları sayəsində 250 ildən çoxdur bəstələri
dünya səhnəsinin əfsanəsi kimi yaşayır.
Səhnə
danışığı və nitqinin sirri
Nitq mədəniyyəti səhnə danışığı peşəsinin təməl prinsipidir. O, kimlərisə ovsunlamaq deyil, mənsub olduğun mədəniyyətə verilən dəyərdir. Ona görə də nitq mədəniyyəti cəmiyyətin bütün peşələrində çox vacib olan bir sahədir. Çünki, səsin ritmi, səslərdən yaranan ruh, ruhun səsə çevrilməsi sənətin və səhnənin, nitq mədəniyyətinin vacib hissəsidir. Bu mənada Azərbaycan nitq mədəniyyətinin tədrisində 45 ildir peşəkar kimi bu sahənin ustadlarından biri olaraq möhrünü təsdiq etmiş müəllimlər müəllimi, ustadlar ustadı Nadir Hüseynovdur. Ötən yüzilin 70-ci illərinin ortalarından bu günə kimi Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində səhnə danışığını tədris edən virtouz sənətkarımızdır. Onun yaradıcılığını fikrimizcə ayrıca tədqiq etmək və yeni nəsillərə çatdırmaq çox vacibdir. İllərin təcrübəsi və uğurları ilə zirvəsinə ucaldığı bu peşənin sirrini indi çoxları hələ də bilmir. Sənət sadəcə emosiya və duyğuların inikası deyil, o həm də bunu necə təqdim etməyin məkanıdır. Onun əlifbasını kim doğru-düzgün bilmək istəyirsə, o zaman Nadir Hüsenyovun məktəbini keçməlidir. Nadir müəllim səhnə danışığına və nitq mədəniyyətimizə keçmişdən miras qalmış monoton nitqi, bayağıcasına hayqırmağı, saxta emosiya ilə aktyoru və tamaşaçını aldatmağın qarşısını alan bir sənətkardır. Səhnədə aktyorun səsinin özəlliyini, ritmini, intonasiyanın formasını, texniki baxımdan nəfəs almanın milli aktyorluq sənətimizdə ilk tətbiq edənlərdən biri Nadir müəllimdir. Dəqiq diksiya, səsin səsləndirilməsi, daxili etibar və inam, ifa etdiyin rola və ya mövzuya can vermək və onu ruha çevirmək, bənzərsizliyin palitrasını yaratmaq Nadir Hüseynov məktəbinin təməl prinsipidir.
Səhnə
danışığının metodologiyası
İndi yaşadığımız XXI yüzilin ritmi
ötən yüzilliklərdən çox fərqlidir. Belə bir
dönəmdə nitq mədəniyyəti və səhnə
danışığı texniki tərəqqinin həyatımızda
daxil olduğu sürətlə eynilik təşkil etməlidir.
Bu olmasa, nə aktyor sənəti yaşayacaq, nə
də nitq mədəniyyəti. Bunun
üçün də səhnə nitqinin öyrənilmə
metodologiyası, nəfəsalma qaydalarının rəngarəngliyi
və artikulyasiyanın inkişaf etdirilməsinə zamanın
ritmi əlavə olunmalıdır. Ənənəvi
monoton və patetik danışıq qaydaları, formalizmə
xidmət edən bəsit nitq forması bu günün ritmi ilə
uyğun gəlmədiyi üçün səhnə sənətinin
müasirləşməsi də problemlərlə
üz-üzə qalıbdır. Nadir
Hüseynov məktəbinin təməli prinsipi məhz bu
yenilikləri öyrənmək deməkdir. Şəraitin, metodun fəal olaraq analizi, distansiya
texnologiyasına bağlı bilgisayar əsrində nitq mədəniyyətinin
vacibliyinin dəyərini gündəmə gətirmək
erudisiya ilə yanaşı, aktyordan və natiqdən
mövzunun mifologemlərinin dərinliyinə qədər
varması vacib şərtlərdir. Bəzən
saxtakarcasına intellektual nitq mədəniyyəti dedikdə,
obrazın məntiqini daxili gizlilikdə saxlayaraq, zahiri
baxımdan ifadə metodunu əsas hesab edirlər. O zaman
belə bir sual yaranır: “Əgər ifadə olunan sözdə,
baxışda, duruşda, hətta səsdə ruh yoxdursa, deməli
sənət sadəcə texniki vasitəyə
çevrilmirmi?” Art ritorikada sənin səhnən deyilən
bir anlayış var. Nadir Hüseynov məktəbinin sirri
dodaqdan süzülən səslər, sözlər aktyorun
gözü, baxışı, mimikası, bədən hərəkəti
ilə tandem təşkil etmə qaydalarıdır.
Bəzən sözün yerinə bir
baxış, mimika, hərəkət və duruş daha dolğun
ifadə edir hər şeyi. Buna bir
anlıq durumun dramturgiyasını yaratmaq deyilir. Hər bir məqamın öz dramaturji bədii həlli
yaradılanda sənət dəyər qazanır. Çünki, səhnənin sirri xarakterin tablosunun
poetikasının ritmini yaratmaqdır. Onun diapozunun hansı
məcrada olması o qədər də vacib sayılmır. Ellinizmdən miras qalmış hayqırtılara yer
yoxdur. Eləcə də romantizm
dövrünün pafoslu ibarələrini indi heç kimsə
dinləmir. Klassizm artıq tarixdir. Bu günün ritmi və gələcəyə
doğru yönələn cəmiyyət anlayışı ilə
uzlaşan realizm naturalizmin bədii, estetik və poetik
çalarların yaradılması indi daha çox tələb
olunur. Bunun əsil səbəbi texniki tərəqqi
ilə qoşa addımlamaqdır.
Ötən yüzilin ortalarında Kazım Ziya və
Müxlis Cənizadə kimi müqtədir sənətkarlar
nitq mədəniyyətinin təməllərini
yaradıcılığın ayrılmaz bir parçasına
çevirmişdilərsə, bu günün dəyərlərini
ustad-pedaqoq kimi Nadir Hüseynov gətirmişdir. Bu, nitqin səhnədəki
məntiqi ifadəsi deməkdir. Çağdaş
aktyor üçün sənətin fəlsəfi məntiqi
elə bu məcra ilə bağlıdır. Bartold Brext və Yeji Qratovskinin yaratdığı məktəblər
demək olar ki, özünü təsdiq etmədi. Ona görə ki, insanlar əşya, robot, hansısa
gəmi, araba və texniki avandanlıq deyil. Fiziki hərəkət səhnə üçün
çox vacibdir. “Kasıb teatrdan incəsənətin
yolu” deyə guya inqilab etmişdilər. Əslində
yırtıcı kapitalizmin ideoloji konseptlərindən biri də
sözdə sərhəd tanımayan, çox qazanc əldə
etmək ehtirasları şərçivəsində
sözün və insan ruhunu, duyğularını, sənətin
poetikasını, estetikanın
özümlülüyünü qurban verməklə
robotlaşan sənət məktəbini dünya mədəniyyətinin
bir paçasına çevirmək istəyirdilər. Belə bir prosesdə aktyor sənətini və onun
varlığının bir parçası olan səhnə
nitqini tamamilə məhv edirdilər. Aradan 70 il ötdü və hər kəs başa
düşüdü ki, səhnə nitqinin metodologiyası
inkişaf etdirilməlidir. İnsan ruhunu istismar
etmək robotlaşdırılmış modern cəhalətdir.
Titulunu tələbələri sayəsində
qazanan ustad
Nadir Hüseynov 45 ildir səhnə
danışığı müəllimi kimi dərs dediyi
universitetdə öz yaradıcılığına görə
heç bir titula sahib deyil. Ancaq, tələbələrinin
arasında çoxsaylı xalq və əməkdar artistləri,
əməkdar incəsənət xadimləri yetişidirib.
Onların aldıqları fəxri adların
mükafatı birbaşa Nadir Hüseynova məxsusdur. O,
45 il öncə hər səhər tezdən
dərsə necə gəlirdisə və axşama qədər
tələbələrinə səhnə sənətinin və
nitq mədəniyyətinin sirlərini öyrədirdisə,
bu gün də həmin yolu addımlayır. Ötən
illərdən fərqli olaraq, daha da müdrikləşib.
Səhnəqrafiyaya yeniliklər gətirib.
Nitq mədəniyyəti sahəsinin təkmilləşməsi
üçün metodik vəsaitlər yazıb. Peşəkar
sənət aləmində o da bəllidir ki, universitetin
keçmiş mədəni-maarif fakültəsindən dahi
çıxmayıb. Nə aktyor kimi, nə də
səhnə danışığı müəllimi kimi.
Nadir Hüseynov müəllimliyə başlayan
gündən aktyorluq fakültəsində dərs demiş və
tələbəlik illərində aldığı təhsil
üzərində köklənmişdir. Aktyor sənətinin
nəzəri və praktik yönlərinin estetik-fəlsəfi
dəyərlərini
45 illik pedaqoji fəaliyyətində böyük sənətkarlar
yetişdirib. Onun tələbələrinin
heç birində “kanonlaşmış” ənənələrə
söykəmli aktyor olmayıb. Novatorluq
yaradıcılığın prinsi olaraq dəyərləndirilib.
Görkəmli rejissor Anatoli Efros demişkən: “Fikrin və
emosiyanın hərəkəti sözün mətni ilə
eyni nöqtədə dayanmalıdır”. Əgər
düşüncələr öz məntiqi ilə aktyoru
şəraitin içində yaşamağa vadar edirsə, o
zaman səhnə danışığı da təbii
axarı ilə bu üçlüyün bir parçası
kimi təbiiliyini qoruyub saxlaya bilir. Nadir
Hüseynov bu üçlüyün estetik
çalarlarının bəlkə də hər gün yeni
qaydaları ilə üzləşir. Yaradıcılıq
prosesi məhz bu amillə dəyərlidir. Çünki, səhnədə aktyor
danışanda o bədii intonasiyanın
çalarlarını zamanın ritmi ilə eyni ortama gətirməyi
bilməli və bu axarla uzlaşmağı bacarmalıdır.
Georgi Tovstonovun təbirincə desək: “Məqsədə
görə söz deyilməməlidir. Onun bədii
ifadə yorumu yoxdursa, ən yaxşı halda səhnədə
susmaq daha yaxşıdır”. Nadir
Hüseynovun nitq mədəniyyəti üzrə dediyi dərslərin
hər birinin öyrənilməsinə ehtiyac var. Onun səhnə
danışığı sənətinə gətirdiyi
yeniliyin səbəbləri çoxdur. Səhnədə
hər hansı düşüncəni maksimal dərəcədə
məntiqlə eyni axarda uzlaşdırmağı bacarmaqla onu
sözün hərəkətliyinə çevirmək
yalnız ustadlara nəsib olur. Teatr sənətinin
təbiəti elədir ki, orada hər şey
gözümüz qarşısında doğur. Aktyorun intonasiyası nə qədər təbii
yaranacaqsa, o qədər sənətkar peşəkarlığı
ona uğurlar gətirir. Nadir Hüseynov
aktyor sənətindən və nitqindən dərs deyən
zaman bunu nəzərə alaraq tələbələrini belə
yetişdirir. Nadir müəllimin bir sirri də ondan ibarətdir
ki, səhnə danışığından dərs dediyi tələbənin,
gələcək aktyorun fiziki görkəmini deyil, necə
aktyor ola biləcəyini ona öyrətməkdir.
O, bu metodla illərdir bir-birindən istedadlı akrtyorlar nəsli
yetişdirir. Nadir müəllim aktyor kimi parlaya
bilərdi. Sadəcə öyrəndiklərini təmənnasız olaraq 45
ildir dərs deməyə həsr etdi. Dövlət
Televiziyasının verilişlərinin qızıl arxivində
qalan səsi, “Axırıncı aşırıma qədər”,
“Ali sevgi”, “Ali sevgi-II”, “And”, “Baba Dağ”, “Dan qızartısından
qürub şəfəqlərinədək”, “Dar günün
dostu”, “Dünənə ehtiramla, sabaha ümidlə İlham
Əliyev”. “Olimp”in fəthinə doğru,
İlham Əliyev. Diplomatiyada uğur rəmzi İlham
Əliyev, Ümidlərin gerçəklik məqamı
İlham Əliyev”, “Yeni neftin strategiyası”, “Muğam”,
“Ötən əsrdən gələn adam”, “Uzaq sahillərin əfsanəsi”
, “Yeddi duyum” filmlərində kadr arxası oxuduğu mətnlər
aktyor sənəti və səhnəqrafiyamızın
qızıl tacıdır.
Ənvər
BÖRÜSOY,
sənətşünas
Hürriyyət.- 2020.- 3-4 dekabr.- S.13.