Akademik Tofiq Hacıyevin dil sevgisi

(Yaxud “Ədəbi dil”in əbədiliyi)

Dilinə, vətəninə, torpağına, yurduna sevgisindən, vurğunluğundan danışanlar çox olur. Lakin gördükləri işlə dillərində səsləndirdikləri şüarları müqayisə etdikdə onların bəzilərinin əməllərinin söylədikləri ilə tamamilə tərsmütənasib olduğunun şahidi oluruq.

Ancaq elə şəxsiyyətlər olub və haliyədə də var ki, onların danışığında, dilində, yazısında “sevirəm” sözünə rast gəlmək qeyri-mümkündür. Onlarin sevgisi yalnız sahibi olduğu əməldə, gördüyü işdə özünü büruzə verir.

(Əvvəli var)

Akademik Tofiq Hacıyev Azərbaycan dilinin zənginliyi, digər dillərdən üstünlüyü, digər türkdilli xalqların bu dildən istifadəsivə s.haqqında bircə cümlə də yazmır. Gətirdiyi faktlar, söylənilən fikirlərin ifadəsi müəllifin ürəyindən keçənləri xalqına, dilinə olan sevgisini, bu sevgidən doğan fəxarət hissini qabarıq surətdə üzə çıxarır. Ola bilsin ki, akademik öz dilinə, əcdadına olan istək və sevgisini sözlərlə ifadə etmək istəsəydi, bu qədər dəqiq, bu qədər səmimi, bu qədər könüloxşayan şəkildə ifadə edə bilməyəcəkdi. Mənə elə gəlir ki, bu ifadə forması insanın öz torpağına, xalqına və onun dilinə olan ölçüyəgəlməz sevgisinin qabarıq və obyektiv ifadə formasıdır.

“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi” dərsliyinin ikinci hissəsi XIX-XX əsr ədəbi dili məsələlərini əhatə edir. Kitabın XIX əsr ədəbi dili-tarixi mədəni şərait” adlanan ilk bölməsində Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən iki yerə parçalanmasından, Şimalla Cənubun Azərbaycan xalqının tarixində olan ayırıcı siyasətindən və sairdən söhbət açılır. İran dövlətinin tərkibindəki Cənubi Azərbaycanın mədəni təkamülü Şərq feodal dövləti üzərində ged(ən), Rusiya imperiyasına düşən Şimali Azərbaycan(ın) isə tədricən yeni, elmi-texniki tərəqqili Avropanın inkişaf ritminə uygunlaşmasından danışılır.

Kitabda parçalanmış Azərbaycan haqqında Rusiya və İran “xadimlərinin” aşağılayıcı fikirləri diqqətə çatdırılır və bir vaxtlar dörd yüz on min kvadrat kilometr əraziyə malik bir dövlətin yadellilər tərəfindən parçalanıb bütövlüyünü itirməsi diqqətə çatdırılır.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Rusiya tərəfindən Azərbaycanın işğal edilməsindən sonra burada elm, maarif, mətbuat vədigər sahələrlə bağlı müəyyən dirçəlişlərində qabarıq şəkildə diqqət çəkdiyini nəzərə çarpdırır. Akademik bu məsələ ilə bağlı yazır: “Göründüyü kimi, sırf Rusiyanın imperiya mənafeyi əsas tutulur, ancaq Azərbaycan sonra bundan öz istedadlı övladlarının vasitəsi ilə fayda götürəcəkdir. A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə kimi imperiya qulluğunda olub millətinə xidmət etmiş məmurlar,… rus elmi və mədəniyyəti zəminində Mirzə Cəfər Topçubaşov, Mirzə Məhəmmədəli Kazımbəy kimi görkəmli elm və maarif xadimləri yetişir,… Moskva Universitetini bitirən Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi” qəzeti ilə mədəniyyətimizin tarixinə təzə səhifə yazır” (“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi” II hissə, Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, “Elm”-2012, səh.7)

Kitabın ikinci bölməsi “Elmi dilçilik mühiti” (səh.9-25) adlanır. Bu bölmədə elmin tərkib hissəsi kimi dilçilik elmi və onun inkişafı məsələləri aydınlaşdırılır. Bu bölmədə M.Y.Lermantovun dostuS.A.Rayevskiyə məktubunda və A.A.Bestujev-Marlinskinin Azərbaycan dili haqqında olan fikirlərinə aydınlıq gətirilir.

Bu bölmədə eyni zamanda, Mirzə Fətəli Axundovun əlifba uğrunda mübarizəsi və durğu işarələri ilə bağlı fəaliyyətindənsöhbət açılır. Durğu işarələrindən Azərbaycanda ilkdəfə “Əkinçi” qəzetindəistifadə edildiyi tarixifaktlar əsasında qeyd edilir.

Dərsliyin “Normalar”(səh.26-43) adlanan bölməsində isə fonetik, leksik və sintaktik normalar araşdırılır. Normalar haqqında danışan müəllif bu sahə ilə bağlı yeni fikirlərini izah etdikdən sonra belə bir nəticəyə gəlir ki, “Milli morfoloji quruluş XIX əsrdə həm XVII-XVIII əsrlərdəkinə, həm də bugünkünə uyğundur. Fonetik və morfoloji normanı fərqləndirən, ümumən, yazı qaydalarıdır. Buna görə də bunları fonetik, orfoqrafik-morfoloji deyə bir silsilədə təqdim etmək münasibdir.” (Yenə orada səh.26)

Bunun ardınca isə leksik-terminoloji və sintaktiknorma məsələləri aydınlaşdırılır, həmin normaların sərhədləri dəqiqləşdirilir.

Daha sonra akademik XIX əsrin üslub mənzərəsi məsələlərinə aydınlıq gətirir. Bu bölmədə folklor danışıq dili ilə dövrünün səsli-küylü şairi Q.Zakirin əsərlərinin dili müqayisə edilir, bunların uyğun və fərqli cəhətləri dəqiqləşdirilir və bununla bağlı yazır: ”Klassik kitab dilindən fərqli olaraq, folklor danışıq dili XIX əsrin ancaq birinci yarısında fəaliyyət göstərir… XIX əsrin ikinci yarısında folklor–danışıq dili fəaliyyət göstərmir. Əsrin əvvəllərində isə bu üslubun ən görkəmli nümayəndəsiVaqif məktəbinin istedadlı davamçıları Q.Zakir, Cənubda isə Ə.Nəbatidir” (Yenə orada, səh. 45).

Klassik-kitab dilindən danışan müəllif bu bölmədə XIX yüzillikdə yaranan ədəbiyyatın həm şeir, həm də nəsr qollarından söhbət açır. Burada XIX əsrdə klassik kitab dilini bütün ölçüləri ilə, “akademik şəkildə davam etdirən Bakıxanov”un yaradıcılığından söhbət açılır.

Dərslikdə əsərlərinin dilinə daha çox müraciət olunan şair və pedaqoqalardan biri də Seyid Əzim Şirvanidir. Görkəmli şairin əsərlərinin dilinin izahına müəllif dərsliyində geniş yer ayırmış, onun əsərlərinin dilinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Əsərlərində işlənən ərəb və fars sözləri onun əsərlərinin dilində çətinlik yaratmaqla yanaşı, həm də onun yaradıcılığında bir zənginlik yaradır. Lakin bu zənginliyin içərisində bir çətin anlama bu gün də özünü göstərməkdədir. Bununla bağlı dərslikdə yazılır: “Seyid Əzimin bu dili XIX əsrin elmi ədəbiyyatşünaslıq dilinin nümunələrindəndir. Bu yazıların hamısında klassik – kitab nəsrinin ərəb-fars sözlərinə və izafətlərə geniş yer verməsi ənənəsi qalır.” (Yenə orada, səh.79).

XIX əsrdə üslubların inkişafı, birinin digərindən fərqləndirilməsi və bu üslubların inkişafında əməyi olan yaradıcı insanlardan isə dərsliyin “Üslubların yenidən təşkili” (səh.85-165) bölməsində söhbət açılır.

Bu bölmədə XIX əsrdə daha çox istifadə olunan bədii, elmi, rəsmi və publisistik üslublarda birləşən, şair, yazıçı, mühərrir və digər qələm sahibləri və onların əsərlərindən bəhs edilir. Bölmənin girişində akademik yazır: “Ədəbi dil normasının yeniliyi, XIX əsr normasının təşkili yeni yaranan üslublarla və bədii üslubun məhz bu zaman üzə çıxan və ya əvvəllər epizodik planda olub bu dövrdə fəallaşan nəsr, mənzum hekayə və s. qolları ilə bağlıdır.” (Yenə orada, səh.85).

Bu bölmələrdə XIX əsrdə çarizminAzərbaycana basqını, bəylərinin, zadəganlarının və varlılarının, ümumiyyətlə elitasının – yüksək təbəqəsinin çar məmurları qarşısında oyuncağa çevrilməsindən, çar məmurlarına baş əyən bəy və zadəganları görən bütöv kütlənin həmin çar məmurlarılnamüqəddəs və əyilməz bir varlıq kimi yanaşaraq onların qarşısında müti qula çevrilməsindən ürək ağrısı ilə söz açılır.

“Bədii üslub”un daxilində “Bədii tərcümə, dərslik və uşaq ədəbiyyatının dili”adlı bir mövzu və bu mövzunun daxilində XIX əsrdə şair və yazıçıların müxtəlif xalqların ədəbiyyatından etdikləri tərcümələr, hazırlanan dərsliklərlə bağlı məlumat da verilir. Bu bölmədə A.A.Bakıxanovunİ.Krılovdan etdiyi “Eşşək və bülbül”, M.Kazımbəyin A.S.Puşkinin “Bağçasaray fantanı” əsərindən etdiyi tərcümələr haqqında danışılmış, eyni zamanda uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş dərsliklər və ədəbi nümunələrlə bağlı nümunələr aydınlaşdırılmışdır.

Elə bu bölmənin özündə də akademik Tofiq Hacıyev ortaq türk dili məsələsini digər tarixi şəxsiyyətlərin əsərlərinindili ilə bağlı danışarkənqabardır və öz qəlbindən keçənləri tarixi şəxsiyyətlərin dili ilədiqqətə çatdırır.

Elə buna görə də “Həyat” qəzetinin 11 yanvar 1906-cı ildə çıxan doqquzuncu nömrəsindəki aşağıdakı cümlələri nümunə göstərir. Nümunədə deyilir: “Tərcüman” 30 ildir çıxır. Bu otuz ilin müddətində hər tərəfin müsəlmanlarıqeyri qəzeti olmadığına görə onu aparıb oxuyublar.Odur ki, bəradərimiz İsmayıl bəy (İsmayıl bəy Qaspıralı-S.Z) istəyir ki, “Tərcüman”ın dili ümumi dil olsun” (Yenə orada,səh.117)

Bunun adrınca həmin dövrdə nəşr olunan Mirzə Şəfi ilə İ.Qriqoryevin tərtib etdikləri “Kitabi-Türki”, A.Çernyayevskinin“Vətən dili”dərslikləri haqqında məlumat verilir və onların dili araşdırılır.

“Mirzə Fətəli Axundazadəninbədii dili” dərsliyin geniş bir bölməsini təşkil edir.Bu bölmədə müəllif M.F.Axundov yaradıcılığını ilk şeirlərindən başlayaraqson əsərinə qədər təhlil edir onun ədəbi dilə gətirdiyi yeniliklərdən danışır və elə yazının əvvəlindəcə onu Lomonosovla müqayisə edərək V.Q.Belinskinin Lomonosov haqqındakı “o bizim ilk universitetimizdir” təyinini Axundova şamil edir və yazır: “M.F.Axundov bütün təfəkkür hüceyrələri ilə yenilikçidir. O,təkcə ədəbiyyatımızda deyil, bütövlükdə mədəniyyətimiz tarixində era başlayır” (Yenə orada,səh.130). Dərsliyin digər bölməsi “XX əsrin əvvəllərində ədəbi dil” (səh.184-375) adlanır. Bu bölmədə müəllif həm ədəbi dilin Cənub qolu, həm norma və üslublar (bədii, publisist,elmi, şəriət və rəsmi-epistolyar üslub), həm də sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili ilə bağlı məsələləri aydınlığı ilə təqdim edir.

Bəhs edilən dövrün ədəbi dili haqqında akademik yazır: “Milli ədəbi dil XVII-XVIII əsrlərdə xəlqiləşməsi, XIX əsrdə yeni janrların yaranması ilə yeni söz-ifadə qatlarının açılması və əsrin sonunda isə üslub bütövlüyü ilə səciyyələnir – publisistik üslub yaranır və dil nəzəriyyəsinin tələb etdiyi kimi milli ədəbi dil çoxvalentlilik qazanır.” (Yenə orada,səh.184)

Ədəbi dil normalarının müəyyənləşməsi, təkcə bir və ya bir neçənəfərin fəaliyyətinin nəticəsi deyil,ümumiyyətlə ümumxalq danışıq dilinin daimitəkmilləşməsi və inkişafnəticəsində meydana çıxır.Bu inkişaf təkcə bir və ya bir neçə nəfərinyaradıcılığından asılı olmur. Ancaqbununla bərabər, bu inkişaf yolunun önündə gedən yazıçılar, şairlər və digər sənət sahibləri bu işin gedişində avangard rolunu oynayırlar.

Həmin elm və sənət sahiblərinin əsərlərinin dilində ədəbi dil gündən-günə təkmilləşir və onun ifadə imkanları daha kamilləşir. Elə bunu nəzərə alan akademik Tofiq Hacıyev dərsliyin “Dil məsələləri, dil əsərləri” bölməsində yazır: “Dövrün ədəbi dil normasının müəyyənləşməsində görkəmli söz ustaları ilə yanaşı, mətbuat işçiləri, ziyalılar da bütünlüklə iştirak edirlər. Eyni zamanda, təxminən heç bir ziyalı ədəbi dil, ana dili ətrafında mübahisələrdən kənarda qalmır. Hamı eyni mövqedən çıxış etmir, lakin ədəbi ana dilinin taleyinə heç kəs laqeydlik göstərmir”(Yenə orada,səh.187).

(Ardı var)

Sərdar Zeynal

Hürriyyət.- 2020.- 7-8 may. S. 13.