Professorun qiymətli əsəri

Son dövrlər müxtəlif elm sahəlrinə aid nəşr olunan dərslik, monoqrafiya, məqalələr toplusu və sairdən ibarət olan kitabların əksəriyyəti müəlliflərin öz şəxsi vəsatiləri hesabına nəşr olunduğundan az tirajlanır və bunun da nəticəsində onların əldə edilməsində müəyyən çətinliklər yaranır. Elə kitablar vardır ki, biz onların nəşr sədasını eşidəndən sonra, səhrada susuz qalan insanların su axtarışına cıxdıqları yanğı ilə həmin kitabların axtarışına çıxırıq(İndi lazımi kitabların axtarılıb tapılması, səhrada su axtarışından da asan başa gəlmir).

Mən müxtəlif titullara sahib olan professor, eyni zamanda Əməkdar elm xadimi ustad müəllim Qəzənfər Kazımovun “Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi” (Bakı-“Elm”-2019) kitabının nəşr olunduğu xəbərini eşidəndə onu tapmağa çox çalışdım, lakin heç yerdə tapa bilmədim. Nəhayət, əlacsız qalıb müəllifin özünə müraciətimdən sonra hörmətli professor həmin kitabını öz avtoqrafı ilə mənə təqdim etdi. Kitab AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 8 noyabr 2017-ci il tarixli qərarı ilə (protokol N11) çap olunub.

Kitab 607 səhifə; müəllifin yazdığı iki səhifəlik “Bir neçə söz” adlanan giriş, yeddi bölmə və nəticədən ibarətdir.

Cəmisi 200 nüsxə (əslində istifadəçilərin sayını nəzərə aldıqda bu çox azdır) tirajla nəşr olunan bu kitab Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinin son dövrlərdə qaranlıqda qalan tərəflərinə işıq salan yeni fikir və baxışlar toplusudur.

Biz Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi ilə bağlı biliklərimizi ilk əvvəl, professor Hadi Mirzəzadənin ölümündən sonra onun tədqiqləri əsasında hazırlanmış və 1968-ci ildə nəşr olunmuş dərslikdən qazanmışıq. Həmin vaxtdan sonra bu sahəyə aid yeni bir dərslik nəşr olunsa da, həmin dərslikdə verilən fikirlər professor H.Mirzəzadınin söylədiyi fikirlərdən kənara çıxa bilməmişdir. Sintaksis bölməsi professor Hadi Mirzəzadənin imzası ilə nəşr olunan 374 sıhifəlik “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” (Bakı-1990) kitabının cəmi 124 səhifəsini təşkil edir. Lakin professor Q.Kazımovun, bu bölməyə həsr etdiyi kitab 600 səhifədən ibarətdir. 600 səhifəlik kitabının iki səhifədən ibarət olan “Bir neçə söz” adlanan müqəddiməsində professor yazır: “Müasir ədəbi dilimizdə işlətdiyimiz qrammatik modellərin, demək olar ki, hamısı “Dədə Qorqudd”un dilində var.Başlıca oxşar elementlər daha çox leksikada müşahidə olunur.Söz birləşməsi modelləri, cümlə üzvləri , söz sırası, sadə cümlə, qarışıq tipli mürəkkəb cümlə modelləri sonrakı dövrlərdə yalnız səlislşmə, zənginləşmə istiqamətində inkişaf yolu keçmişdir”.(səh.3)

Biz bu fikri eyni zamanda “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” fənninə də aid etsək, el bilirəm ki, heç də yanılmış olmarıq.

Azərbaycan dili qrammatikası fənninin bu bölməsi olduqca mürəkkəb və zəhmət tələb edən sahədir.Təkcə qrammatik anlayışlara aid nümunələrin seçilib tapılması bu sahə ilə bağlı tədqiqatçıdan gərgin əmək, dərin düşüncə uzun zaman, sönməz həvəs tələb edir.

Bu sahə ilə bağlı nümunələri seçmək üçün tədqiqatçı, “Kitabi-Dədə Qorqud”dan başlayaraq, digər dastanlarla yanaşı, Həsənoğlunu,Qazi Burhanəddini, Suli Fəqihi,Yusif Məddahı, İzzəddin Həsənoğlunu, Füzulini, Xətaini, Qurbanini, Məsihini, Vidadini, Vaqifi, Aşıq Abbas Tufarqanlını, Xəstə Qasımı və daha kimləri oxumalı, öyrənməli və ən nəhayət, lazım olan nümunələri əldə etməlidir.

Mənə belə gəlir ki, elə bu əzabın qorxusundandır ki, 1960-cı illərdən sonra bu sahəyə müraciət edib ortaya yeni bir sanballı əsər çıxaran olmamış, olsa da az olmuşdur.

Bu çətinliyi nəzərə alan müəllif professor Q.Kazımov yazır:” Keçən 70 ilin müddətində Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dilinin tarixi şöbəsi bir neçə dəfə tarixi morfologiya və sintaksis sahəsində tədqiqat aparmağa çalışsa da , yalnız ədəbi dil tarixi istiqamətində iş görə bilmişdir.Odur ki, biz bu son günlərdə tabesiz mürəkkəb cümlənin inkişaf yolu və sadə cümlə və tarixi sintaksisin əsas mövzularını əhatə etməklə bu kitabı ortaya çıxarmağı lazım bildik”.

“Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi” əsəri dilimiin ən qədim dövrlərindən başlayaraq, eyni zamanda, ədəbi dilimiin XIII-XVIII əsrlər arasındakı inkişaf yolunu öyrənmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Əsərin birinci bölməsi “Söz birləşmələrinin inkişaf tarixi”(səh.8) adlanır. Bu bölmədə söz birləşmələri yaradan bəzi morfemlərin qədim izləri haqqında söhbət açılır. Bu bölmədə alim dilimizə ərəb dilindən keçdiyi iddia edilən “və” bağlayıcısının hansı kökdən alındığı, onun keçdiyi yol və düşdüyü formaları ardıcıl olaraq araşdıraraq yazır: ”Bu misallardakı kürkü tünun, saqalı saç, qumaşı simuzərlər, başı canlar, altunu aqça sözləri arasındakı ı,i,u,ü ulu dildən , kök dildən gələn bir bağlayıcıdır. Fars dilində daha çox “u” kimi işlənən bu bağlayıcı rus dilindəki “i” bağlayıcısı ilə bir kökdəndir.İndi bizim dilimizdəki və bağlayıcısını ərəb dilindən alınma hesab edirlər. Əslində isə həmin bağlayıcının ilkin forması ı,i,u,ü şəklində bizim dilimizdə çox-çox qədim dövrlərdən işlənmiş, lakin orta əsrlərdə saitlə bitən sözlərin sonunda həmin şəkilçinin “vü” səklinə düşməsi və “ü” saitinin açıq saitə çevrilməsi ilə yaranan “və” bağlayıcısı dilimizdəki təbii ı,i,u,ü bağlayıcısını unutdurmuşdur. “Dədə Qorqud”dan sonrakı mərhələdə həmin bağlayıcı bir müddət “vu” bağlayıcısı ilə paralel işlənmişdir” (səh.9).

Təkcə bu sübuta görə hörmətli professor sürəkli alqışlara layiqdir. Az qala yüzillik bir dövrdə gah ərəb dilindən, gah da fars dilindən alındığı iddia edilən “və” bağlayıcısı haqqında irəli sürülən bu fikirlər dilimizdə daha çox işlənən bir nitq vahidinin başqa dillərdən alınmadığını, öz dilimizin təşəkkülü və inkişafı yolunun məhsulu olduğunu sübüt etmişdir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dili” bölməsində müəllif “Dədə Qorqud” dastanları haqqında bütün türkdilli xalqların ədəbiyyatlarında özlərinə yer alan fikirləri nəzərdən keçirərək bu fikirlərin bir çoxunun yanlış olduğunu inkaredilməz dəlillərlə sübut edir və 1999-cu ildə 1300 illiyini geniş miqyasda qeyd etdiyimiz bu qəhrəmanlıq dastanlarının tarixinin 1300 ilə yox, daha qədim tarixlərə gedib çıxdığını qeyd edir, dastana şərik çıxmaq istəyən digər türkdilli xalqların nümayndələrinin öz fikirlərində yanıldıqlarını təkzibedilməz faktlarla dəqiqləşdirir və bu dastanların yalnız oğuz türklərinə məxsus olduğunu qeyd edərək yazır: “Üzərində “Oğuz “ sözü yazıldığı üçün bir sıra alimlər onu ümumtürk abidəsi hesab edirlər.Həqiqətən, ayrı-ayrı türk xalqlarının dilinin tarixini öyrənərkən ondan bir mənbə kimi istifadə oluna bilər. Necə ki, biz , məsələn, “Qutadğu bilig”dən istifadə edirik. Lakin “Dədə Qorqud” bilavasitə Azərbaycan türk dilinin abidəsidir. “Dədə Qorqud” Səlcuq oğuzlarına aid deyil”. (səh.13)

Dastanın yaranma tarixini diqqət mərkəzinə çəkən professor bu münasibətlə söylənilən fikirləri alt-üst edərək onun yaranma tarixini təqribən 2000 irəli atır və onu Homerin poemaları ilə müqayisə edərək yazır: “Homerin poemaları ilə müqayisələr göstərir ki, “Dədə Qorqud”un Ön Asiyada 1300 deyil, azı 3300 illik tarixi var.”Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının bütün hərəkət parametrləri Şimali Azərbaycan ərazilərinə düşür. Bütün bunlar “Dədə Qorqud”un milli Azərbaycan abidəsi olduğunu sübut edir”.(səh.14)

Müəllif burada üç elm sahəsinin nümayəndəsinin işini yerinə yetirir. Bir tərəfdən tarixçi, bir tərəfdən ədəbiyyatçı , digər tərəf-əsas tərəfdən görkəmli dilçi kimi fikirlərini isbatlayır.

(Ardı var)

Sərdar Zeynal

Hürriyyət.- 2020.- 7-8 yanvar. S. 13.