Vahid Azərbaycan uğrunda mübarizə

Fətəli xan Qubalı bütün xanlıqları vahid dövlət ətrafında birləşdirmək istəyirdi

Fətəli xan hərbi yardım üçün Rusiyaya müraciət edib, onunla ittifaqa girmək istəyəndə əsas və ilkin şərt kimi Azərbaycanın müstəqilliyinin ön plana çəkirdi. Lakin müstəqil və güclü Azərbaycan dövləti Rusiyanın Qafqaz və Şərq planları ilə heç cür düz gəlmirdi. Elə buna görə də bəzi qarşılıqlı güzəştlərə, ümidverici münasibətlərə baxmayaraq Fətəli xanla II Yekaterina arasında mehriban qonşuluq və möhkəm dostluq əlaqələri yarana bilmədi. II Yekaterina İran və yenicə Küçük Qaynarça sülhü bağlamış, Türkiyə ilə münasibətləri gərginləşdirmək istəmədiyini bəhanə edərək, bu işin mümkün olmadığını bildirdi. Əksinə, Rusiya dövləti gah II İraklinin, gah İbrahim xanın, gah da Dağıstan feodallarının əli ilə tez-tez Quba xanlığına arxadan zərbələr vururdu.Quba xanlığının timsalında Şimal-Şərqi Azərbaycan dövləti yarandığı vaxt Qarabağ xanı İbrahim xan gürcü çarı II İraklinin hiyləsinə uymasaydı, 1779-1780-ci illərdə İbrahim xan Fətəli xanın birləşmək təklifini düzgün başa düşsəydi və onlar razılığa gəlsəydilər yəqin ki, bu gün Qarabağın və Borçalının acı ağrılarını çəkməzdik.

Fətəli xan 1780-1781-ci illərdə üç dəfə Qarabağ xanlığına qarşı qoşun yeridir, hətta Ağdamı və Əsgəran qalası da daxil olmaqla bütün aran Qarabağı tutsa da arxası Şərqi Gürcüstana bağlı olan Qarabağ xanlığını tabe etmək cəhdi baş tutmadı. Fətəli xan dəfələrlə Azərbaycan torpaqlarını Şərqi Gürcüstan çarı II İraklinin təcavüzündən qorumuş, gürcü hökmdarına rəsmi məktub göndərərək, onun Azərbaycan xanlıqlarının işinə qarışmamasını tələb edirdi. 1787-ci ildə Quba xanlığı ilə sülh müqaviləsi bağlayan II İrakli ümumi düşmənə qarşı mübarizədə Fətəli xanla birgə olacağını bildirmişdi.

XVIII əsrin 80-cı illərində Ağa Məhəmməd şah Qacarın niyyətlərindən ehtiyat edən bir çox Azərbaycan xanı Fətəli xanın himayəsinə keçmək istəyirdi. Möhkəm dövlət hakimiyyətinin yaradılması üçün Fətəli xanın gördüyü tədbirlərin xırda və orta feodallar, tacirlər, sənətkarlar, habelə müharibələrə nifrət bəsləyən oturaq kəndlilər rəğbətlə qarşılayırdılar. Təbriz, Ərdəbil, Gəncə əhalisi, Quba xanlığının himayəsinə sığınmaq arzusunu bildirdi. O zaman Azərbaycanda olmuş rus məmurlarından biri yazırdı: “Mən Gilan vilayətindən, Ərdəbil, Təbriz, Gəncə, İrəvan şəhərlərindən hədiyyələrlə Dərbəndə-Fətəli xanın yanına gəlmiş üç nəfər adlı-sanlı taciri gördüm. Onlar öz xanlıqlarından gizli, yerli əhali adından Fətəli xandan həmin yerləri öz hakimiyyəti altına almağı xahiş etdilər; onlar vəd edirdilər ki, yürüş zamanı ona heç bir müqavimət göstərilməyəcək” (12, 39). 1784-cü ildə Fətəli xan Ərdəbili və Meşkini tutdu. Quba xanlığının ərazisi daha da genişləndi, nüfuzu daha da artdı. Lakin bu, II Yekaterinanı narahat etdi və o, Fətəli xana öz narazılığını bildirdi. Onun təkidi ilə Fətəli xan Ərdəbil xanlığından geri döndü.

Öz istiqlaliyyətini saxlamağa çalışan yerli iri feodal hakimlər də Fətəli xanın siyasətinə mənfi münasibət bəsləyir və Azərbaycan torpaqlarının bir xanın hakimiyyəti altında olmasına müqavimət göstərdilər. Buna baxmayaraq, nəhayət, Fətəli xan hakimiyyətdə olduğu 31 il ərzində (1758-1789) Quba xanlığının sərhədlərini xeyli genişləndirmiş, Azərbaycan xanlıqlarının çoxunu öz ətrafında birləşdirərək, güclü Şimal-Şərqi Azərbaycan dövləti yarada bilmişdi. Elə bir dövlət ki, tədricən o, rus hökmdarı II Yekaterinaya Yaxın Şərqdə Türkiyədən sonra ikinci bir imperiya təsiri bağışlayırdı. Gələcəkdə həmin dövlətin güclənməsinin qarşısını almaqdan ötrü Peterburqda məxfi planlar hazırlandı.

Beləliklə, Dərbənddən başlayaraq bütün Azərbaycan torpaqlarını bir dövlət halında birləşdirən Fətəli xan hərbi qüvvə, ticarət və iqtisadi əhəmiyyət baxımından çox uğurlar qazanmış, ölkədə əmin-amanlıq yarada bilmişdi.

Bundan sonra o, Cənubi Azərbaycan xalqlarını həmişəlik İran əsarətindən qurtarıb öz himayəsinə götürmək üçün yollar arayırdı.30 ildən çox Azərbaycan müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Fətəli xan yeganə qüvvə idi ki, hamı onunla hesablaşır və tabe olurdu. Öz siyasi bacarığı və millətsevərliyi ilə o, digər xanlardan fərqlənirdi. Təbii ki, belə bir şəxsiyyətin düşmənləri də çox idi.

XVIII əsrin 80-cı illərinin axırlarında Fətəli xanın hakimiyyəti o qədər möhkəmlənmişdi ki, gürcü çarı, rus imperatoru və İran şahı onunla hesablaşmağa məcbur idilər. Hər üç dövlət başçısı “ağızlarının içindəcə” bu cür dövlət yaranması, bu dövlətə Fətəli xan kimi bacarıqlı siyasətçinin və sərkərdənin başçılıq etməsi ilə heç cürə razılaşa bilmirdilər.

Fətəli xanın siyasi bacarığına, gücünə və uzaqgörən siyasətinə yaxşı bələd olan Rusiya, İran, Gürcüstan və yerli xanlar onu aradan götürmək üçün plan hazırlamışdılar. Planda hər üç düşmən dövlət üçün Fətəli xanın siyasi meydandan getməsinin nəticələri aydın görünürdü:

Rusiya üçün – Azərbaycanın bir-biri ilə düşmənçilik xırda xanlıqlara parçalanması, sonralar onun istila edilməsi, İran və Hindistanın sərhədlərinə yol açması.

Gürcüstan üçün-güclü qonşudan yaxa qurtarmaq, həmçinin məğlub qonşunun hesabına öz ərazilərini genişləndirmək.

İran üçün – Azərbaycanın, sonra isə bütün Qafqazın istilası

Yerli xanımlar üçün – güclü şəxsiyyətdən təcrid olunmaq və onun yerini tutmaq imkanı.

1789-cu ilin əvvəllərində Fətəli xanın təklifi ilə Şamxorda (indiki Şəmkir) gürcü çarı II İrakli ilə görüş keçirilir. Quba xanlığı tərəfindən Gəncə və Şəki xanlarının da iştirak etdiyi bu görüşdə bir sıra mühüm siyasi və strateji məsələlər müzakirə olunur. Fətəli xan İraklidən Şəmşəddil mahalının həmişəlik Gəncə xanlığına qatılmasına razılıq alır.

Şamxorda Şərqi Gürcüstan çarı II İrakli ilə danışıqlardan sonra təşkil olunmuş naharda Fətəli xanı zəhərləyirlər. Zəhər dərhal yox, tədricən qana yeridiyindən (xəyanət planında belə nəzərdə tutulmuşdu) bir neçə gündən sonra Qubaya yola düşən Fətəli xan yolda xəstələnir və Bakıda yaşayan bacısı Xədicə Bikənin (Bakı xanı Hacı Məlik Məhəmməd xanın arvadı) yanına gəlir. 1789-cu il martın 23-də görkəmli dövlət xadimi, bacarıqlı diplomat, strateq, vahid Azərbaycan uğrunda mübarizə aparan sərkərdənin vətən torpaqlarının birliyi uğrunda döyünən ürəyi dayanır. Bakıda vəfat etmiş Fətəli xanı Bakıda Bibiheybət məscidinin həyətində dəfn edirlər.

1936-cı ildə Bibiheybət məscidi, bu müqəddəs ocaq sovet rejimi tərəfindən məhv edilərkən, Fətəli xan və məscidin ətrafında basdırılmış müqəddəs adamların qəbirləri də dağıdılmışdır. Təsadüfən, o vaxt Şıx kəndinin xeyirxah ağsaqqallarından biri üstündə Fətəli xan adı yazılmış iki baş daşından birini (ehtimal var ki, ikinci baş daşı Xədicə Bikənin baş daşı olmuşdur) evinə aparıb gizlətmiş və onu məhv olmaqdan qoruya bilmişdir. Sonradan tanınmış arxeoloq və etnoqraf İshaq Cəfərzadə baş daşını soraqlayıb tapmış və Azərbaycan tarixi muzeyinə vermişdir. Hazırda həmin baş daşı muzeyin qiymətli eksponatlarından, tariximizin səhifələrindən biri kimi qorunub saxlanılır.

1999-2003-cü illərdə xalqımızın ümummilli lideri, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakının ən böyük məscidi olan Bibiheybət məscidi bərpa olunub yenidən öz əvvəlki görkəmini aldı. Orada vaxtı ilə dəfn edilmiş müqəddəs adamların qəbirləri və digər görüntülər bərpa olundu. Lakin nədənsə, çox təəssüf ki, 31 il Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda həyatını qurban vermiş Fətəli xanın məscidin heyətindəki qəbrinin bərpası unuduldu.

Çox istərdik ki, görkəmli dövlət xadimi, Azərbaycan xalqının milli iftixarı Fətəli xanın xatirəsi əziz tutulsun və onun qəbri bərpa olunsun. Quba şəhərində, onun doğma vətənində ona möhtəşəm abidə ucaldılsın, heykəli qoyulsun, gəncəlilərin Cavad xana ucaltdıqları abidə kimi.

Fətəli xanın ölümü (o, ancaq 53 il yaşaya bilmişdi), Azərbaycanın siyasi həyatından getməsi xalqımız üçün böyük itki idi. Onun ölümü ilə millətimizin faciəsi başlayır. Onun yolunu heç kim davam etdirə bilmədi. Şah İsmayıl Xətainin oğlanları kimi, onun da oğlanları – Əhməd xan (1789-1791) və Şeyxəli xan (1791-1810) atalarını əvəz edə bilmədilər. Quba xanlığı ilhaq edilmiş və asılı hala salınmış ərazilər üzərində hakimiyyətini itirdi. Dərbənd, Şəki, Bakı, Şirvan, Talış və Gəncə xanlıqları Quba xanlığının asılılığından çıxdılar. Azərbaycan xırda xanlıqlara parçalandı.

Rusiya və İran bundan istifadə edərək, Türkmənçay müqaviləsi ilə (1828-ci il, 10 fevral) Azərbaycanı Araz çayı ilə iki yerə böldülər. Şimali Azərbaycan ikibaşlı qartalın (Rusiyanın) caynağına keçdi və bununla da millətimizin növbəti faciəsi başlandı. Bu gün həmin faciənin Zəngəzur və Göyçə, İrəvan və Qarabağ, Borçalı və Dərbənd kimi yaraları hələ də qalmaqdadır.

Görkəmli və uzaqgörən dövlət xadimi, tədbirli diplomat və igid sərkərdə olan Fətəli xan Azərbaycan torpaqlarının sabit birliyini yarada bilmədisə də, onun müdrik və uzaqgörənliyi bu gün müstəqil və suveren Azərbaycan Respublikası üçün öz bəhrələrini verməkdədir. Bir vaxtlar o, II Yekaterina tərəfindən sıxışdırılan rus qaçqınlarını – köhnə xaçpərəstləri (“staroverı”) öz himayəsinə aldı. Məhz buna görə də Rusiya Pribaltika və Moldovada olduğu kimi, Azərbaycanda rus məsələsini qaldıra bilmədi. Yaxud Fətəli xanın dağ yəhudilərini Quba xanlığında yerləşdirib müdafiə etməsi öz müsbət bəhrələrini verməkdədir. 1990-cı ilin yanvarında, Qubada yəhudilər vəsait toplamış, öz qanlarını vermişdilər. Həkim onların bir qolundan qan aldıqdan sonra, onlar o biri qollarını uzadırmışlar. Öz nəsihətlərində Fətəli xan tələb edirdi ki, yəhudiləri müdafiə edin, vaxt gələcək ki, bunun bəhrəsini görəcəksiniz. Bu gün məhz Azərbaycana gələn beynəlxalq yəhudi təşkilatları və icmalarının nümayəndələri, ABŞ-ın yəhudi konqresmenləri Fətəli xanın adının işığına Azərbaycana hər sahədə öz kömək və dəstəklərini əsirgəmirlər.

Sonda onu da qeyd etmək istərdik ki, Quba xanlığının tarixinə, xüsusilə Fətəli xanın həyat və fəaliyyətinə həsr edilmiş bir sıra əsərlər – monoqrafiya, kitab, roman, elmi məqalə yazılmış, hətta bədii film çəkilmişdir. Fətəli xan haqqında ilk yazılı məlumat A. Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” kitabında (1841) verilir. Sonra bu mövzuda xüsusi əsər yazan azərbaycanlı tarixçi İsgəndər bəy Hacinski olmuşdur. Onun 1847-ci ildə “Qafqaz” qəzetində çap olunmuş “Qubalı Fətəli xanın həyatı” araşdırması 1959-cu ildə “Qubalı Fətəli xan” adlı ilk kitab halında nəşr olunmuşdur.

P.Valuyev “Qubalı Fətəli xan” (1942), Ə. Şükürzadə “Fətəli xan” (1943) kitablarını yazmış, M. Hüseyn və Ə. Məmmədxanlı “Fətəli xan” kinofilmini çəkmiş, prof. H. Abdullayev “XVIII əsrin 60-80 –ci illərində Şimal-Şərqi Azərbaycanın tarixindən” (1958) adlı monoqrafiyasını, Ağa Məsih Şirvani “Şahnamə” əsərini, İ. Qutqaşınlı “Fətəli xan” romanı, sonrakı illərdə tarixçi alimlər prof. T. Mustafazadə “Quba xanlığının tarixi”, Ş.F. Fərzəlibəyli “Quba tarixi” (2001), yenə T. Mustafazadə “Quba xanlığı” (2005) monoqrafiyalarını yazmışlar.

Hazırda A. Bakıxanov adına Quba diyarşünaslıq muzeyində “Fətəli xanın həyat və fəaliyyəti” nə həsr edilmiş xüsusi şöbə nümayiş etdirilir və Quba şəhərindəki ən böyük və yaraşıqlı küçələrdən biri onun şərəfinə “Fətəli xan küçəsi” adlandırılmışdır.

Əkrəm Zeynalov

Hürriyyət.- 2021.- 17 avqust.- S.12.