Nizami poeziyası: insan

fenomenologiyasının katarsisi

 

Nizami poeziyası qarşısında itaət etmək hər bir şair üçün şərəfdir, əgər o, şei­­rin bədii – riyazi inteqraldan, insan qəlbinin enerjisindən cəsarətlənib əlinə qə­ləm alırsa. Və yazandan sonra İlahi bir iş gördüyünü iqrar edirsə ruhən yüngülləşir, fə­­sadlardan uzaqlaşır. Bu ovqatda şair İlahi ilə ruhi səsləşmə şəbəkəsinə daxil olur. Və ilk öncə İnsan faktoru bu varlığın ecazkarlığının yaradıcı düşüncəyə ma­lik­li­yi­ni, zid­diyyətsiz yaşaya bilmədiyini, gənc nəsillər tərbiyə etdiyini (sərvətlərin for­ma­­laş­­ması cəhdində bulunduğunu) və ilaxır ədəbiyyatın əsas mövzusu edəcə­yi­ni dü­­şü­nür. Konkret götürsək, poeziya zamanın, dövrün əxlaqi və sosial problem­lə­ri­nə bir­ba­şa cavabdehlik göstərməsə də ədəbiyyatşünaslar ədəbi materialı rəsmən bel­let­çitük və ciddi kateqoriyaya ayırmışlar. Bu ayırmanın əsasında nəyin dayan­dı­ğı­­na zəmanət vermək çətindir, həqiqət budur ki, poetik əsərlərdə (şərq şeirində) şai­­rin ciddi problemlərə müdaxiləsi hər bir müəllifə müncər deyildir. Oxucu tələ­ba­tı var ki, əsərlərində qaldırdığı bəşəri ideyalar mütərəqqiliyi, praqnozlaşdırıcı qabi­liy­­­yəti, insan əxlaqının fövqəl qüvvəyə motivasiyasının psixoloji mexanizminin real­­­laşması vacib şərtdir. Firdovsi, Nizami, Sədi, Nəsimi, Füzuli kimi korifeyler Dün­­­­ya ədəbiyyatının nəhəngləridir. Nizami şeirinə (poeziyasına) varanda mü­­­tə­fək­kir­lik tapırıq, soaial – ictimai konsepsiyaları, didaktik görüşləri bədii ya­ra­­dıcılıq kon­tekstində götürürük.

Şərq İntibahının Azərbaycan qolunda – qanadında iki dahinin: Nizami Gən­cə­vinin və Nəsirəddin Tusinin bədii və elmi fəaliyyətində tarixi hadisələr: birində ta­rixilik poetik şəkildə tərənnüm edilmiş, digərində tarixi kontekstdə tərbiyəvi – pub­lisist mühakimə ilə təsvir olunmuşdur. Başqa sözlə, tarixin poeziya ilə ifadəsi və həyatın pedaqoji yönümdən şərhi. Hər iki dahi bədii və tərbiyə kateqoriyalarını ta­rixi aspektdə qoşalaşdırmışdır.

Aristotel demişdir: “Poeziya tarixdən daha fəlsəfi və ciddidir: poeziya daha çox ümumidən, tarix xüsusidən danışır”.

Təəssüf ki, tarixçilər tarixi faktlara, onun dəqiqliyinə qarşı – laqeydlik de­məz­­­dik – mənfur millətçilik, özündə olmamağın dərdini yaşamaqla xalqın bədii, el­mi, mədəni dəyərlərini görmək istəmədən kəskin şəkildə inkar etmişlər. O xalqın or­taya qoyduğunu əslində mənimsəyirlər, özününküləşdirirlər: min illik tarixi kəşf­lə­rin, nəzəriyyələrin, hipoteziyaların, nəzəri aksiomların “oğrusuna” çevrilirlər. M.Lo­­­monosovun, Nyutonun, Keplerin, Mendeleyevin, Eynşteynin və başqalarının müəl­lif kimi bəşəriləşdirdikləri elmi naliyyətləri, kəşfləri XII-XIII əsrlərdə Nizami və Tusi – şair bədii sözlə, alim isə elmi dillə təsvir etmişlər. Təsadüfi deyil “fizik­lər – li­riklər” problemi bu gün də dəbdədir. Biz ötən əsrin 70-ci illərində “fiziklər – li­­rik­lər” silsiləsindən xeyli məqalələr çap etdirdik. Qərb filosofları, psixoloqları, ge­­­ne­tikləri və başqa ixtisas sahibləri insanın cinsi və sosial tərbiyəsinə diqqət ayır­dı­­lar (Kant, Hegel, Lebon, Freyd, Yunq, Nitşe, Şopenhager və b.). Müsəlman şər­qi­­nə üz tutdular: bu elə – belə maraq deyildi...

“Avesta” Avropaya ayaq açmışdı, müəl­lifi Zər­düşt Nitşenin oxucu  siyahı­sın­da idi. “Qobusnamə” heyrət doğur­muş­du. Bu mad­­di dəyərlərin mərkəzində İn­san – Allahın bəndəsi dayanırdı. İngilis filo­so­fu və döv­lət xadimi Frensiz Bekon (1561-1625) yazırdı: “İnsan təbiəti bilavasitə, Al­lahı isə təbiəti öyrənməklə, öz – özü­nü reflekslərlə dərk edir. Təbiət elmləri və nə­zəri əmə­li hisslərdən ibarətdir. Hiss­lər biliyin əsasıdır, ağılla təcrübənin inkişafı hər şe­yə qadirdir!”

Şərq həmişə olduğu kimi, İnsanı tərbiyənin subyekti gözündə görürdü, özü­nü an­lamalı, Dünyaya uşaq gətirməli və tərbiyələndirməlidir. Şərq VII-VIII əsr­lər­dən baş­layaraq İnsanın varlığını Allahın bir zərrəciyi kimi qiymətləndirdi, yəni o, mə­­nə­vi – ruhi başlanğıcdır, veranta, sufizm, panteizm konsepsiyaları yarandı. O cüm­­lə­dən, sufizm (təsəvvüf) fərqləndi. Şairlər də bu təriqətə üz tutdular. Mütə­fək­kir Ni­za­mi istisna deyildi. Nizami bəşəri humanizmin bir qolunu özündə ehtiva edən uto­pik cəmiyyətin bədii konsepsiyası yaşadığı mühitin filosoflarının, tarix­çi­lə­­rinin əqli im­kanlarından kənar idi. Şairin əxlaqi baxışları üçün xarakterik səs­lə­nən insan hiss­lərinin cövhərinin dəyərlərinə münasibəti Qərb alimlərini əsla maraq­lan­dır­ma­mış­dı – təəssüf doğurur. Bir həqiqətdir ki, cinsi fərqlərin statusu psixi du­ru­­mun­da öz­lərinə və insanlara münasibəti, neqativliyin şişirdilməsi bəşəri zəmində xa­­tır­lan­ma­ması, süni ideoloji təsir altında hər yeni nəsillərə ötürülməsi “kölgə” ov­qatını ya­radır.

Nizaminin poeziyası isə heç zaman standart tədqiqat mövzusu olmamışdır. Bəl­­lidir ki, XI-XIII əsrlərdə Bizans imperiyasının süqutundan sonra dövlətçilik for­ma­­laşmağa başladı, Osmanlı dövlətinin meydana gəlməsilə (XIII) mədəniyyət, o cüm­­lədən, emal inkişafa qədəm qoydu. İslamın qəbulundan sonra Dün­yə­vi elm­lə­rə, İlahiyyata meyl gücləndi, cərəyanlar yarandı. Məsələn, xatırlatdığımız ki­­mi (“Su­fizm” – bu söz ərəbcə “yun”, yaxud “qaba” yundan hazırlanmış parça mə­­na­sı­nı verən “saf” – “suf” sözlərindən yaranmışdır). Sufizmin mahiyyətini dərk edən Ni­­zami Təsəvvüfi fikirlərə, yozumlara hörmətlə yanaşmışdır. Nizami pozi­ya­sı in­sa­­na (Allaha), irfana, məhəbbətə, bir sözlə, əxlaqa sevgiyə səsləyir təşviq edi­lir.

Şərq poeziyası özünə məxsus mövzusu və üslubu çalarları ilə bu günün ədə­biy­yat kontesktində Qərbin söz sənətindən tamamilə seçilir, bunun bir mühüm səbəbi xalq­ların (millətlərin) yerləşdiyi təbii mühitlə, sivil əlaqələri ilə bağlıdır.

Orta əsrlərin IX-XII yüz illikləri Qərb üçün gözlənilməz oldu: ərəb xilafə­ti­nin hakimiyyəti heç də sovet ideologiyasının iddiaları ilə üst-üstə düşmürdü. Hətta el­­mi naliyyətlərinin hansı mənbədən qidalandığı inkar olunurdu. Bir faktla kitafət­lə­­nəcəyik: Eramızadan əvvəl yaşamış Sokrat, Platon və Aristotel “üçlüyü” ərəb və fars alimləri tərəfindən tərcümə olunmuşdur. Xüsusilə, Abbasi xəlifələrindən Əbü­cəfər Mənsur (754-775), Məmun (813-833) vaxtında “tərcüməçilik hərəkatı”geniş ya­yılmışdı, hətta məktəb təsis edilmişdi və “Hikmət evi” adlandırılmışdı. Bunun nə­ticəsiydi Yaqub Kindi, Əbunəsr Fərabi, Əhməd Birunu, Bəhmənyar, İbn Sina, Mah­mud Qəznəvi kimi peşəkar filosofları yetişdi, bu simalar, xüsusilə, Aristotel ir­si­­ni öz dillərinə çevirdilər. Halbuki, Qərb bu simanın bəşəri səciyyəli “Orqanon”, “Ri­­to­rika”, “Poetika”, “Etika”, “Metafizika” və başqa əsərlərini Vətənlərinə gətir­di­lər. Və Aristotel fəlsəfi məktəbini: aratdılar, Qərb isə yaxşıca əxz etdilər – özü də 5 əsrdən sonra!

F.Engelsin Aristotel haqqında fikri ilə razılaşmamaq olmaz: “Aristotel dia­lek­tik təfəkkürün artıq ən mühüm formalarını tədqiq etmişdir”. (F.Engels “Anti – Du­­rinq”, Bakı. 1967)

Şərq şeirində qadın gözəlliyi, onun bəxş etdiyi səadət ovqatı, yaşamağa nik­binliyi sevgidə təzahür edir. Əgər Aristotelin estetik fikri ilə desək, aşiq və mə­şuq bir-biriylə qovuşmamaqda “günahları” yumağa – katasisə gəlirlər, adətən, bu­nu zə­­ma­nədə axtarmağa çalışmırlar. Platonda Pifaqordan gəlmə katarsis anlamı gö­zəl­­li­yin təsəvvürü ilə – idrakın cismani gözəllikdən ruhi gözəlliyə yüksəlməsilə bağ­­lı­dır. Aristotelin katarsisi “təmizlənmə”nin şərtlənir və faciəviliklə əlaqədar təli­mi­nin əsa­sında dayanır. Şərq qəhrəmanlarından Leylilər və Məcnunların bir-birinə qo­vuş­ma­ması adiləşə bilərdi: Məgər bütün gənc sevgililər vüsala yetməyəndə öl­mə­­li­dir­lər­mi? Amma Məcnunlar və Leylilər sonda öldülər, bununla ruhları təmiz­lənir.

Dahi psixoloq Ziqmund Fridin (1856-1939) – psixo analizin banisinin bəzi nə­zəriyyələri (Röya nəzəriyyəsi və Psixo analiz konsepsiyası) sırasında “Libido” an­layışı bütün dünya elmini maraqlandırmışdır: belə ki, təhtəlşüur fikir və psixo­lo­ji repressiya mexanizmi nəzəriyyəsi daha çox məşhurlaşmışdır. Alim insan ruhu­nun faciəsi səbəblərinə onu sağaltmaq üçün nə etməli olduğuna da toxunmuşdur. “Li­bido” məsələsinə müəlliflik etməklə bütün yaradıcılıq prosesi seksual ener­ji­si­nin (“libido”) sublimasiyası (yüksəlməsi) nəzəriyyəsində baş tutur. İncəsənət də yu­xu­ görmə (röya) kimi elə bir hadisədir ki, bariz şəkildə büruzə verir.

Cinsi enerjinin – “Libido”nun həmin şəxs tərəfindən paylanılmasının həm mə­nəvi – ruhi, həm də ictimai – sosial əhəmiyyətindən çox mətləblər ortaya çıxır.

Z.Freyd nə şair, nə rəssam, nə yazıçı, nə də bəstəkardı, lakin o, yaradıcılığın müəllif şəxsiyyətinin içindən – ruhundan qaynaqlandığını analiz etmişdi, habelə şöh­­rətli yazıçılardan R.Rollan, S.Sveyq, R.Rilks və digərləri ilə tanışdı ki, gələcək­də psi­xoloqun yeni ideyaları ədəbi – bədii fikirdən yaranacağına inanırdı. Adını çək­­mə­li olduğum “Leonarda da Vinçi” adlı tədqiqatında (1910) birmənalı qarşılan­ma­yan, mü­bahisə doğuran məsələlər yox deyil, bu şəhvət hissi ilə bağlıdır. Belə ki, ali­min yaz­dığına inansaq: dahi rəssamın çəkdiyi qadın obrazlarında “Mona Liza” və baş­­qa­ları onun anası Katerinanın son dərəcə sərt xarakteri müəyyən cizgilərdə öz ək­­si­ni tapmışdır.

Bizi Edip kompleksi maraqlandırır. Z.Freydin kompleksində irəli sürdüyü uşa­ğın doğma anasına erotik hiss bəsləməsi iddiası inandırıcı görünmür və nəzəriy­yə­sini şərqli psixoloqlar pis qarşılamışlar, eləcə də şairlər. Şərq poeziyasının ko­ri­fey­ləri Firdovsi, Rudaki, Nizami, Füzuli, Vaqif və başqaları – bu simalar həm də də­rin biliyə, dünyagörüşünə, antik fəlsəfi savada malik olublar. Poemalarında şəh­vət hissinə nəsnə kimi baxmışlar, qadın obrazlarında, eləcə də kişi surətlərində ali müd­riklik hissini yüksək qiymətləndirmişlər. Füzulinin Leylisi Məcnuna yaxın­laş­maq­la vüsala qovuşmaq istəyirsə Məcnun imtina edir. Mübahisə aparmaq istəməz­dik. Qərb alimlərinin erotik problemlərə belə bir etikadan (əxlaqdan) yanaş­ma­la­rı­na təbii baxmaqda qeyri – adilik yoxdur. Uşaq özünü tanıyanda ona sual vermək: “Sən qoca vaxtı anana intim hiss bəsləmisənmi?”– Cavab necə səslənər. Yaxud, bir­başa “sən uşaq ikən anana intim sevgin olub” təkidində yeniyetmənin halını tə­səv­­vü­rə gətirərək və bunu yazdığımın xəcalətini çəkməmək olmur.

Z.Freydin Şeksprin “Hamlet” faciəsinə müraciəti atanın öldürülməsinin bir növ oxşarı olan şah Xosrovun Şirinlə bir yataqda ikən qeyri – qanuni arvadından do­­ğu­lan oğlu tərəfindən öldürülməsi faciə deyilmi? Məgər orta əsr Şərqində psi­xo­loqlar yox idimi? Lakin Farabinlər, Bəhmənyarlar, İbn Sinalar, Tusilər tədqiqat möv­zularında saf davranışa (əxlaqa), qadın – kişi münasibətlərində mübhəm çalar­la­ra belə ehtiyatla yanaşmışlar, bəşəri problemləri araşdırmışlar...

 

(Ardı var)

 

Allahverdi Eminov

 

Hürriyyət.- 2021.- 7 dekabr.- S.14.