Milli yer adlarımızın etno-morfogenezisi…

IV yazı

Qərbi Azərbaycanın (30 min kv.km-ə qədər ərazi) ayrı-ayrı mahallarında (Zəngəzur, Basarkeçər, Dərələyəz, Zəngibasar, Ağbaba, Şirəyer, Dilican, Dağ Borçalı, Göyçə…) əski milli-mənəvi və tarixi-maddi irsinin, coğrafi landşaft strukturlarının, şifahi və yazılı xalq folklorunun… etnogenezisi, morfoloji və genetik əsaslarının sırf müsəlman-türk mənşəli olmasını yerli, milli toponimik klassifikasiya çox aydın ifadə edir.

Bu baxımdan Dərələyəz mahalı üzrə yerləşən, yaşı miniiliklərə bərabər olan yaşayış-ərazi vahidləri və onlara bitişik olan təbii-coğrafi yer-yurd adlarının etno-morfoloji təhlili tarixi-coğrafi məlumatların zənginliyi və elmi-nəzəri əhəmiyyətinə görə maraq doğurur.

Mahalın Paşalı nahiyəsində Köçbəy (“bəylər məskəni, bəylərin köç edib məskunlaçdığı və bəylərin köç etdiyi yer”), Leyliqaçan (3 km aralıdakı Gümüşxana kəndindən olan cavanın bu obadan (10 evli, 235 km-lik İrəvan-Gorus yolu bu kəndin ortasından keçir) Leyli adlı qızı qaçırdığına görə belə adlanıb), Almalı (1920-ci ildən sonra boşalmış bu kəndə xaricdən hay sürüsü köçürülüb, “alma bağları ilə zəngin, örtülü ərazi” mənasındadır), Mərətüs (“tüstüləyən çökəklik”), Söylan (“söylənən, sakit olmayan, igid, döyüşkən qövmün yaşadığı yer”), Tərp və Hərhər (əski Alban xalqları birliyinə daxil olan Qarqar (Gərgər, Xarxar) tayfasının adının yerli dialekt, şivə təhrifi, antro-oro və hidrotoponimdir), Qayalı, Çul, Göyərçin, Çaykənd … kəndlərinin təbii-coğrafi şəraiti də bu toponimlərlə ifadə olunmuşdur.

Adı çəkilən yaşayış məntəqələrinə bitişik relyef-meşə örtüyü, çay şəbəkəsi, maddi-tarixi irs nümunələri…də əski müsəlman-türk dünyagörüşünün, milli təfəkkürünün minilliklər-yüzilliklər boyunca formalaşmasını bildirir, etno-morfoloji xüsusiyyətlərini əks etdirir.

Mərətüs (bu kəndin əhalsi 1926-cı ildə qonşu kəndlərə köçürülərək boşaldıldı) və Köçbəy kəndləri arasında (5 km) yerləşən Diblər dağının kollu-koslu, qayalı zirvəsi Buzxana adlanırdı (dağın qaşındakı soyuq, buzlu yuvadan bir şey atanda dağın cənubundakı, 2 km aralıda relikt Qanlı göldə üzə çıxırdı). Köçbəy kəndinin cənub-qərbində Ağyarğan dağı (2528) yaranmışdır.

Köçbəy kəndinin (2025 m hündürlükdə yerləşir) günbatan tərəfində, 1,5-2 km-də, Leyliqaçan kəndinin cənubunda (bu kəndlərin arası 3-4 km idi) qalın, sıx “Abutalıb meşəliyi” (palıd, vələs, alma, alça ağacları, itbirnu… kolları bürümüş), ona bitişik “Leyliqaçan meşəsi” uzanırdı. Kəndin içindən axan Kilsə çayı, quzey qırağındakı Dərəyurd çayı qoynu güllü-çiçəkli yaylaqlarla örtülü Pənik (“yatmış çoban itinin xatırladırdı uzaqdan baxanda”) dağında üzə çıxan çeşmələrdən (“Çınqıllı bulaq”, “Payızyurdu bulağı”, “Haça bulaq”, “Hacı Şavaş bulağı”, Hacı Fərhad bulağı”, “Məmmədölən bulağı”…) qaynaqlanırdı.

Haça dağından da axan bulaqlar da Kilsə çayına tökülürdü.

Dərəyurd və Kilsə çayları Qısıryurd dağı yaxınlığında birləşərək 10 km-dən sonra Arpaçay çayına qovuşurdu.

Köçbəy kənd qəbirstanlığında qəbirüstü qoç, dəvə təsvirli baş daşlarında ərəb əlifbası ilə yazılan nəsihəti axund-müəllim Xəlil Əlirza oğlu Hacıyev (1900-1974) oxumuşdur:

burda nələr yaşadım, hər rəngdən yüz etdim.

axırda bir bardaq qaldı, aldım belimə, apardım,

yolda sındı, para-para oldu…

Leyliqaçan kəndinin quzeyini Qonqazdı meşəsi bürümüşdü, kəndin içindən axan çayın mənbəyi, Köçbəy kəındindən şimal-şərqə, 3-4 km aralıda yerləşən Qısıryurd dağında (2968 m, eyni adlı yaylaqda) idi. Bu dağın simsarında yerləşən (200-300 m aralıda) Gümüşxana dağındakı (zəngin filiz yataqları var idi, burada əski yurd yerlərinin kalafaları da qalırdı) bulaqların da suyu axıb bu çaya tökülürdü, kəndlə dağın arası 3 km olardı.

Qısıryurd dağının şimal-şərq yamacından başlayan Arxaşan çayı 30-40 km məsafədə Həkəri çayına qovuşurdu. 1970-ci illərdə haylar bu çayın üstündə süni göl yaratdılar, yeraltı tunel açıb suyunu Göyçə gölünə axıtdılar.

“Vədə yeri qayası” Qısıryurd dağının üstündə, qövsvari şəkildə şimal-cənub istiqamətindəki çılpaq, sal yüksəklik idi, uzunluğu 7-8 m, hündürlüyü 5 m olardı, ortasında çıxıntı, altında kaha vardı. Tərəkəmə elatı günün vaxtını həmin çıxıntının kölgəsi istiqamətinə uyğun müəyyən edir, işlərini o vaxtla aparır və möminlər namazlarını dəqiq vaxtında qılardılar.

Qısıryurd dağının ətəyi əkin-biçin yeri (10 hektar) kimi istifadə edilirdi. Köçbəy kəndinin 3 km-də, cənub-qərbə tərəf Ağyarğan dağı, Arpaçay çayının sağ sahilindəki Tərp kəndinin qərbində (2,5 km-də) isə Çirişli dağı (1865 m) ucalırdı.

Qısıryurd dağının şərqində, 2 km-lik məsafədə Bərgüşad çayı (mənbəyi Qarabağ yaylasındakı, 3062 m hündürlükdə olan Zalxagöldən başlayır, uzunluğu 179 km, Həkəri çayının sağ qolu) axır.

Keşişkənd nahiyə mərkəzinin çənub-şərqində, 30 km aralıda olan Köçbəy kəndi Naxçıvan MR-nın Şahbuz rayonunun Qızıl-Qışlaq (21 km), Keçili (34 km) və Sirab (46 km) kəndləri ilə qonşudur.

Tərp kəndi 1720 m yüksəklikdə, qədim Keşişkənd şəhərindən 35 km cənub-şərqdə salınıb (Köçbəy kəndindən şimal-qərbə 10 km aralıda). Əski, tarixi müsəlman-türk mədəniyyətinin maddi abidələrini (XVII əsr məbədi, qəbirüstü daş abidə) yaşadan coğrafi məkandır

Pənik dağında eyni adlı yaylaq və bulaq vardı. Ona yaxın Hacı Fərhad yaylağı və bulağı, Məmmədölən yaylağı və bulağı tərəkəmə elatının ixtiyarında idi. Bu bulaqların suyu axıb Köçbəy kəndinin altında, qərbə tərəf 500 m aralıda birləşirdi, bu yerdə qədim yaşayış məskəninin olması barədə yaşlı sakinlərdən Məmiş Xanlar oğlu Xanlarov (1901-1975)…. həmişə danışırdı.

Hacı Fərhad Cəbrayıl qəzasının Böyük Mərcanlı kəndindən, imkanlı tərəkəmə olub, öz adına olan yaylaqda binələnirmiş. Bu yurdda mamırlaşmış, çox hissəsi torpağa batmış qəbir daşları da var idi.

Söylan kəndi Arpaçayının sağ sahilində yerləşir.

Almalı kəndi Naxçıvançayın sağ qolu olan Cəhri çayının sahilində yerləşməklə qədim tarixə malikdir, ərazidə XIII əsrə aid məbəd, 2 km cənubunda isə əski yurd ocaqları, şimal-qərbdə isə Oxbin (“min oxlu”) kəndinin qalıqları qalır.

1920-ci ilədək Şərur-Dərələyəz qəzasının tərkibində olan bu kənddə “Qafqaz təqvimi”nin məlumatına görə yalnız müsəlman-türk əhalisi (313 nəfər) yaşayıb.

Nahiyənin Çaykənd kəndinin əhalisi 1949-ci ildə Azərbaycana köçürüldükdən sonra əski yurd-yuva ocaqları hay sürüsü tərəfindən dağıdılmış və yox edilmişdir.

Hərhər kəndi 1728-ci ildən yaşayış məntəqəsi kimi qeyd edilsə də, etno-morfoloji baxımdan yaşı 3000 ildən çoxdur. Hay kilsəsinin və quldurlarının 1904-1906-cı və 1918-1920-ci illərdə bu kəndə basqınından sonraq kənd əhalisi soyqırıma məruz qalsa da bir hissəsi kəndi tərk etmiş və 1922-ci ildən sonra yenidən öz yurd-yuvalarına qayıtmışlar.

Növbəti məcburi köçürülmə və kəndin “erməniləşdirilməsi” 1948-1952-ci illərdə olmuşdur.

R.S. 1956-cı ildə hay kilsəsi və hay sürüsü Söylan kəndinin adını Əzizbəyov,1995-ci ildə isə dəyişərək Vayk, Almalı kəndini 1946-cı ildən Xndzorut, 1995-ci ildən sonra Tərp kəndini Saravan, Köçbəy kəndini Uxedzor, Arpa kəndi (1930-cu ilədək Naxçıvan MR-nın Şərur-Dərələyəz qəzasının tərkibində olub, 1897-ci il məlumatına görə 294 nəfər əhalisi yalnız müsəlman-türk mənşəli idi, e.ə. VI-V minilliklərə aid qədim insan yaşayış məskəni (“Arpa mağarası”) ilə tanınır, Paşalı nahiyəsindən 12 km cənub-şərqdə yerləşir) 1946-cı ildən sonra Areni, Göyərçin kəndi (e.ə. I minillikdə hun əsilli peçeneq-Koyerçi (Kuyerçi) tayfalarının adı daşıyır, Qazax qəzasının İcevan nahiyəsində Göyərçin kəndi, Qobustanda Göyərçin dağı, Cəbrayıl və Qubadlı rayonlarında Göyərçin-Veysəlli və Göyərcik kəndləri, Türkiyənin Qars vilayətində eyni adlı kənd və dağ vardır) isə 1918-ci il qətliamından sonra dağıdılmışdır, Çul kəndi (əski Göy türklərin Çol (Çul) tayfalarının adını yaşadan antrotopnimdir, Zərdab rayonunda Çallı kəndi də var) 1950-ci ildən sonra Artavan adlanır.

(Yazının hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalının Paşalı nahiyəsinin Köçbəy kənd sakini Kimran Məmiş oğlu Xanlarovun (1947) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Hürriyyət.- 2021.- 6-8 mart.- S.13.