Şuşada doğuldu
və ömrü
boyu bu şəhəri
tərk etmədi
Mir Möhsün Nəvvabın həyat və yaradıcılığı…
Mir Möhsün
Nəvvab 1833-ci ildə
Şuşada anadan olub. O, Şuşa şəhərində
yaşayıb-yaratmış şair, rəssam, astronom, ədəbiyyatşünas,
nəqqaş, tarixçi,
xəttat və musiqişünas azərbaycanlı
alim kimi tanınıb.
XIX əsrin ortalarında
Azərbaycanın hər
yerində kapitalist münasibətləri cücərən
və yeni təfəkkür yaranan bir zamanda orta
əsrlərə məxsus
elmi biliklər sisteminə sahib ensiklopediyaçı
alim Mir Möhsün Nəvvab bu şəhərdə yaşayıb-yaradır. Görkəmli
musiqiçi, şair,
rəssam, xəttat, münəccim, kimyaçı
və riyaziyyatçı
olan Mir Möhsünü
əsərlərinin məzmunu,
səviyyəsi və
həcmi etibarilə həqiqətən də orta əsrlərin sonuncu ensiklopedist alimləri dəstəsindən
hesab etmək mümkündür. Hərçənd ki, o, Şuşanın ictimai həyatında həmişə qabaqcıl,
o dövr üçün
mütərəqqi mövqelərdə
durmuşdur.
İndi Mir Möhsün Nəvvabı
ilk öncə musiqişünas,
Azərbaycan dilində
yazılmış “Vüzuhül-ərqam”
(“Rəqəmlərin izahı”)
risaləsinin müəllifi
kimi tanıyırlar. Ən yaxşı
klassik ənənələr
ruhunda qələmə
alınmış həmin
əsər Şərqdə
bu qəbildən yaradılmış son risalələrdən
biridir. Azərbaycanda isə, Nəvvab
sonuncu kimyagərlərdən,
münəccimlərdən və köhnə məktəbə mənsub
rəssamlardandır.
O,
1833-cü ildə Şuşada
Hacı Seyid Əhmədin ailəsində
doğulmuş və bütün ömrü boyu doğma şəhərindən kənara
çıxmamışdır. İlk təhsilini ruhani məktəbində alan Nəvvab
ərəb, fars, türk dillərini mükəmməl mənimsəmiş,
sonra isə Abbas Sarıcalı mədrəsəsində astronomiya,
kimya, riyaziyyat və digər elmlərin əsaslarına
yiyələnmişdir.
Uzun ömrü
boyunca Nəvvab Şuşanın mədəni
və ictimai həyatında fəal iştirak edib. Şerlər yazmış, özünün
açdığı mətbəədə
kitablar nəşr etmiş, məktəblərdə
dərs demiş, elm və incəsənətin
müxtəlif sahələrinə
həsr olunmuş iyirmidən artıq kitab yazmış, “Məclisi-fəramuşan” adlı
ədəbi, “Məclisi-xanəndə”
adlı musiqi məclisləri qurmuşdur.
Şairlərdən Abdulla bəy
Asi, Fatma xanım Kəminə, Məşədi Eyyub Baqi, Xan Qarabaği,
Abdulla Həsən Şahid,
ifaçı və müğənnilərdən Hacı
Hüsü, Məşədi
Cəmil Əmirov, İslam Abdullayev, Seyid Şuşinski və başqaları həmin məclislərin üzvləri idilər. Bu cəmiyyətlər Azərbaycandakı digər
eyni məqsədli məclislər Şuşadakı
“Məclisi-üns”, Şamaxıdakı
“Beytüs-Səfa”, Bakıdakı
“Məcməüş-şüəra” ilə sıx saxlayırdı.
Yaradıcılığı
Mir Möhsünün əsərləri içərisində
“Təzkireyi-Nəvvab” toplusu
daha artıq maraq doğurur. Burada XIX orta
əsrlərdə Qarabağdan
çıxmış 100-dən artıq şairin həyatı və yaradıcılığı haqqında
məlumatlar toplanmışdır.
Təzkirə 1913-cü ildə Bakıda kitab şəklində nəşr
olunmuşdur.
Nəvvab riyaziyyat, kimya və astronomiya ilə maraqlanırdı. O öz
evində iki teleskop qoyaraq, kiçik bir rəsədxana və kimya laboratoriyası yaratmışdı. 1899-cu ildə dərslik kimi qələmə aldığı “Kifayətül-ətfal”
kitabında o, göy cisimlərinin yerləşməsi
və günəş
tutulmaları haqda cədvəllər tərtib
etmişdir. Alim kimya
laboratoriyasında şagirdləri
ilə sınaqlar keçirir və orta əsrlərdə yaşamış kimyagərlər
tərəfindən verilən
nüsxələri yoxlayırdı.
“Nəsihətnamə” əsərində cavanlara
verdiyi nəsihətlərin
sayı 500-dən artıq
idi. Tanınmış pedoqoq və
alimin etik görüşləri müəyyən
mənada onun “Kifayətül-ətfal”, “Nurül-Ənvar”
və “Pəndnamə”
kimi kitablarında da öz əksini
tapmışdı. Qarabağ və
bütün Azərbaycan
incəsənətinə ən
böyük töhfəsini
isə Nəvvab heç şübhəsiz,
öz bədii yaradıcılığı ilə
vermişdi. Bir çox
akvarel rəsmləri,
kitab miniatürləri
və bir neçə bina və məscidə vurduğu naxışlər
bizə yadigar qalmışdır.
Mir Möhsün Nəvvabın
məşhur musiqi traktatı Vüzuhül-ərqam
ilk dəfə 1913-cü ildə
Bakıda nəşr olunmuşdur (Onun musiqiyə həsr etdiyi Kəşfül-həqiqəti-məsnəvi
əsəri də məlumdur). Həmin risaləsində Mir Möhsün ayrı-ayrı
muğamların, bəzi
dəstgahların mənşəyi
və onların adlarının kökü
haqqında məsələləri
araşdırır, muğamların
şer mətnləri
ilə əlaqəliliyi,
ifaçı ilə dinləyicinin qarşılıqlı
münasibətləri, akustika
baxımından onların
optimal yerləşməsi problemlərinə
toxunur. Nəvvab
ilk dəfə olaraq, dəstgah terminindən istifadə edir, o vaxt Qarabağda məlum olan altı dəstgahın adını çəkir:
Rast, Mahur, Şahnaz, Rahavi, yaxud Rahab, Çahargah
və Nəva. Nəvvabın sözlərinə əsasən, ifa olunan dəstgahın tərkibi bir çox hallarda ifaçının zövqündən
və qabiliyyətindən
asılı olur.
Alim həmin əsərində
Qarabağ musiqiçiləri
tərəfindən ifa
olunan 82 mahnı nə muğamın adını çəkir.
Mir Möhsün bir neçə muğamın mənşəyini
və onların adının etimologiyasını
araşdırır. Belə ki,
Azərbaycan, Nişapur,
Zabuli, Bağdadi, Şirvani, Qacarı, Şah Xətai və başqa muğamların adlarını
onların yaranmasında
rol oynamış şəxslərlə və
yer adları ilə əlaqələndirir.
Rast muğamını
bahar mehi, Rəhavini yağış
damlaları, Çahargahı
ildırım çaxışı,
Dügahı fontan vuran bulaqlarla, Humayunu quşların uçuşu, Nəvanı
bədbəxt sevgililərin
ah-naləsi, Mahuru suların şırıltısı,
Şahnazı bülbüllərin
cəh-cəhi, Üşşaqı
quşların havada süzməsi, Üzzalı
meteoritlərin hərəkəti
ilə əlaqələndirir.
Muğamların emosional təsiri haqqında Nəvvab yazır ki, Üşşaq, Busəlik
və Nəva şücaət və hünər göstərməyə
ruhlandırır, Bozarq,
Rahavi, Zəngulə, Zirəfkəndi, Hüseyni
kədərli duyğular
oyadır. Nəvvab musiqinin müalicəvi
əhəmiyyəti barədə
də bir sıra maraqlı fikirlər söyləyir.
Əsər bu sözlərlə bitir:
“Bu risalə Vətən
elminin qüdrətini
artırmaq məqsədilə
yazılmışdır.”
Ömrünün bir neçə
onilliyini Nəvvab yaradıcılığının tədqiqinə həsr etmiş musiqişünas Zemfira Səfərova yazır: “Vizuhül-ərqam
keçən əsrdə
yalnız Azərbaycanda
deyil, bütün Şərq ölkələrində
muğam ifaçılığının
və musiqi incəsənətinin vacib
məsələlərindən bəhs edən qiymətli bir musiqi əsəridir.”
Nəvvab
1918-ci ildə Şuşa şəhərində
dünyasını dəyişəndə
artıq Azərbaycanda
və onun hüdudlarından qıraqlarda
yaxşı tanınırdı.
Təqdim etdi: Məmməd
MİRZƏLİYEV,
Tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
Hürriyyət.- 2021.- 9-10 mart.-
S.14.