NAĞARA SƏNƏTİNƏ BİR NƏZƏR

77 yaşlı Şirzad Həsənov gözlərimiz qarşısındadır. Əsl ustaddır. Bütün ritmləri bilir. Ondan örənməliyik. O, 1960-cı illərdə Suraxanı mədəniyyət sarayında dərs deyərkən xeyli uğurlu nağaraçalanlar yetişdirib. Son dövrlərə qədər uşaq musiqi məktəblərində çalışarkən Şirzad müəllimin əla şagirdləri sənətə qədəm qoyublar. Yaşlı adamdır, sabah olmaya bilər, onu tapın, öyrənin.

71 yaşlı Hüseynqulu Abdullayev nağara sinifi üzrə pedaqoqdur, pensiyadadır, ondan da öyrənmək olar. Buzovnalı Nizami Paşayev və başqaları əla ifaçıdırlar və ustad səviyyəyə çatıblar. Kimləri unutmuşamsa, məni bağışlayın.

Ustad sənətkar Elşən Qasımovla ritm sənətimizlə bağlı bir neçə dəfə maraqlı və çox ciddi söhbətlərimiz olub. O, ritmlərimizi əla bilir və ifasında özünün də yeni fikirləri, əlavələri, ştrixləri var. Toylardan onun çox gözəl solo ifaları çəkilişə götürülərək yayımlanmaqdadır. Elə müxtəlif vaxtlarda mənim övladlarımın toylarında çox zəngin solo çalğılar sərgiləyib. Bunlar da internetdə yayımlanır.

Ustad və nadir ifaçı olduğu üçün onun üzərinə çox böyük məsuliyyət düşür. O, çox iş görrməlidir. Elşən bəy uşaqlıqdan, gənclikdən ustadlardan öyrənərək və öz üzərində müntəzəm işləyərək bu yerə gəlib çıxıb. Ondan öyrənmək lazımdır.

Rəhman Rasimoğlu da milli ritmlərə yaxından bələddir. Ondan öyrənmək mümkündür. Hər birimizin öyrənmək borcumuz var.

Axı haqlı olaraq deyilir ki, öyrənmək heç zaman gec və ayıb deyil. Öyrənək, öyrənək...

Buna da diqqət edək, ciddi məsələdir. Vaxtılə Azərbaycanda sənətkarlar nağaranı zil tembrlə çalmazdılar. Nağara xomlu olardı. Alətin səsində sambal vardı. Yalnız rəqs ansambllarında çalınan nağaralar zil səslənərdi, bu da rəqqas və rəqqasələrin ritmi daha aydın eşidib dəqiq oynaması üçün idi. Elə indi də həmin ansambllarda diametri kiçik, 32-33 diametrə malik zil tembrli nağaralardan istifadə edilir. Bu işdə tələbat budur.

Son zamanlarda bütün toy nağaraçalanları zil tembrlə ifa edirlər. Bu yalnız alətin üzünün plastik olması ilə əlaqədar deyil, ifaçıların öz istəyilə bağlıdır. Plastik üzlü nağaralarla da xomlu səs almaq mümkündür, təki istək olsun. İstək isə odur ki, ipləri dartmaq və zil səslə çalmaqdır. Bu isə əsl nağara səsi deyildir. Nağaranın isə özünəxas tembri və səslənməsi var. Zamanında olub və bu ənənəni qaytarmaq borcumuzdur.

Bəla burasındadır ki, son 15-20 ildə səhnələrdə, TV-lərdə, toylarda solist instrumental ifaçıları müşayiət edən nağaraçalanlar aləti zil çalırlar. Buna da yol vermək qəti düzgün deyil.

Hətta ustad nağaraçalanlar da zil tembrə alışıb. İrad bildirəndə bizimlə tam razılaşırlar. Lirik musiqidə istər vokal, istərsə də instrumental əsərlərdə ümumiyyətlə zil nağara ilə müşayiət düz deyil. Bəzilərinin düşüncəsi zəif olduğu üçün bura qoşanağara da qoşur. Zil nağara və qoşa nağara lirik melodiyanın əhvalını, məzmununu, səslənməni, gözəlliyini pozur və təsir gücünü azaldır. Heç bir lirik musiqidə qoşanağara ifa edilməli deyil.

Mənə haqlı olaraq irad tuta bilərlər ki, sənin ansamblının nağaraçalanının da tembri zildir. Bəli, bu barədə onunla dəfələrlə söhbətimiz olub, mənim fikirlərimlə tam razılaşıb. O, böyük staja, ifaçılıq və pedaqoji təcrübəyə malik, bütün ritmlərə bələd əsl sənətkardır. Bu adam harada tədrisdə çalışıbsa orada şagirdlərdən ibarət yüksək səviyyəli, möhtəşəm səslənən nağaraçalanlar ansamblı yaradıb. Sonuncu iş yeri Malıbəyli uşaq musiqi məktəbində yaratdığı “Şuşa” ritm qrupu çox məşhurlaşmış, baxış-müsabiqələrdə daim birincilik qazanmışdı. Buna görə də ona Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən fəxri mədəniyyət işçisi adı verilib.

Məsələ belədir, Heybət Babayev uşaqlıq illərində pionerlər evində sənət öyrənib, gənclikdə Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblında nağara çalıb. Yuxarıda qeyd etmişik ki, rəqs ansamblında nağaralar mütləq zil olmalıdır. O da təbii ki, bu qaydanı, tələbatı yerinə yetirib. Əks təqdirdə orada işləyə bilməzdi.

Beləliklə, onun da, rəqs ansambllarındakı müşayiətçi nağaraçıların özləri də, qulaqları da, zövqü də bu tembrə alışıb.

Heybət sonra filarmoniyada Ağası Məşədibəyovun rəhbəri olduğu ansamblda zil səslə çalıb, Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova, Mirzə Babayev, Əbülfət Əliyev, Anatollu Qəniyev, Nazim Ağayev və b. müşayiət edib, heç kəs ona irad tutmayıb, uzun illər toy ansambllarının tərkibində olanda da həmçinin. Görünür xanəndələri, musiqiçiləri qane edib. Konsertlərdə Şəmsi İmanovun solo çalğılarının müşayiətçisi olub.

Əslində onun kimi bu yaşda olanlardan nəyisə mütləq mənada tələb etmək də düz deyil.

Bu adam mənim ansamblıma 50 yaşında gəlib. Onun əl quruluşu, çalğı qaydaları, tembr xüsusiyyətləri necə vardısa, o vəziyyətdə bizə qoşulub. Hazırda 71 yaşı var.

Biz canlı çıxışlarda az olurduq, studiyada səs yazılarında isə Faiq daim onun tembrini bizi qane edən şəkildə tənzimləyib. Çəkilişlərimizə tamaşa edəndə bu hiss olunur. Son dövrdə mənim evimdə ifa edib telefonla çəkdiyimiz melodiyalarda Heybət müəllimin nağarası zil deyil.

Təsəvvür edin ki, bu boyda sənətkar son illərdəki məşqlərimizdə hazırladığımız melodiyalar zamanı ona verdiyim çətin, heç yerdə eşitmədiyi tapşırıqları səbr, təmkinlə qavrayaraq ləyaqətlə yerinə yetirir. Bizim qrupda hazırlanan bütün melodiyaların əhvalına, hər cümləsinə, keçidlərə, sonluqlara aid ritmlər çalınır. Burada xırdalıqlar, əl quruluşunda fərqli forma və s. incəliklər var. Bu heç də asan məsələ deyil. Lakin bu, bizim musiqiyə lazımdır və gələcək nəsillərə ötürülməlidir. Əslində isə bu adam çox çətin işi yerinə yetirir. Başqası işini çətinə salmaz, özünə əziyyət verməz və baş götürüb qrupdan gedərdi. O, isə sənətini ürəkdən sevdiyi üçün hər çətinə qatlaşır, bu yaşında da öyrənir, tələbimi yerinə yetirir və çətin ifa tərzini ortaya qoyur.

Zaman gələcək Heybət Babanın bu işi təqdir olunacaq, dəyər verilərək öyrəniləcək. Əziz həmvətənlər! Musiqidə hər şey var, xeyli incə nüanslar, mətləblər, maraqlı ritm işlətmə qaydaları mövcuddur və bunları tapıb ortaya qoymaq vətəndaşlıq borcumuzdur. Biz illərdir ki, bu üslubda çalışırıq. Bunu gənc nağara ifaçılarına nümunə olsun deyə qeyd edirəm. Sənəti, öz işini sevmək bax belə olar. O, bu yaşda da öyrənir. Pensiyadadır, heç yerdə, işləmir, lakin sevimli sənətindən də ayrılmır və öz yeni töhfələrini vermək arzusundadır. Əsl fədakar sənətkar belə olmalıdır. Allah qorusun.

İndi ömrümüz qalsa, işimzi davam edə bilsək, bizim qrupda nağara zil səslənməyəcək. Bu fikirləri ona görə qeyd edirəm bilsinlər ki, biz öz işimizə də tənqidi yanaşa və onu düzəltməyə çalışırıq. Əks təqdirdə başqalarına irad tutmağa, nəyisə düzəltməyə haqqımız olmaz.

Mən Heybət Babanın 60 illik yubileyi ilə bağlı milli radionun fondu üçün solo, “Ritmlər kompozisiyası” hazırladım. O dövrə qədər olan nağara ifaçlarının solosundan fərqli bir iş gördük. Hər ritmə dair yeni musiqi bəstələdim. Faiqin studiyasında yazıldı. 2023-cü ilin yayında Mədəniyyət kanalı bu kompozisiyanı öz fondu üçün çəkərək yayımladı. Əlbəttə, bunların hamısı Azərbaycan nağara ifaçılığına, onun inkişafına xidmətdir.

Mətləbə qayıdaq. Siz, əziz musiqiçilər, ərəblərin, farsların, türklərin ansambllarının internetdəki konsertlərini seyr edin, görün orada bəm ritmlərin tələbatı üçün bəm səsli qavallardan neçə istifadə edirlər. Yəni zil səsli dümbəklərin yanında bəm qavallar səslənir.

Hazırda bizdə belədir, zil səsli qoşanağaranın yanında nağaranı da zil edirlər. Heç də yaxşı deyil, olmaz.

Vaxtılə Ağasüleyman İmanov, Kərim kişi, Pele Mamed, Hüseynağa, Çingiz Mehdiyev, Kamal Həsənov, Böyükağa Muradov, Bigəhli Rafiq, Ramiz Həsənov, Rafiq Budaqov (Eysebio), Şirzad Həsənov, Tahir Hüseynov, Almaz Quliyev və başqaları nağaranı öz qaydasında, əsl tembrində ifa ediblər.

Nağara sinfinin müəllimi, ustad Azər Əliyev bütün şagirdlərinin, onlardan ibarət yaratdığı ansambll üzvlərinin alətlərini bir-bir kökləyər və yaxşı tembr alardı.

Gəlin Azərbaycan nağara sənətini qaydaya salaq, bu aləti zil deyil, xoşagələn tembrdə çalaq, beyinləri yormayaq və həm də ümumi səslənməni pozmayaq. Bu nağaradır, dümbək və ya qoşa-nağara deyildir.

Hələ onu da deyək ki, xails ritmlərimizi bərbad hala salanlar da var, əsl ritmlərimiz kənarda qalıb, bu barədə başqa vaxt söhbət edərik.

Nağara ifaçılarının əksəriyyəti “Vağzalı”nın əsl ritmini bilmir. Bizim qrupun nağaraçalanı Heybət Baba belə ritmlərdə tam ustadır. Ondan bütün ritmləri öyrənmək mümkündür.

Hələ bunları demirik ki, nağara ifaçıları “Qazaxı”, “Şələqoy”, “Bakı”, “Kinto” rəqs havalarını öz ritmində deyil, “Tərəkəmə”, “Süleymanı” ritm ölçülərində çalırlar. “Qoçəli” ritmini düz çalmayanlar var. Düşüblər sintezator ritmlərinin ardınca. Müasir, qondarma mahnıları fars ritmləri ilə çalırlar. Polemika açsaq çox məsələlər meydana çıxacaq.

Xəbəriniz olsun ki, Şirvan aşıq, Qərb aşıq məktəbinin çox unikal, çətin ritmləri var. Dünyanın bir sıra ölkələrində olduğu kimi bizdə də bunlar sinkopa ritmlər sayıla bilər. Hə, bunlardan xəbər tutsaydınız yaxşı olmazdımı?

Əzizlərim! Siz ritm sənətinə xidmət edir, oradan ruzi qazanırsınız. Sənətinizi sevmək, ritmləri qorumaq borcunuz var. Əsl insan, layiqli sənətkar öz peşəsini mükəmməl öyrənər və sədaqətlə xidmət edər.

O ki, sizi şadlıq saraylarında istismar edir, hər məclisdən 20 AZN maaş verirlər, burada nə bizim, nə də əsrlərlə yaradılıb bizə ötürülən möhtəşəm, məhrəm, doğma ritmlərimizin günahı yoxdur.

ƏHSƏN RƏHMANLI,

TƏDQİQATÇI, SƏNƏTŞÜNASLIQ

ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU

Hürriyyət.- 2023.- 19 sentyabr.- S.14.