HEYDƏR ƏLİYEV: TARİX YARADAN TARİXİ ŞƏXSİYYƏT

Dağların möhtəşəmliyi uzaqdan daha aydın göründüyü kimi, Heydər Əliyev şəxsiyyətinin böyüklüyü də özünü hələ keçmiş SSRİ zamanında, üstəlik, həm də Azərbaycan SSR-in sərhədlərindən kənarda hiss etdirirdi. Tale elə gətirib ki, uşaqlığım Azərbaycandan kənarda keçib, tarixi Azərbaycan torpaqları olan Ermənistan SSR ərazisində doğulub böyümüşəm. Hesab edirəm ki, bir azərbaycanlının böyük olmasının hiss edilməsinin ən yaxşı formalarından biri onu Azərbaycandan kənarda müşahidə etməkdir.

Hesab edirik ki, Azərbaycanı təmsil edən azərbaycanlının bu və ya digər parametrlər üzrə nə qədər böyük şəxsiyyət olması, nəyə qadir olması daha çox onun Azərbaycandan kənardakı nüfuzu ilə ölçülür. Fikrimizcə, bu kriteriya obyektiv kriteriyadır. Azərbaycanda yaşayan bir azərbaycanlının Ulu öndər Heydər Əliyev haqqında təsəvvürləri Azərbaycan reallığı və Azərbaycan ictimai, siyasi informasiya mühitinin şərtləri içərisində formalaşır. Lakin Azərbaycandan kənarda yaşayan bir azərbaycanlının Heydər Əliyev haqqında təsəvvürləri bu şərtlərin kənarındadır, yəni tamamilə yad bir mədəniyyətin, yad ictimai münasibətlərin, yad informasiya mühitinin içərisində formalaşır. Ona görə də, hesab edirik ki, Heydər Əliyevə münasibətdə kənardan verilən qiymət daha obyektiv hesab edilməlidir. Çünki bir azərbaycanlı olaraq sən xalqının böyük oğlunun nəyə qadir olduğunu başqalarından eşidirsən, öyrənmiş olursan. Bu zaman sözün həqiqi mənasında bir şəxsiyyətin layiqli portreti gözünün qarşısında canlanır. Lakin məsələ ondadır ki, bu münasibət çox vaxt heç də obyektiv olmur. Xüsusən də mənim yaşadığım Ermənistan SSR-də Heydər Əliyevə münasibət olduqca qısqanc, eqoist və bəzi hallarda isə aşağılayıcı idi. Bu şərtlər içərisində bu mühit bizə Onu daha doğru qiymətləndirməyə imkan verirdi. Biz bilirdik ki, bir azərbaycanlı bizim tarixi düşmənlərimizi bu qədər narahat edirsə, onların fikrini bu qədər məşğul edirsə, deməli, bu adam onların məqsədlərinə mane olan nəhəng simadır. Mənim Heydər Əliyev haqqında ilkin uşaqlıq təsəvvürlərim də məhz bu əsaslar üzərində formalaşıb.

Məlum olduğu kimi, 1982-ci ildə Ulu öndər Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini təyin edildi və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Siyasi Bürosuna üzv seçildi, bunula da SSRİ-nin faktiki rəhbərlərindən birinə çevrildi. Bu hadisənin Ermənistanda doğurduğu rezonans hələ də gözlərimin önündədir. Ermənilər üçün bu bir məğlubiyyət günü idi. Ermənilərin bu qədər narahatlıq keçirməsi, respublikanın bir-birinə dəyməsi mənə bir daha Heydər Əliyevin nə qədər böyük insan olduğunu izah edirdi. Bu hadisə Ermənistanda yaşayan hər bir azərbaycanlını qürurlandırırdı, SSRİ rəhbərliyində belə bir azərbaycanlının olması bizim təsəvvürümüzdə qəhrəman obrazı yaradırdı. Bu hisslər o qədər xoş idi ki, biz hesab edirdik ki, küçədə, bazarda, ictimai yerlərdə, yəni harada olsaq, arxamızda güclü bir əl var və biz ona söykənirdik, ona arxalanırdıq. Hətta məişət zəminində olan konfliktlər zamanı belə ermənilərin bizə olan nifrətinin ünvanı Heydər Əliyev olurdu. Bu, Heydər Əliyevin nə qədər böyük şəxsiyyət olduğunu bizə hiss etdirirdi.

Bununla bağlı çox maraqlı bir uşaqlıq xatirəm də var. 1982-ci ildə orta məktəbdə oxuyurdum, Bakıya qəbula gəlmək niyyətində idim. Həmin dövrdə o zamankı Gümrü şəhərinə valideynlərimlə birgə alış-veriş məqsədilə getmişdik. Gümrü şəhərində avtovağzaldan bazar meydanına qədər olan ərazidə müxtəlif dükanlar var idi. Avtovağzalın ətrafında isə yarımdairəvi bir park salınmışdı. Bu parkın əsas simvolu iki ədəd salxım söyüd ağacı idi və hər söyüd ağacının altında bir qaynayan bulaq var idi. Bu park ermənilərin və azərbaycanlıların sevimli istirahət yeri idi. Bu yarımdairəvi parkın gözəl bir guşəsində Siyasi Büro üzvlərinin portretləri qoyulmuşdu və bu portretlər əlifba sırası ilə düzülmüşdü. Burada Mərkəzi Komitənin birinci katibindən sonrakı yerdə, səhv etmirəmsə, Andropovdan sonra Heydər Əliyevin portreti üçüncü dayanırdı. Biz saatlarla bu portretin qarşısında durur, qürur hissi keçirirdik ki, baxın, bir azərbaycanlı harada dayanıb. Yenə bir dəfə bir neçə sinif yoldaşımla bərabər bu şəklin önündə durarkən bir neçə nəfər erməni gələrək şəkilə qeyri-normal davranmaq istədi. Bu zaman bizim aramızda münaqişə yarandı. Qısa müddətdə bu münaqişədən ətrafdakılar xəbər tutdu, böyüklər işə qarışmalı oldu. Valideynlərimiz bazarda olduğu üçün biz avtovağzal meydanından bazaradək qaçmalı olduq. Bazar tünlük olduğuna görə hesab edirdik ki, orada sığınacaq tapa bilərik. Həqiqətən də bazarda izimizi azdıra bildik.

Bu xatirəni yazmaqda məqsədim bir daha onu göstərməkdən ibarətdir ki, Heydər Əliyevin Siyasi Büronun üzvü olması düşmənlərimizi nə qədər narahat edirdi. Böyüyəndən sonra anladım ki, onların bu narahatlığı əsaslı imiş. Sonradan öyrəndim ki, Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdə dəfələrlə edilən cəhdlərə baxmayaraq, ermənilər Azərbaycandan bir qarış torpaq qopara bilməyiblər. Halbuki digər birinci katiblərin zamanında on hektarlarla, yüz hektarlarla Azərbaycan torpaqları ermənilərə verilib. Sonradan öyrəndim ki, Dağlıq Qarabağ probleminin qaldırılmasına dəfələrlə cəhdlər göstərilib və Siyasi Büronun üzvü kimi Heydər Əliyev bunun qarşısını alıb. Sonradan öyrəndim ki, hətta 1980-ci illərin sonunda Heydər Əliyevin istefaya məcbur edilməsinin səbəblərindən biri Dağlıq Qarabağ məsələsinin qaldırılması və bölgənin ermənilərə verilməsi ilə bağlı satqın SSRİ rəhbərliyinin planları olub. Bütün bunları mən sonradan öyrəndim. Amma bunları bilmədən belə, düşmənlərimizin Ona olan münasibəti uşaq təxəyyülümlə mənə öyrədirdi ki, bu insan nə qədər böyük şəxsiyyətdir.

Həmin illərdə daha bir maraqlı hadisə baş verdi. Biz orta məktəbdə oxuyarkən, yəni 1982-ci ildə o dövrdə Maarif Müdirliyi adlandırılan rayon təhsil şöbəsindən gəlib bildirdilər ki, Ermənistandakı azərbaycanlı kəndlərində təhsil alan azərbaycanlılar orta məktəbi qurtardıqdan sonra heç bir imtahan vermədən SSRİ ali hərbi məktəblərinə qəbul olunurlar, həmçinin, deyirdilər ki, bu qərar Heydər Əliyevin göstərişi ilə qəbul olunub. Bu, Ermənistandakı kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılarda qəribə əhval-ruhiyyə yaratmışdı. Qadınlar deyirdilər ki, bu yaxşı qərar deyil, övladımızı 25 illiyə ailədən uzaqlaşdırır. Biz çox sonralar anladıq ki, bu, Ulu öndər Heydər Əliyevin nə qədər böyük uzaqgörənliklə atdığı addım imiş və bu qərarın qəbul olunması üçün O nə qədər əziyyət çəkib. Sonrakı hadisələr göstərdi ki, Heydər Əliyev hələ Sovet dönəmində ən böyük Azərbaycan milliyyətçisi idi. Ulu öndər Heydər Əliyev o zaman qəbul etdiyi bu qərarlarla, əslində Azərbaycanın gələcəyinə xidmət edirdi. Kim bilir, bəlkə də müstəqil Azərbaycanın gələcəyini düşünürdü.

Qeyd edək ki, həmin dövrdə doğrudan da, hərbi ali məktəblərə qəbul olunan Ermənistanda yaşayan azərbaycanlı gənclərdən sonrakı illərdə xeyli hərbçi kadr yetişdi və bir neçəsi bu gün Azərbaycanın Milli Qəhramanıdır.

Beləliklə, Ulu öndərin Sovet dönəmində Azərbaycana rəhbərlik etdiyi illərdə gördüyü işlərin mahiyyətinə diqqət yetirdikdə görürük ki, o dövrdə verilən qərarlar qeyri-adi uzaqgörənliklə xalqımızın gələcəyinə hesablanmışdı. Ulu öndərin Sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi illərdə formalaşdırdığı sosial, iqtisadi, intellektual təməllər sonradan müstəqil Azərbaycanın üzləşdiyi çətin sınaqlardan çıxmasında yardımçı oldu.

Ulu öndərin istər Sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində Azərbaycana rəhbərlik etməsi zəngin irs yaratdı. Bu irsin hərtərəfli araşdırılması və öyrənilməsi bir çox sahələr kimi, siyasi elm nöqteyi-nəzərindən də böyük önəm daşıyır. Heydər Əliyev irsinə politoloji aspektdən yanaşdıqda görürük ki, Ulu öndərin 1993-cü ildən etibarən müstəqil Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdəki fəaliyyəti siyasi elmdə yeni konseptual fikirlərin meydana çıxması üçün özündə kifayət qədər zəngin təcrübəni birləşdirir. Müstəqil Azərbaycanın qurucusu olan Heydər Əliyev milli dövlətin institusional və ideoloji əsaslarının, sağlam siyasi, iqtisadi, hüquqi sistemin qurucusudur. Müstəqil milli dövlətin yaradılması prizmasından baxdıqda, Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi irsinə bir neçə mühüm aspektdən yanaşmaq olar. Bunlar içərisində liderlik keyfiyyətləri, siyasi elitanın formalaşması, siyasi təşkilatlanma, milli birlik və milli ideologiyanı xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Milli dövləti və milli elitanı formalaşdıran lider

Liderlik fenomeni və onun mahiyyəti hər zaman tədqiatçıların diqqət mərkəzində olub. Dövr, zaman dəyişdikcə, liderlik fenomeninə yanaşmalar, münasibət də müvafiq olaraq zənginləşib, yeni çalarlar qazanıb. Buna səbəb dəyişən reallığın özü ilə bərabər, yeni tələblərə cavab verən, öz zəkası, düşüncəsi, uzaqgörənliyi ilə toplumun böyük əksəriyyətindən bir addım öndə olan, ən gözlənilməz məqamlarda belə möhkəm iradəsi və əzmkarlığı ilə vəziyyətdən çıxış yolunu müəyyən edən şəxsiyyətlərin siyasət meydanına gəlməsini tələb etməsidir. Liderlik fenomeni tarix boyu dövləti, xalqı müəyyən amal uğrunda səfərbər edən, irəliyə doğru aparan qüvvə kimi çıxış edib.

Bu bir həqiqətdir ki, bu gün Azərbaycanın bir dövlət kimi mövcudluğu, stabil və inamlı inkişafı liderlik amili ilə birbaşa bağlıdır. Məlum olduğu kimi, müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan siyasi, sosial, hərbi burulğanlar içərisində məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə idi. Sovet imperiyasının dağılması və Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunması kimi mühüm tarixi hadisələri ehtiva edən və 80-ci illərin sonlarından etibarən yaranan yeni siyasi situasiyada meydana çıxan bir sıra qüvvələrin liderlik iddiaları ölkəni daha böyük fəlakətlərə doğru sürükləyirdi. Zaman göstərdi ki, liderlik heç də sosial böhrandan, siyasi boşluqdan və xaosdan önə çıxmaq məqsədi ilə istifadə etmək cəhdi deyil. Yaxud liderlik heç də siyasi, iqtisadi böhranların, kataklizmlərin səbəb olduğu xalq hərəkatına öndən qoşularaq özünü irəlidə hiss etmək demək deyil. Lider öz ağlı, iradəsi, qərar qəbul etmək səriştəsi, kütlələrə doğru yolu göstərmək bacarığı ilə xalqı arxasınca apara bilən şəxsdir. Dövrün xüsusiyyətlərindən, situasiyadan, cəmiyyətin siyasi təşkili səviyyəsindən asılı olmayaraq, toplumu və dövləti müəyyən məqsədə çatmaq uğrunda səfərbər edən və irəliyə doğru aparan şəxs həqiqi lider hesab oluna bilər. Bu baxımdan, milli lider adını tam mənası ilə doğruldan Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışını və müstəqil dövlətə rəhbərlik fəaliyyətini nəzərə aldıqda görürük ki, O, hadisələrin axarına qapılmadı, əksinə əsl öndər kimi ölkədə və regionda gedən proseslərdən xalqın, dövlətin mənafeyi naminə maksimum istifadə etdi, bununla kifayətlənməyərək, bir sıra hallarda hadisələrin axarını münasib istiqamətə yönləndirməyi bacardı. Ulu öndər Azərbaycanı nəinki kritik siyasi, iqtisadi, sosial, hərbi durumdan çıxardı, həmçinin, ölkənin demokratik və hüquqi əsaslarda inkişafının, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının əsasını qoydu.

Siyasi idarəetmədə liderlik elə bir fenomendir ki, o, siyasi sistemin xüsusiyyətlərindən, siyasi rejimin növündən asılı olmayaraq, əhəmiyyətini və aktuallığını itirmir. Demokratik cəmiyyətlərdə dövlət idarəçiliyinin mükəmməl hüquqi-normativ əsaslarının yaradıldığı, demokratik təsisatların formalaşmasının tam başa çatdığı mühitdə də siyasi liderin mənəvi xüsusiyyətlərinin, idarəetmə keyfiyyətlərinin, əxlaqi dəyərlərinin, iradəsinin, xarizmasının əhəmiyyəti qorunub saxlanır. Bu baxımdan, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yolunda irəliləyən Azərbaycan üçün Ulu öndərin liderlik məktəbinin dərindən öyrənilməsi və bu irsin gələcəyin liderləri olacaq gənclərə öyrədilməsi olduqca mühüm önəm kəsb edir.

Ulu öndərin liderlik xüsusiyyətlərinin və idarəetmə fəaliyyətinin Azərbaycanda milli elitanın formalaşmasındakı rolu da diqqətəlayiqdir. Məlumdur ki, XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın zor gücü ilə sovetlərin tərkibinə qatılmasından sonra xalqımızın siması olaraq, üzə çıxacaq elmi və siyasi elita sıradan çıxarıldı və məhv edildi. Bu vəziyyət 1969-cu ildə Ulu öndərin respublikamıza ilk dəfə rəhbərliyə gələnədək dəyişməz qaldı. Amma bu dövrdən başlayaraq, Ümummilli lider Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, ictimai və digər sahələrində idarəçiliyi həyata keçirəcək azərbaycanlı kadrları yerləşdirdi, eyni zamanda, formalaşmaqda olan milli elitanın yenilənməsində iştirak edəcək gəncləri SSRİ-nin nüfuzlu universitetlərində təhsil almağa göndərirdi. Ulu öndər 1982-ci ilə qədər - Moskvaya gedənədək respublikadakı vacib sahələrə azərbaycanlı kadrları yerləşdirdi. Lakin 1987-ci ildə Ulu öndəri müxtəlif çirkin oyunlarla vəzifəsindən kənarlaşdıran Qorbaçov Azərbaycana Vəzirov kimi antimilli ruhlu “rəhbəri” təyin etməklə, siyasi elitadakı sistemi tamamilə dağıtdı. 1988-1990-cı illər ərzində bütövlükdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında baş vermiş hadisələr, xüsusilə, 20 Yanvar faciəsi, sonradan isə hakimiyyətə gələn Mütəllibovun “hakimiyyəti” dövründə Xocalı soyqırımının törədilməsinə, siyasi idarəçiliyi hərbi güc vasitəsilə qəsb edən AXC-Müsavatın dövründə isə torpaqlarımızın işğal olunmasına yol açılması milli elita və milli dövlət məsələsini daha da aktuallaşdırdı.

Belə bir məqamda Azərbaycanı uçuruma aparan siyasi oyunlardan usanmış xalq yenidən milli dövlət sahibi olmaq, dünyaya inteqrasiya etmək, torpaqlarını düşmən tapdağından azad etmək və gələcək nəsillər üçün firavan dövlət qurmaq üçün ölkəni uçuruma aparanları hakimiyyətdən saldı və layiq olan lideri idarəçilik sükanı arxasına dəvət etdi.

Milli ideologiyanın formalaşması və milli birlik

Müstəqilliyinə qovuşduğu ilk gündən Azərbaycan çox gərgin proseslərin içərisində idi. Keçmiş SSRİ-nin süquta uğradığı dövrdə Azərbaycanda və müstəqilliyini qazanan digər respublikalarda baş qaldırmış bir sıra milli-etnik zəmində konfliktlər içərisində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi mürəkkəbliyi və genişmiqyaslı olması ilə seçilirdi. Dağlıq Qarabağ probleminin bəzi xarici qüvvələr tərəfindən dəstəklənməsi və ardıcıl olaraq Cənubi Qafqazdakı bu konfliktin bir sıra ölkələrin xarici siyasətinin məhz bu təməl üzərində formalaşdırılması Azərbaycandakı daxili vəziyyəti bir qədər də mürəkkəbləşdirirdi. Paralel olaraq, həmin dövrdə ölkə daxilində başqa proseslər də baş verirdi. Erməni separatçıları tərəfindən törədilən etnik separatçılıq hadisələrinin ölkədə yaşayan ayrı-ayrı təzyiq qrupları tərəfindən dəstəklənməklə geniş miqyasda Azərbaycanın bütün siyasi coğrafiyasına yayılması qarşıya məqsəd qoyulmuşdu.

Belə bir şəraitdə xalqın təkidli tələbi ilə Azərbaycanda siyasi rəhbərliyə qayıdan Ulu öndər milli birliyin yaradılmasının zəruriliyini hiss edirdi. Bunun üçün Azərbaycan xalqının bütün sosial zümrələrini, etnik, siyasi təbəqələrini birləşdirəcək ümumi bir formulaya ehtiyac var idi. Bu məsələdə ideoloji faktorun rolunu düzgün qiymətləndirən Ulu öndər azərbaycançılıq məfkurəsini cəmiyyətdəki bütün etnosların və konfessiyaların maraqlarını ödəyəcək, ideoloji yarğanlara bölünmüş Azərbaycan cəmiyyətini birləşdirəcək ideya-siyasi struktur kimi irəli sürdü. İlk dəfə məhz, Ümummilli lider azərbaycançılığı tam dolğun konsepsiya şəklinə salaraq onun müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin əbədiyaşar olmasına, milli birliyin bərpasına və yeni cəmiyyət quruculuğu prosesinə töhfə verə biləcək bir ideologiyaya çevrilməsi üçün yeni çalarlarla zənginləşdirdi. Azərbaycançılıq ideologiyası dinindən, dilindən, etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlını vahid amal, ideya və Vətən ətrafında birləşdirir. Azərbaycançılığı təbliğ etməkdə Ulu öndərin məqsədi hər bir azərbaycanlıya vətənpərvərlik hissini, tarixi torpaqlarımıza, dilimizə, mədəni irsimizə, dövlət rəmzlərimizə məhəbbət aşılamaq idi. Azərbaycançılıq ideologiyasını mənimsəyən və onu şüurlu şəkildə qəbul edən hər bir insan öz vətəndaşlıq borcunu dərk etməli, müstəqil dövlətimiz ətrafında sıx birləşərək Azərbaycanın inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəməməlidir. Bu ideologiyanı bütövlükdə, Azərbaycanın bölünməzliyinin və stabil inkişafının siyasi əsası kimi dəyərləndirmək olar.

Təsadüfi deyil ki, azərbaycançılığın cəmiyyətimizdə qəbul edilməsi və mənimsənilməsi çox qısa zaman ərzində baş verdi. Çünki bu ideologiyanın əsasını təşkil edən humanizm, xoşgörü, dini-etnik müxtəlifliyə tolerant münasibət, vətənə sədaqət kimi mənəvi dəyərlər Azərbaycan xalqının genetik xüsusiyyətləri olmaqla bütün dövrlərdə özünü göstərir. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, müstəmləkə rejimindən müstəqil dövlətçiliyə keçid dövründə vəziyyəti gərginləşdirən obyektiv və subyektiv faktorların təsiri, eləcə də, respublikada gedən ictimai-siyasi proseslərdəki xaotik vəziyyət, iqtisadi tənəzzül, habelə ölkənin hərbi təcavüzlə üzləşməsi ilə eyni vaxtda xalq kütlələri arasında yaşanan təşviş və çaşqınlıq cəmiyyətdə mənfi tendensiyaların, mənəvi aşınmanın baş qaldırması ilə nəticələnmişdi. Vəziyyəti düzgün dəyərləndirən Ulu öndər azərbaycançılıq ideologiyasını siyasi-ictimai əhəmiyyət kəsb edən, dövlətçilik prinsiplərinin keşiyində duran sistemli konsepsiya şəklində cəmiyyətə təqdim etdi. Azərbaycançılığın dövlət siyasəti səviyyəsinə yüksəldilməsini göstərən ən bariz cəhət bu ideologiyanın sadaladığımız əsas prinsiplərinin Konstitusiyanın müddəalarında öz əksini tapmasıdır.

Lakin bu bir həqiqətdir ki, azərbaycançılığı insanlara qəbul etdirən və ümummilli ideologiya səviyyəsinə yüksəldən amil məhz Ulu öndərin çıxışları və səsləndirdiyi lakonik tezislər oldu. Dahi şəxsiyyət, mahir natiq Heydər Əliyevin irəli sürdüyü ilk belə tezislərdən biri belə səslənirdi: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi Azərbaycan xalqının milli sərvətidir.

Bu tezis dərhal Azərbaycanın bütün sosial və etnik zümrələri tərəfindən mənimsənildi. Müstəqil Azərbaycan dövləti Azərbaycanda yaşayan hər bir Azərbaycan vətəndaşının sərvəti kimi qiymətləndirildi, xarakterizə olundu. Azərbaycan xalqının mürəkkəb etnik-siyasi strukturunu təşkil edən hər bir fərd bunu mənimsədi və anladı. Cəmiyyət tərəfindən dərk olundu ki, müstəqil Azərbaycan dövləti varsa və o bir sərvətdirsə, o hər bir fərdin sərvətidir. Etnik kimliyindən, hansı sosial zümrəyə aid olmasından asılı olmayaraq, bu dövlət varsa, vətəndaşın təhlükəsizliyi, azadlığı, rifahı təmin olunacaqdır.

Həmin dövrdə siyasi zəmində baş verən proseslərə paralel olaraq intellektual zəmində də yeni keyfiyyət dəyişikliyi baş verirdi. Milliyyətçilik radikal platformadan intellektual platformaya transfer olunurdu. Hesab etmək olar ki, bu, Azərbaycanın siyasi sisteminin formalaşmasında yeni mərhələ idi. Ona görə də, Ulu öndər Heydər Əliyevin irəli sürdüyü tezislər xalq tərəfindən tərəddüdsüz qəbul olunur, mənimsənilirdi və artıq xalqın hər bir nümayəndəsi öz sərvəti hesab etdiyi milli dövlətinin müdafiəçisinə çevrilirdi. Əlbəttə ki, həmin dövrdə Azərbaycanda demokratik əsasda yeni intellektual cəmiyyət formalaşmağa başladı. Bu, uzun illər boyu ziyalıları repressiyalara məruz qalmış bir xalqın siyasi tarixində yeni mərhələ idi. Çünki hər bir fərdin, öz potensialını realizə edəcək yeni bir cəmiyyətin formalaşması, bütövlükdə xalqın inkişafını şərtləndirən amil idi. Baş verən yeni keyfiyyət dəyişikliklərindən narahat olan, daxili və xarici təzyiq qrupları artıq Heydər Əliyev faktı ilə üz-üzə qalmışdı, onların bütün planları pozulmuşdu. Çünki qısa müddətdə etnik separatçılığa son qoyulmuşdu. 1993-cü ilin iyun hadisələri zamanı Ulu öndər Heydər Əliyev hələ prezident seçilmədən öncə parlamentin Sədri kimi Azərbaycanda vətəndaş müharibəsinin qarşısını aldı. Anti-azərbaycançı mərkəzlərin əsas planlarından biri o idi ki, ölkənin cənubunda, şimalında, qərbində və s. daim intriqada olan ayrı-ayrı güc mərkəzləri yaratmaqla mərkəzi dövlətin formalaşmasına mane olsunlar, Bakı və Bakıətrafı region isə tamamilə istismarçı ölkələr arasında bölünsün, onun sərvəti mənimsənilsin. Bu, kökləri çox qədimə söykənən bir plan idi.

Belə bir mərhələdə, planlarının baş tutmadığını görən qruplar müxtəlif yollarla, qiyam, çevrilişlər yolu ilə Heydər Əliyevi Azərbaycanın mərkəzi hakimiyyətindən uzaqlaşdırmağa cəhd etdilər. Çox maraqlıdır ki, həmin dövrdə Heydər Əliyev tərəfindən başqa bir tezis irəli sürüldü. Bu siyasi tezis də o dövrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatını əks etdirən bir aynaya bənzəyirdi, onun bütün səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirirdi. Bu tezis bir cümlədən ibarət olsa da, Azərbaycanın bütün siyasi reallığını özündə ehtiva etdirdi: Müstəqilliyi əldə etmək nə qədər çətindirsə, onu qoruyub saxlamaq ondan da çətindir.

Doğrudan da, 1993-cü ildən 1995-ci ilə qədər baş verən prosesləri müşahidə etsək, bu illər çevriliş, qiyam illəri kimi Azərbaycanın siyasi tarixinə həkk oldu. 1993-cü ilin 4 iyun qiyamı, 1994-cü ilin 3-4 oktyabr, 1995-ci ilin 16-17 mart hadisələri və bunların kölgəsində qalan digər sui-qəsdə cəhdlər, generalların çevrilişi, ciddi ictimai rezonans doğuran digər hadisələr baş verdi. Bu dövrə nəzər saldıqda görürük ki, Azərbaycan 1991-ci ildə formal müstəqillik əldə etmişdi, ancaq müstəqilliyin qeyri-formal olması üçün, həqiqətən də müstəqil siyasət yeritməsi üçün olduqca ciddi problemlər var idi. Ona görə də, bu şüar tamamilə yerində səslənmiş siyasi tezis idi.

O dövrdə Ulu öndər Heydər Əliyev daha bir məşhur siyasi tezis ilə çıxış etdi. Bu tezis Azərbaycan xalqı tərəfindən qısa müddətdə mənimsənildi. Tezis belə idi: “Mən həmişə fəxr etmişəm və bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam”.

Bu tezisin daxili məzmununu, mahiyyətini təşkil edən əsas siyasi qayə, məqsəd ondan ibarət idi ki, Azərbaycanda etnik kök və dini mənsubiyyət etibarilə ən müxtəlif insanlar yaşaya bilər, ancaq Azərbaycan siyasi coğrafiyasında onların hamısının ümumi adı azərbaycanlıdır, hər biri bərabərhüquqlu Azərbaycan vətəndaşıdır. Beləliklə, bu tezis həm ölkədə dini etnik bərabərliyi təmin etdi, həm də vahid millət formulasının yolunu açmış oldu. İstər dini-etnik, istərsə də ideoloji platformada Azərbaycan xalqının birliyi təmin olundu, qısa müddətdə azərbaycançılıq ideyası ideologiyaya çevrildi. Bu ideologiyanın xalq tərəfindən mənimsənilməsi də qısa müddətdə təmin edildi və vahid azərbaycanlı milli kimliyi, vahid azərbaycanlı siyasi, mədəni kimliyi, sosial kriteriyalar baxımından isə azərbaycanlı identikliyi yarandı.

Bütün bu proseslərdə Heydər Əliyevin arxasında duran və təşkilatlanmaqda olan qüvvətli bir siyasi güc var idi. Bu Yeni Azərbaycan Partiyası idi. Bu partiya ictimai-siyasi məsələlərdə, cəmiyyətdə baş verən proseslərin düzgün istiqamətləndirilməsində Ulu öndərin ən universal siyasi alətlərindən biri idi.

YAP-ın yaradılması Azərbaycan siyasi mühitində mühüm hadisə idi

Şübhəsiz ki, SSRİ-nin dağıldığı dövrdə baş verən hadisələr ölkədə yeni siyasi sistemin formalaşmasını şərtləndirmişdi. İmperiyanın çöküşü özü ilə bərabər 70 ildən çox bir dövrdə Sovet cəmiyyəti kimi xarakterizə olunan bir cəmiyyətin əldə etdiyi dəyərləri də çökdürdü. Eyni zamanda, həmin rejimə xas olan özünəməxsus siyasi sistem dağıldı. Belə bir şəraitdə ölkəni idarə edən o zamankı gücləri təsnifatlandırmağa çalışsaq, iki qrupda birləşdirə bilərik. Onlardan biri köhnə kommunistlər, partokratlar, digəri isə radikal milliyyətçi qruplar idi. Həmin dövrdə baş verən prosesləri izlədikdə görürük ki, özlərini milliyyətçi və demokrat kimi tanıdan qruplarda bu keyfiyyətlərin heç biri, yəni, nə milli maraqlara xidmət edən milliyyətçilik var idi, nə də həqiqi demokratiyanın təşəkkül tapmasına xidmət edəcək demokratik prinsiplərə riayət olunurdu. 1990-cı illərin əvvəllərində gedən partiyalaşma əsasən, ayrı-ayrı liderlərin şifahi şüarlarına və onların ətrafında olan qruplaşmaların məhdud siyasi dünyagörüşünə, hətta bəzi hallarda marginal maraqlarına söykənirdi. Ona görə də, həmin siyasi qruplaşmaların heç biri Azərbaycan xalqı tərəfindən dəstəklənmir və xalqın maraqlarına cavab verən kütləvi təşkilata çevrilə bilmirdi. Belə bir şəraitdə Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan ziyalılarının müraciətinə cavabından sonra partiya yaratmaq fikrini bildirməsi Azərbaycanın siyasi üfüqlərində doğacaq günəşin ilkin şəfəqləri idi.

Çox keçmədən 1992-ci il noyabr ayının 21-də Yeni Azərbaycan Partiyası (YAP) ən müxtəlif təzyiqlər altında Naxçıvanda yaradıldı. YAP yarandıqdan sonra partiyanın Proqram və Nizamnaməsi məhz Ulu öndərin öz əli ilə yazıldı. Proqram və Nizamnamənin ruhu əsas etibarilə ondan ibarətdir ki, milli-mənəvi, ümummilli dəyərlərə söykənməklə müasir Azərbaycan inşa etmək. Hesab edirik ki, “Yeni Azərbaycan” adının mahiyyəti də elə bundan ibarət idi.

YAP yaradılmasının ilkin mərhələsindən başlayaraq ümumxalq partiyası kimi qəbul edilmişdi. Çünki xalqın milli-etnik kimliyindən, sosial statusundan asılı olmayaraq, bütün təbəqələri həvəslə bu partiyaya qoşulurdu. Təsadüfi deyil ki, azərbaycançılıq ideologyası YAP-ın proqramında da öz əksini tapmışdı.

YAP-ın yaradılması Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısında tarixi xidməti idi. İlk dövrdən başlayaraq YAP ölkənin siyasi həyatında mühüm rol oynamağa başladı. 1993-cü ildə keçirilən prezident və 1995-ci il parlament seçkilərində YAP qalib oldu, müstəqil Azərbaycanın Konstitusiyasının formalaşmasında xüsusi xidmətlər göstərdi. Partiyanın proqramında əksini tapan prinsiplərin mühüm bir hissəsi hüquqi platformaya transfer olunmaqla, Azərbaycanın Konstitusiyasında öz əksini tapdı. Bu prinsiplər bərabərhüquqlu vətəndaşlıq, söz və mətbuat, fikir, vicdan azadlığı, tolerantlıq idi, Azərbaycanın hüquqi dövlət olması yolunda atılan addımlar idi, sosialyönümlü iqtisadiyyatla bağlı hüquqi-siyasi tezislər idi və s. Bütün bunlar gələcəkdə inşa olunacaq müstəqil Azərbaycan dövlətinin siyasi-hüquqi əsaslarını formalaşdırırdı.

Beləliklə, YAP-ın keçdiyi dövrə qısa nəzər salsaq görərik ki, bu partiya ən mürəkkəb dövrdə yarandı, sonrakı mərhələlərdə ölkə daxilində sabitləşdirici faktora, bir növ siyasi stabilizatora çevrildi. Azərbaycan cəmiyyətinə siyasi əxlaqla, siyasi mədəniyyətlə, eləcə də, siyasi hüquqla bağlı yeni dəyərlər gətirdi. YAP fəaliyyət göstərdiyi bütün dövrlərdə opponentləri, yəni, müxalifət partiyaları və vətəndaş cəmiyyətinin digər subyektləri ilə münasibətlərini qarşılıqlı dialoq və sivil üsullarla qurmağa çalışdı. Azərbaycan cəmiyyətinə sadaladığımız dəyərləri gətirməklə, tərəddüd etmədən deyə bilərik ki, YAP özü də bir dəyərə çevrildi. Bu gün YAP Azərbaycan cəmiyyətində bir siyasi dəyərdir. Bu, bütövlükdə Azərbaycanın siyasi tarixində arzu edilən mərtəbələrdən biri idi. Ötən illər ərzində YAP-ın rəhbər tutduğu siyasi ideologiyanın istiqamətlərini təhlil etsək görərik ki, YAP neokonservativ partiya kimi fəaliyyət göstərir. Nəzərə alsaq ki, neokonservatizmin əsasında liberalizm və modernləşmə dayanır, o zaman görərik ki, partiyanın Azərbaycanı müasir siyasi dəyərlərə, milli-mənəvi dəyərlərimizə söykənən və Avropaya inteqrasiya edən modern bir ölkə kimi inkişaf etdirmək yönündə fəaliyyəti buna uyğundur.

Sirr deyil ki, bu gün Azərbaycan Respublikasının gənc bir dövlət kimi hərtərəfli sosial-iqtisadi inkişafa nail olması, tam müstəqil daxili və xarici siyasət kursu həyata keçirməsi, beynəlxalq münasibətlərdə nüfuz və söz sahibi olan bir dövlətə çevrilməsi Ulu öndərin düşünülmüş, rasional, milli maraqlara söykənən və uzaq gələcəyə hədəflənən siyasi kursunun, strategiyasının Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsi sayəsində mümkün olub.

Hikmət BABAOĞLU,

“Yeni Azərbaycan” qəzetinin

Baş redaktoru

İki sahil.- 2013.- 9 may.- S.28.