Naxçıvanın türk-islam mədəniyyət abidələri

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin 2009-cu ilin oktyabr ayında Bakı şəhərində keçirilən VI konfransında Naxçıvan şəhəri 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2 iyun 2016-cı ildə “Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsi ilə əlaqədar Təşkilat Komitəsinin yaradılması haqqında” Sərəncam imzalamışdır. Bu Sərəncamda qeyd olunur ki, “həmin qərar sivilizasiyalararası dialoqa mühüm töhfələr verən Azərbaycanın bu qədim diyarındakı zəngin mədəni-mənəvi irsə yüksək qiymətin təzahürüdür. Tarixən Yaxın və Orta Şərqin əzəmətli şəhərlərindən biri kimi Naxçıvan bütün böyük keçmişi ərzində İslam mədəniyyətinin çoxəsrlik nailiyyətlərinin layiqincə qorunub yaşadılmasında özünəməxsus rol oynamışdır”.

Ölkə başçısı İlham Əliyevin imzaladığı bu Sərəncam 2018-ci ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtına çevriləcək Naxçıvan şəhərində, bütövlükdə muxtar respublika ərazisində son illərdə geniş meydan verilən milli mənəvi dəyərlərin, əsrlərdən bəri qorunub yaşadılan və yüksək dövlət qayğısı ilə əhatə olunan İslami dəyərlərin, İslam mədəniyyəti abidələrinin qorunub saxlanılması, bərpası, inkişaf etdirilməsi və təbliği sahəsində aparılan işlərin daha yüksək səviyyəyə çatdırılmasında mühüm rol oynayacaqdır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri, Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsi ilə əlaqədar yaradılmış Təşkilat Komitəsinin sədri Vasif Talıbov Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunmasına dair qəbul olunan qərarla əlaqədar demişdir: “Bu qərar əsaslıdır. Ona görə ki, Azərbaycanın beş min illik tarixə malik qədim şəhəri olan Naxçıvan İslam mədəniyyəti nümunələri ilə zəngindir və bəşər sivilizasiyasına dəyərli töhfələr vermişdir”.

Naxçıvan ərazisi tarix və mədəniyyət abidələri ilə zəngin bir diyardır. Həmin abidələri müəyyənləşdirmək, pasportlaşdırmaq və qorumaq üçün Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 6 dekabr 2005-ci ildə imzaladığı “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında” Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrə uyğun olaraq Naxçıvan bölgəsində 1218 tarix-mədəniyyət abidəsi pasportlaşdırılmış, ölkə və dünya əhəmiyyətli abidələri özündə əks etdirən “Naxçıvan abidələri ensiklopediyası” (Azərbaycan və ingilis dillərində, 2008) hazırlanaraq nəşr edilmişdir.

Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması ərəfəsində muxtar respublikada müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir. Həmin tədbirin loqosu qəbul edilmiş, türk-İslam abidələrinin bir qismi bərpa edilmiş və bu iş davam etdirilir, görkəmli İslam nümayəndələrinin müdrik fikirlərini özündə əks etdirən kitab, Naxçıvanın türk-islam abidələri haqqında foto-albom və digər nəşrlər hazırlanır.

Bu nəşrlər içərisində AMEA-nın müxbir üzvü, professor Hacıfəxrəddin Səfərlinin “Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri” adlı monoqrafiyası yenicə çapdan çıxmışdır. 2017-ci ilin ölkəmizdə “İslam Həmrəyliyi ili” və Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması və bununla bağlı bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi və bu tədbirlərin davam etdirilməsi istiqamətində görülən və görüləcək işlər içərisində Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələrinin öyrənilməsi də vacib tədbirlərdəndir. Qeyd olunan monoqrafiyanın nəşri vaxtında olmaqla həmin tədbirlər içərisində özünəlayiq yer tutur.

“Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri” monoqrafiyasında Naxçıvan bölgəsində olan və onların bir qisminin günümüzədək gəlib çatan 100-ə yaxın türk-islam mədəniyyəti nümunələrindən - məscidlər, türbələr, imamzadələr, körpülər, karvansaralar, qalalar, hamamlar, mülki tikililər, buzxanalar və başqa abidələrdən bəhs edilir.

Məlumdur ki, Ərəb xilafətinin yaranması ilə onun tərkibinə daxil olan müxtəlif xalqların mədəniyyətlərini özündə birləşdirən İslam mədəniyyəti formalaşmış, eləcə də Naxçıvanda İslam dininin qəbulu ilə qədim ənənələrə malik olan Azərbaycan memarlığına yeni xüsusiyyətlər və üslub daxil olmuşdu. İslam inşaat mədəniyyəti Azərbaycan memarlığına böyük təsir göstərmişdi. Bu dövrün memarlıq sənəti öz ifadəsini əsasən məscidlərin və onların nəzdindəki mədrəsələrin, zaviyələrin, məqbərələrin, türbələrin, xanəgahların və b. tikintisində tapmışdı. Xilafət dövründə, sonra isə Səlcuqlar zamanında Azərbaycanda və eləcə də Naxçıvan bölgəsində də çoxlu məscidlər inşa edilmişdir. Qaynaqlar məlumat verir ki, XVI əsrin sonlarına yaxın Naxçıvan şəhərində 3 came və 10 məscid olmuşdur. Məşhur türk səyyahı Övliya Çələbi XVII əsrdə Naxçıvan şəhərində 70 came və ibadət yeri, 40 məhəllə məscidi, Qarabağlar şəhərində 70 mehrab, o sıradan minarəli 40 came olduğunu qeyd etmişdir. XVII əsrdə Naxçıvan şəhərində 33 minarə ucalırmış. Monoqrafiyada muxtar respublika ərazisində müxtəlif dövrlərdə inşa edilmiş 22 came və məscidin tarixindən, memarlıq quruluşundan, fəaliyyətindən, kitabələrindən, məscidlərin bərpasından bəhs edilmiş, xarakterik xüsusiyyətləri göstərilmişdir. Müstəqillik illərində həm Naxçıvan şəhərində, həm də muxtar respublikanın digər yaşayış yerlərində müasir memarlığın tələblərinə uyğun məscidlər inşa edilmişdir. Naxçıvan şəhər məscidinin, Ordubad şəhər Came məscidinin, Vənənd kənd Came məscidinin kitabələri təhlilə cəlb edilmiş, onların mahiyyəti izah edilmişdir.

Orta əsrlərin ilkin dövründə, xüsusilə Xilafət vaxtı məscidlərin yanında mədrəsələr də açılırdı, hətta bu bəzən məcburi şəkildə yerinə yetirilirdi. Xəlifə Harun ər-Rəşidin fərmanına əsasən, hər bir məscidin yanında mədrəsə tikilməsi nəzərdə tutulurdu. Mədrəsələr ibtidai və ali dərəcələrə bölünürdü. Məktəblər mədrəsələr üçün hazırlıq funksiyasını yerinə yetirirdi. Uşaqlar 15 yaşınadək məktəbdə təhsil alır, 16 yaşından sonra isə mədrəsəyə qəbul edilirdilər. Mədrəsələrdə dini təlim əsas yer tutsa da orada eyni zamanda ərəb, fars, türk dilləri, fizika, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, nücum, fəlsəfə, məntiq, təbabət, riyaziyyat dərsləri də keçirilirdi. Mədrəsələr üçün binalar inşa edilirdi. Naxçıvan bölgəsində də mədrəsələr üçün binalar yaradılmışdı. Naxçıvan şəhər, Ordubad şəhər, Yuxarı Əylis, Zaviyə-mədrəsə kompleksi kimi mədrəsələr daha çox tanınmışdı. Naxçıvan şəhərində yaradılmış Atabəylər memarlıq kompleksində mədrəsə də fəaliyyət göstərmişdi. “Naxçıvan mədrəsəsi tədrisinin təsdiqinə dair fərman” adlanan sənəddə Naxçıvan şəhərində inşa edilmiş iki mədrəsədən bəhs edilir. Bu mədrəsələrin Atabəylər memarlıq kompleksində Hökumət evi, Came məscidi, Möminə xatın türbəsi və digər tikililərlə yanaşı olaraq, Eldənizlər dövlətinin bir müddət paytaxtı olmuş Naxçıvan şəhərinin mərkəzi hissəsində yerləşməsi, onların paytaxtın maarif-təhsil və ideoloji həyatında əhəmiyyətli yer tutmasından xəbər verir.

Mədrəsələr içərisində Zaviyə mədrəsəsi xüsusilə seçilmiş və bölgə əhalisinin təhsilində mühüm rol oynamışdır. Zaviyə mədrəsə binası öz orijinal quruluşuna görə bu gün də Naxçıvan şəhərinə gözəllik verir.

Türk-islam abidələri sırasında türbələrin özünəməxsus yeri vardır. Naxçıvan ərazisindəki türbələr bölgənin ən qiymətli tarixi və memarlıq abidələri kimi çox qiymətlidir. Bu türbələr içərisində Yusif Küseyir oğlu, Möminə xatın, Nuh, Gülüstan, Xaraba Gilan, Qarabağlar, Əlincəçay Xanəgahı, Əmirxan, Pir Eyvaz və b. türbələr və türbə kompleksləri neçə əsrlərdir ki, dəyişən nəsillərin dünyagörüşlərinin formalaşmasına, tarixi biliklərinin artmasına əsaslı təsir göstərir. Bu türbələrin böyük bir qismi bərpa edilmiş, öz əvvəlki görkəminə gətirilmiş, onlara ikinci həyat verilmişdir. Monoqrafiya müəllifi 13 türbə, günbəzlər, onların tarixi, kitabələri, əhəmiyyəti, memarlıq, tikinti texnikası və quruluşu haqqında dolğun məlumatlar vermişdir. Bu abidələrin türk-islam aləmində tutduğu yer və mövqeləri tutarlı faktlarla, tarixi qaynaqların məlumatları əsasında izah edilmiş, bu günə qədər qaranlıq qalan bir sıra faktlara aydınlıq gətirilmişdir.

Naxçıvan bölgəsində yerli əhali tərəfindən “İmamzadə” kimi tanınan möhtəşəm memarlıq abidələri mövcuddur. Hazırda muxtar respublika ərazisində “imamzadə” adı ilə tanınan üç müqəddəs yer-ziyarətgah vardır. Bunlar Naxçıvan şəhər İmamzadə kompleksi, Nehrəm imamzadəsi və Xanlıqlar (Parçı) imamzadəsidir. Yerli əhalinin söylədiklərinə görə, Naxçıvan imamzadəsində şiələrin səkkizinci imamı Rzanın oğlu, Nehrəm imamzadəsində yeddinci imam Museyi-Kazimin oğlu Seyyid Əqil, Xanlıqlar imamzadəsində imam Museyi-Kazimin oğlu İbrahim dəfn olunmuşdur. Göründüyü kimi, “imamzadə” adı imam övladlarının dəfn olunduğu yerlə əlaqədar adlandırılmışdır. Hər üç İmamzadə kompleksi bərpa edilmiş, onlara ikinci həyat verilmişdir.

Naxçıvan ərazisi həm geosiyasi, hə

m də coğrafi mövqeyinə görə seçilmiş, əhali əsasən çay vadilərində məskunlaşmışdır. İnsanların həyatında çaylar nə qədər böyük rol oynasa da, əlaqələrin inkişafına bir sıra hallarda mane olmuşdur. Ona görə də insanlar həmin çay keçidlərini keçmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişlər. Bu vasitələrdən ən vacibi və əhəmiyyətlisi körpülərdir. Naxçıvan ərazisində bir çoxu günümüzə qədər gəlib çatmış körpülər də olmuşdur. Monoqrafiyada 18 körpü haqqında məlumat verilir, onların tarixi, quruluşu, mövqeyi və əhəmiyyəti göstərilir. Qaynaqlardan məlum olan Ziyaül-Mülk, Aza, Şah-Abbas, Qazançı körpüləri, bəzi körpülər üzərindəki kitabələr haqqında da maraqlı araşdırmalar aparılmışdır.

İqtisadi əlaqələrdə körpülərlə yanaşı, karvansaraların da böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Naxçıvan bölgəsində də orta əsrlər zamanı çoxlu karvansaralar inşa edilmişdir. Karvansaralar şəhər karvansaralarından və ticarət yollarının qovuşağında yerləşən karvansaralardan ibarət idi. Səyyahlardan Şardən, İ.Tavernye, Ö.Çələbi, Ş.Ə.Yəzdi və başqaları Naxçıvan karvansaraları haqqında maraqlı məlumatlar vermişlər. Ş.Ə.Yəzdi Ziyaül-Mülk körpüsündən bəhs edərkən yazır ki, mühəndis məharəti burada özünü göstərir. Körpünün üst tərəfini dağa elə birləşdirib ki, altı boş qalıb və onu karvansara ediblər.

Naxçıvan ərazisi öz qalaları ilə də məşhurdur. Eramızdan əvvəl üçüncü minillikdən burada qalalar inşa edilmişdir. Qız qalası, Əlincəqala, Naxçıvanqala, Abbasabad qalası, Əfqan qalası və b. öz möhtəşəmliyi ilə seçilir. Son illərdə muxtar respublikada qalalarla bağlı möhtəşəm tədbirlər, bərpa işləri həyata keçirilmişdir. Əlincəqalada, Naxçıvanqalada ən yüksək səviyyədə bərpa işləri görülmüş, Tarix-Memarlıq və Tarix-Mədəniyyət muzeyləri yaradılmış, onlar turizm üçün mühüm obyektlərə çevrilmişdir.

Türk-islam aləmində hamamların özünəməxsus yeri və mövqeyi vardır. Orta əsrlər zamanı Naxçıvan bölgəsində yaradılan gözəl memarlıq nümunələrindən biri də hamamlardır. İslam qanunları hamamlara xüsusi əhəmiyyət verir. Keçmişdə hamamların funksiyası təkcə insanların yuyunma yeri olmaqla məhdudlaşmırdı. Onlar həm də insanların istirahət, dincəlmək, söhbət, görüş yerləri idi. Naxçıvan ərazisində qalan hamam binalarının quruluşu təsdiq edir ki, onlar yerüstü və yeraltı olmaqla əsasən üç hissədən ibrət olmuşdu: Soyunma yerləri, Yuyunma yerləri və Suyu qızdırma yerləri. Orta əsr qaynaqlarında Naxçıvan hamamları haqqında maraqlı məlumatlar vardır. Ö.Çələbi Naxçıvan hamamından bəhs edərkən yazır: “Cənabi hamamı son dərəcə gözəl və işıqlıdır. Qapı və divarı şirəli kasıdan, döşəmələri isə ağ mərmər daşdandır. Hamam məhrabaları şahmat naxışı ilə bəzədilmişdir. Mehmanxanamıza yaxın Zal paşa hamamı vardır. Onun bütün qapı və divarı şirəli kasılarla örtülmüşdür. Döşəməsi başdan ayağa boz, sumağı və tünd qırmızı mərmər daşlardandır. Elə işıqlı hamamdır ki, onun bütün pəncərələri büllurdandır. Həyətin ortasında böyük bir hovuz var. Xülasə, gözəl havası olan bu hamamın tərifi, təmizliyi və gözəlliyini şərh etməkdə qələm belə acizdir”.

Monoqrafiyada mülki tikintilərdən olan Eldənizlər sarayı, Qeysəriyyə, Səqqəxana, Xan sarayı və başqaları haqqında da bəhs edilir. Naxçıvan şəhər, Ordubad şəhər və Cəlilkənd buzxanaları, onların quruluşu, tarixi və bərpa edilməsi barədə də məlumat verilir.

Naxçıvandakı türk-islam mədəniyyət abidələrini yaradan görkəmli memarlar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Əmirəddin Məsud Naxçıvani, Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz Naxçıvani, Xacə Cəmaləddin, Şeyx Cühənnah oğlu, Məhəmməd bəy Hacı oğlu, Hacı Məhəmmədnəqi, İmamqulu Nəzərəli oğlu və b. haqqında da bəhs edilir.

Kitabın sonunda çoxsaylı fotoşəkillərin və qrafik təsvirlərin verilməsi onun oxunaqlığını və əhəmiyyətini artırmış olur.

AMEA-nın müxbir üzvü Hacıfəxrəddin Səfərlinin “Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri” monoqrafiyası uzun illərin elmi axtarışlarının nəticəsi kimi ortaya çıxmış və Naxçıvanın tarix və mədəniyyət abidələri haqqında sistemli və ardıcıl, həm də mükəmməl məlumat verən dəyərli bir əsər kimi qiymətləndirilməlidir. Müəllifə yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

İsmayıl Hacıyev.

İki sahil.- 2017.- 6 iuyn.- S.7.

dı.