Naxçıvanı dünyaya tanıdan

görkəmli kimyaçı alim

Akademik Nadir Seyidov-90

Bu günlərdə - aprel ayının 28-də xalqımızı təkcə keşmiş Sovetlər İttifaqı məkanında deyil, onun hüdudlarından da kənarda tanıdan görkəmli sovet və Azərbaycan alimi, həmyerlimiz, akademik Nadir Seyidovun anadan olmasının 90-cı ili tamam oldu.

Nadir Mir-İbrahim oğlu Seyidov 1932-ci il aprel ayının 28-də Naxçıvan şəhərində doğulmuşdur. O, 1939-cu ildə Naxçıvan şəhərindəki 1 nömrəli orta məktəbin birinci sinfinə daxil olmuş və oranı 1949-cu ildə bitirmişdir. 1950-55-ci illərdə Azərbaycan ( indi Bakı ) Dövlət Universitetinin kimya fakültəsində ali təhsil aldıqdan sonra Azərbaycan Dövlət Elmi –Tədqiqat Olefinlər İnstitutunda (ADETOİ) kiçik elmi işçi vəzifəsində işləmişdir. Akademik Yusif Məmmədəliyevin zəmanəti ilə 1957-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası (EA) Neft İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş və oranı 1960-cı ildə bitirərək “Ksilol izomerlərinin oksidləşməsi və ayrılması prosesinin tədqiqi” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 1962-ci ildə böyük elmi işçi adına layiq görülmüş və həmin ildə ona ADETOİ-da “Elastomerlər” laboratoriyasına rəhbərlik həvalə olunmuşdur. 1968-ci ildə isə “Aşağı molekul çəkili olerenlərin əsasında yeni elastomerlərin alınması” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. 1969-cu ildə ona “Yüksək Molekullu Birləşmələr Kimyası” (YMBK) ixtisası üzrə professor adı verilmişdir.

Nadir Seyidov 1979-cu ildən 1993-cü ilədək Elastomerlər və karbohidrogen aşkarları şöbəsinə rəhbərlik etmiş, 1993-97-ci ilərdə ADETOİ-nin elmi işlər üzrə direktor müavini işləmişdir. 1997-ci ildən elmi fəaliyyətini AMEA-nın Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda (NKPİ) davam etdirmişdir. 1989-cu ildə Azərbaycan EA-nın “YMBK” ixtisası üzrə müxbir üzvü seçilmişdir. 2001-ci ildə isə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilmişdir.

Akademik N.M.Seyidov polimer kimyası sahəsində görkəmli alimlərimizdən olmuşdur. Onun əsas tədqiqat obyekti YMBK və neft-kimya sintezidir. Olefinlər əsasında yeni sintetik kauçukların (SK-ların) alınması sahəsindəki onun fundamental tədqiqatları keçmiş SSRİ-də ən mühüm tədqiqatlarçı kimi qəbul edilmiş və yüksək qiymətləndirilmişdir. Onun rəhbərliyi ilə etilenin proplenlə, butelinlərlə, amilenlərlə, heksen-1 və dienlərlə metalüzvi katalizartorlar iştirakı ilə sopolimerləşmə redaksiyasının kimyası hərtərəfli tədqiq edilmiş və bununla da çox mühüm prinsipial və texnoloji məsələlər həll edilmişdir. Onun tərəfindən monomer mühitində yeni üsulla keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq etilen-propilen kauçukunun müxtəlif markalarının alınması işlənib hazırlanmış və iqtisadi cəhətdən səmərəli və sadə texnologiyası yaradılmışdır. Həmçinin etilen-propilen –dien kauçukları üçün üçüncü komponent olan vinil-norbornen və etilidennorbornen kimi dienlərin alınma texnologiyası işlənib hazırlanmış və “Nijnekamsk-neftexim” İstehsalat Birliyində (İB) istehsalı sənaye miqyasında həyata keçirilmişdir. Onun rəhbərliyi ilə etilen-propilen kauçukunun termiki parçalanmasından yüksək qatılaşdırıcı xassəsinə malik aşkarların alınması sahəsində də geniş elmi tədqiqat işləri aparılmışdır. Nəticədə yüksək özlülüyə malik özlülük aşkarı depressator və filtiredici agetlərin texnologiyası işlənib hazırlanmış və təcrübi sənaye qurğusunda istehsal edilmişdir.

Akademik Nadir Seyidovun tədqiqatları arasında olefinlər əsasında termoplastların alınması və onun quruluşunun tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Alkilləşmə və aşağı molekul çəkili olefinlərin polimerləşmə və oliqomerleşmə reaksiyalarının aparılması üçün səmərəli katalizatorların yaradılması işində akademik Nadir Seyidovun rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun “AC” və onun təkmilləşmiş forması olan “VİNİOLEFİN-18” katalizatoru Sumqayıt Üzvi Sintez İB-də poliizobutilenin, Sintetik kauçuk zavodunda butilkauçukun istehsalında Nijnikamsk şəhərində butilkauçuk, Tolyatti şəhərində butilkauçuk istehsalında sənaye miqyasında sınaqdan keçirilmiş və müəyyən edilmişdir ki, o, öz aktivliyinə və sabitliyinə görə çətinliklə əldə olunan alüminium xloridi bütünlükdə əvəz edir. “VNİİOLEFİN-18” katalizatorundan etilbenzol, butilkauçuk və poliizobutilen kimi sənaye məhsullarının alınmasında istifadə etdikdə onların texnologiyası əhəmiyyətli dərəcədə sadələşir.

Akademik Nadir Seyidovun çoxcəhətli elmi fəaliyyəti 4 elmi monoqrafiyada, 250-dən çox elmi əsərdə, o cümlədən 100 müəlliflik şəhadətnaməsində və 20 xarici ölkənin patentində öz əksini tapmışdır. Onun rəhbərliyi ilə 33 elmlər namizədi hazırlanmışdır.

Nadir müəllim elmi fəaliyyəti ilə yanaşı pedoqoji işlə də daim məşğul olmuşdur. 1968-ci ildən Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin Üzvi maddələrin sintezi və texnologiyası kafedrasının professoru kimi tələbələrə mühazirələr oxuyurdu.

O, həmçinin Azərbaycan Dövlət Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən ixtisasartırma fakültəsində də müxtəlif ali məktəblərdən, o cümlədən Naxçıvan Dövlət Universitetindən göndərilən kimyaçı müəllimlərə dərs demişdir. Şadam ki, həmin dövrlər mən də görkəmli alimin dinləyicisi olmuşam.

Akademik N.Seyidov dəfələrlə Beynəlxalq və Ümumittifaq simpozium və konfranslarının iştirakçısı kimi Roma, Praqa, Budapeşt, Sofiya, Yaşoves, Krakov, Ankara, Alma-Ata, Moskva, Sankt-Peterburq və s. şəhərlərində məruzələrlə çıxış edərək respublika elimini ləyaqətlə təmsil etmişdir.

Elmi və əmək fəaliyyətinə görə akademik Nadir Seyidov “Şərərf nişanı” ordeni və bir sıra medallarla təltif edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Akademik Nadir Seyidov 1 oktyabr 2015-ci ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra Bakı şəhərində 83 yaşında vəfat etmişdir. Onun xatirəsi qədirbilən xalqımız tərəfindən bu gün də uca tutulur, müxtəlif tədbirlər vasitəsilə yad edilir.

08.02.2022-ci il tarixində verilən məlumata görə AMEA Akademik Y.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda mayın 19-20-də Əməkdar elm xadimi, akademik Nadir Seyidovun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Katalizatorlar, olifenlər əsaslı yağlar” mövzusunda respublika elmi konfransı keçiriləcək.

Nadir Seyidovu insanlara sevdirən cəhətlərdən biri də onun yüksək insani keyfiyyətlərə malik olması idi. O, Vətənini, xalqını yüksək məhəbbətlə sevən çox səmimi və saf insan idi. Fəxr edirəm ki, belə bir insanla hələ birinci kursda oxuyan vaxtdan onun bacısı oğlu, tələbə yoldaşım və dostum Hikmət İbrahimov vasitəsilə tanış olmuşam və ondan müxtəlif vaxtlarda çox faydalı məsləhətlər almışam.

Tofiq Əliyev,

AMEA Naxçıvan Bölməsi Təbii

Ehtiyatlar İnstitutunun baş direktoru,

AMEA-nın müxbir üzü, professor

İki sahil.- 2022.- 30 aprel.- S.21.