ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

Tara şəhəri Küçüm xanın qoşunlarının zərbə mövqeyində, onlarla birbaşa təmas xəttində yerləşirdi. Sibir xanlığının varlığına son qoymaq-təkrar edirik ki, şəhərin salınma məqsədi idi. Doğrudur, 1594-cü ildə A.Yeletskini qəbul edərkən Boris Qodunov Küçüm xan və “onunla əlbir olan köçəri tayfa başçıları”, nüfuzlu feodallarla mübahisələrin hələlik sülh yolu ilə həll edilməsini, silaha yalnız bütün mümkün dinc vasitəllər nəticə verməyəndə əl atılmasını məsləhət görmüşdü. O, Buxara və Yarkənd kimi Mərkəzi Asiya şəhərləri ilə ticarət əlaqələrinin yaxşılaşdırılması zərurətini xatırladaraq, Küçüm xanla şeybanilər arasındakı isti münasibətləri xüsusi vurğulamışdı. Bircə il sonra isə vəziyyətin dəyişdiyini görürük. Artıq Tara voyevodası qarşısında Küçüm xanla mübarizəni gücləndirmək və sona çatdırmaq vəzifəsi qoyulmuşdu. (Bu zaman Andrey Yeletski Taradan Moskvaya yüksək vəzifəyə gətirilmiş, onun yerinə isə əmisi oğlu Fyodr Yeletski təyin edilmişdi.)

Əsas təhlükənin Tara istiqamətindən gələcəyini yaxşı başa düşən Küçüm xan rusları qabaqlamaq məqsədi ilə 1595-ci ildə böyük oğlu Əlini yeni şəhərin cəmi 40 verstliyində yerləşən Ayalın volostuna basqına göndərdi. Ayalın tatarları yasaq ödədiyindən onları qorumaq şəhər voyevodalığının birbaşa vəzifələrindən idi. Qriqori Yasırın başçılıq etdiyi bölük Əlini geri oturtdu. Həmin ilin yayında Kuçumün Qara şəhərciyə göndərdiyi dəstənin də aqibəti eyni cür oldu. 1595-ci ilin qışında Küçüm xanın Tunus istehkamında olduğunu eşidən F.Yeletski onun üzərinə 467 nəfərlik qoşun göndərdi. Qısa mühasirədən sonra şəhərcik alınsa da Küçüm xanı ələ keçirmək mümkün olmadı. Bu zaman Moskvadan tatarlar vasitəsilə xanla danışıqlar aparılmasına dair tapşırıq gəldi. Çar Fyodrun “qramota”sında deyilirdi: “Hökmdar Küçüm xanı öz himayəsinə almağı, onun oğlu Ablaykərimə və yaxın adamlarına lütf göstərib maaş kəsməyi təklif edir”. Lakiin Küçüm xan bu təklifi də qətiyyətlə rədd etdi və noqaylardan hərbi dəstək istəmək qərarına gəldi. Onun yolunu bağlamaq və noqaylarla əlaqələrini kəsmək məqsədi ilə 1596-cı ildən gec olmayaraq kazaklardan və Ayalın tatarlarından ibarət 112 nəfərlik dəstənin 6 gəmi ilə İrtış çayının yuxarı axarlarında növbə çəkməsi də mənbələrdə əks olunmuşdur. Xan da boş oturmurdu. Bir neçə dəfə ağır məğlubiyyətə uğramasına baxmayaraq, 1597-ci ildə o, qüvvələrini səfərbərliyə alıb Taranı tutmağa cəhd göstərsə də, hücumu nəticə verməmişdi. Ruslara qarşı mübarizəsini sona qədər davam etdirməyə and içməsinə rəğmən, Küçüm xanın müqavimət gücü get-gedə zəifləyirdi. 1598-ci il avqustun 20-də onun ailəsi və yaxın adamları ilə Ob çayı ilə köç etməsi xəbərini alan Tara voyevodası Andrey Voyeykov Dnepr kazaklarından, Polşa və Litva əsirlərindən (onların əksəriyyəti peşəkar hərbçilər idi) ibarət qüvvənin də köməyi ilə çay sahilindəki Ormen çəmənliyində Sibir qoşunlarına qarşı “son və qəti” hücuma keçdi. Qüvvələr nisbəti təqribən bərabər olsa da ruslar odlu silahlara və artilleriyaya malik idilər. Elə döyüşün taleyini də texniki üstünlük həll etdi. Küçüm xanın ordası ilk həmlələrdən dağılıb pərən-pərən düşdü, ailə üzvləri və yaxın adamları əsir götürüldü, özü isə güclə qaçıb canını qurtardı. (Maraqlıdır ki, Küçümün son döyüşü Buxara hakimi II Abdullah xanın ölüm tarixi ilə üst-üstə düşür. Görünür, şeybani xanı ömrünün son dövründə artıq Küçüm xana kömək əli uzatmaq iqtidarında deyilmiş.)

Əbülqazi Bahadır xanın yazdığına görə, 40 illik hökmranlığı başa çatdıqdan sonra Buxaraya gedib, ömrünün son illərini manqıtlar arasında yaşamış Küçüm xanın gözləri də tutulubmuş. Belə bir rəvayət də var ki, ona Moskvaya gəlib çar Fyodr İvanoviçin xidmətinə girmək təklif olunsa da Küçüm xan razılıq verməyib. İşğal prosesləri başa çatdırıldıqdan sonra Sibir əvvəlcə Kazan Prikazına tabe edilmiş, 1637-ci ildə isə müstəqil Sibir Prikazı təsis olunmuşdu.

Xanlığın nominal süqutuna gəlincə, bu haqda tarixşünaslıqda iki fikir var. Hakim qənaət bundan ibarətdir ki, 1598-ci ildən sonra Sibir taxtına Küçüm xanın oğlu Əli keçmiş, 1604-cü ilə qədər Qərbi Sibir ərazilərini dolaşaraq hakimiyyətini bərpa etmək üçün yollar və müttəfiqlər axtarmışdır. 1604-cü ildə ruslar tərəfindən ələ keçirilən Əlinin 1612-ci ildə ömrünü əsirlikdə başa vurması ilə Sibir xanlığına faktiki olaraq son qoyulmuşdur. Çünki artıq taxta real iddiaçı qalmamışdı. Belə ki, Küçümün kiçik oğlu, 12 yaşlı Altanay 1608-ci ildə tutularaq Moskvaya göndərilmişdi. Əli xanın 1598-ci ildə əsir alınmış oğlu Arslan da rusların əlində idi. (Məlumdur ki, Arslanı Qasım şəhərinə yerləşdirən rus çarı hətta 1614-cü ildə onu Qasımov xanı elan etmişdir.) İkinci versiya isə V.Trepavlova məxsusdur. Onun fikrincə, ataman Yermakın ölümündən sonra Küçüm xan öz taxtını oğlu Əliyə verib hakimiyyətdən çəkilmiş, amma elə həmin 1585-ci ildə Əli, taybuğalardan Seyid Əhməd tərəfindən taxtdan endirilmişdir. Seyid Əhmədin hakimiyyətinə isə 1587, yaxud 1588-ci ildə voyevoda D.Çulkovun streletsləri son qoymuş, onu əsir almış, iskər (Kaşlık) şəhərini isə yandırıb külə döndərmişlər.

Hər bir halda XVI əsrin sonlarına doğru Rusiyanın qarşısında Sibir torpaqlarının ələ keçirilməsi üçün heç bir maneə qalmamışdı. Bundan istifadə edən ruslar Sibirin dərinliklərinə doğru sürətlə irəlilədilər və “Kazan xanlığının işğalından heç 30 il keçməmiş Rusiyanın şərq sərhədlərini bir həmlədə min kilometrdən də artıq genişləndirdilər. Təbii sərvətlərinə görə dünyanın ən zəngin guşələrindən olan Sibir ölkəsi çar Rusiyasının hakimiyyəti altına keçdi. 1628-ci ildə türk mənşəli qazax boyları, 1632-ci ildən sonra yakutlar, 1648-ci ildə buryatlar və tunqus-evenklər rus təbəəliyini qəbul etməli oldular. Baykal gölü çevrəsini də ələ keçirən (1648-1665) ruslar 1689-cu ildə çinlilər tərəfindən, nəhayət, dayandırılsalar da 1601-1683-cü illərdə qazanılmış hərbi uğurlar nəticəsində əksəriyyəti türk-müsəlman qövlərinə məxsus milyonlarla kvadrat kilometrlik geniş bir ərazini işğal etməyə nail oldular” (A.N.Kurat, Ə.Dəmir).

Çar hökuməti Sibirin təbii sərvətlərini acgözlüklə mənimsəmiş, bir çox tükənən ehtiyatlar, o cümlədən, beynəlxalq bazarlarda qızıl qiymətinə alınıb-satılan samur xəzi amansızcasına istismar edilmişdi. Sibir aborigenləri samurun dərisini zədələməmək üçün onu oxla vurur, yaxud da xüsusi tələlərlə tuturdular. Tobolsk və Taranın salınmasından sonra rus voyevodaları İrtış sahillərində yaşayan əhali qarşısında yasağı samur dərisi ilə ödəmək tələbi qoydular. Bu tələb 18 yaşından 50 yaşına qədər bütün kişi əhaliyə aid edilirdi. Rus hakimiyyəti möhkəmləndikcə yasağı artırmağa başladı. Artıq XVII əsrin əvvəllərində samur yasağı artıq Sibir qəzalarında bu heyvanın təbii artım sürətini üstələmişdi. Bir çox yerlərdə artıq samur ovlamaq mümkünsüz sayılırdı. 1720-ci illərin sonunda Tara qəzasında yaşayan tatarlar bununla bağlı “yasaq üsyanı”na qalxmıdılar. Nəticədə samurun azaldığı nəzərə alınaraq, yasağın bəbir, tülkü, hətta dələ dərisi ilə ödənilməsinə də icazə verilmişdi. Əsrin sonlarında isə çar fərmanı ilə samur ovlanması tamamilə qadağan edilmişdi.

N.MUSTAFA

Davamı növbəti sayda

İki sahil.- 2022.- 1 oktyabr.- S.29.