ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ-Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

K A Z A N X A N L I Ğ I

Kazan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunan ilk türk-İslam ölkəsidir. Moskva, məhz burada Qızıl Orda dövründən davam edən əsarət boyunduruğundan qurtulmuş, əfsanəvi türk-tatar döyüş sisteminə qarşı duruş gətirmə bacarığını təsdiq etmiş, hərbi-siyasi rəqabət qabiliyyətini burada sınaqdan keçirmiş, müsəlman dünyası qarşısında ilk dəfə psixoloji üstünlük qazanmış, ilk dəfə onun üzərində qələbə dadmış və bundan ruhlanaraq, qəsbkarlıq strategiyasını genişləndirmişdir. Kazanın işğalı köçəri tatarların hərbi yenilməzliyi haqqında ənənəvi baxışları yerlə yeksan etmiş, sonrakı istilaçı yürüşlərin mənəvi-ideoloji əsasını qoymuşdur. Təsadüfi deyil ki, Kazan xanlığı və işğal ərəfəsində onun ətrafında baş verən sosial-siyasi proseslər rus-sovet tarixşünaslığında tipoloji sxem səviyyəsində öyrənilmiş, ümumiləşdirilmiş, sonrakı analoji hadisələr bu sxemə uyğunlaşdırılmışdır. Dənizin bütün xüsusiyyətləri bir damla suda təzahür etdiyi kimi, Qızıl Orda törəmələrinin və digər müsəlman türklərin Rusiya qarşısında sonrakı məğlubiyyətlərini şərtləndirən bir çox mühüm amillər Kazan xanlığı uğrunda aparılmış mübarizələrin və onun süqutu ilə nəticələnmiş proseslərin gedişində tam və dolğun əksini tapır. İkinci bir tərəfdən yaddan çıxarmayaq ki, Kazanın işğalı Rusiyanın yalnız sərhədlərinin genişlənməsi, əhalisinin artması, iqtisadi resurslarının böyüməsi ilə nəticələnməklə qalmamış, həm də onun beynəlxalq statusunu dəyişmiş, dövlətlərarası mövqeyinin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Rusiya çoxmillətli dövlətə çevrilmiş, imperiyalar cərgəsində yer tutmaq üçüm addımlarını yeyinlətmişdir. Növbəti 350 ilin fasiləsiz və məqsədyönlü işğalçı müharibələr proqramını məhz burada çızmağa başlayan Rusiya bununla həm də inkişafın intensiv yolundan imtina etmiş, taleyini ekstensiv perspektivlə bağlamış, qanlı bir hərbi-siyasi təcrübənin təməlini qoymuşdur.

Bu mənada Kazanın işğalı haqlı olaraq türk-müsəlman xalqlarının “əsarət zəncirində birinci həlqə” sayılır. Nə qədər məcazi səslənsə də bu ifadə türk-İslam tarixinin acı gerçəkliyini dəqiqliklə ifadə edir. Kazanın alınmasından əvvəl Aşağı Volqaboyu öz təbii-coğrafi mövqeyinə görə Orta Asiya, Qafqaz, Xəzər və Qara dəniz bölgələrini Rusiya ilə bağlayan önəmli nəqliyyat qovşağı olmaqla bərabər həm də mədəni-mənəvi cəhətdən bir-birinə yad və yabançı olan iki dünya- müsəlman və xristian dünyaları arasında ayırıcı xətt kimi tarixi bir missiyanın daşıyıcısi idi. Kazan- Mərkəzi Asiyada, Qafqazda, Anadoluda yaşayan türk-müsəlman xalqlarının dini-mədəni vəhdətinin təminatında tarix boyu keçilməz bir sipər kimi həyati rol oynamışdı. Belə demək mümkünsə, təbii-mədəni müxtəlifliyin pozulmazlığının qarantı olmuş, mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında zorakı müdaxilələrin qarşısını almış bu xanlığın süqutu ilə rusların Volqaboyundan Xəzər istiqamətində irəliləmələri, Aşağı Ural regionuna yayılmaları üçün başlıca maneə aradan qalxmış, isti dənizlərə çıxmaq arzuları üçün ümid işığı parlamışdı. Kazanın, daha sonra Həştərxanın ələ keçirilməsi Rusiyanın Osmanlı dövləti sərhədlərinə- bir tərəfdən Qafqazda Terek çayı sahillərinə, o biri tərəfdən Azak (Azov) qalasına yaxınlaşmasına imkan vermiş, bu iki dövlət arasında loyal münasibətlər getdikcə siyasi rəqabət, sonra isə sivilizasiyalararası toqquşma və açıq düşmənçilik həddinə çatmış, bütün İslam dünyası üçün təhdid mənbəyinə çevrilmiş, bir sözlə, tarixin gedişatı normal məcrasından çıxmışdı. Beləliklə, türk-İslam xalqlarının siyasi, eləcə də mədəni taleyində dərin yaralar açmış məğlubiyyət və əsarət epoxasının ilk qurbanı Kazandır,-desək, yanılmarıq. Bu baxımdan Kazan xanlığında hərbi-siyasi və mədəni işğal proseslərinin nəyə görə xüsusi qəddarlıq və amansızlıqla aparılması da anlaşılandır. Özünü dünya xristianlarına “üçüncü Roma” kimi təqdim etmək istəyən çar Rusiyası, əlinə keçən fürsətdən istifadə edərək, Kazan xanlığını təkcə öz “günahlarına” görə cəzalandırmamışdı; Qızıl Ordanın, onun digər varislərinin, hətta bütün müsəlmanların hayıfını da bu xalqlardan çıxmışdı.

Deyilənlər Kazan xanlığının işğalı ilə bağlı bu oçerkin digərləri ilə müqayisədə daha geniş və təfərrüatlı işlənilməsinin, bu mövzuya xüsusi diqqət yetirilməsinin səbəbləri haqqında aydın təsəvvür yaratmaq üçün, yəqin ki, kifayətdir...

Cəsarətlə deyə bilərik ki, Kazan xanlığının bütün tarixi Moskva Rusiyası ilə hərbi-siyasi mübarizələrdə keçib. Amma rus-tatar qarşıdurmasının kökü daha dərində axtarılmalıdır. Rus döyüşçülərinin Volqaboyuna ilk dəfə 985-ci ildə, Kiyev knyazı Vladimirin bulqarlar üzərinə yürüşü zamanı ayaq basdıqları məlumdur. O vaxtdan etibarən bulqar-rus münasibətləri qarşılıqlı silahlı basqın və talanlar zəminində davam edib. Bulqarlar, eləcə də bölgədə yaşayan digər türkəsilli etnoslar, xəzərlər, peçeneqlər, xüsusilə qıpçaq-polovetslərlə (“polovets” sözü rus dilində “çöllü/ çölçü” mənasında işlədilir) qarşıdurmalar kilsə salnamələrində (“Ötən illərin hekayəti” və s.) və Kiyev rus ədəbiyyatının ilk nümunələrində də geniş təsvirini tapıb. “İqor yürüşü haqqında söyləmə” (qeyd edək ki, bu əsər, Azərbaycan dilinə ilk dəfə Qüdrət Cəfərov tərəfindən “İqor polku haqqında dastan” adı ilə tərcümə olunmuşdur. Biz T.Vəlixanlının müntəxabatına istinadla ikinci tərcüməni- Rüstəm Kamalın variantını əsas götürürük) bu baxımdan daha çox tanınıb və araşdırılıb. T.Vəlixanlının yazdığına görə, rus ədəbiyyatşünaslığında əsas fərziyyə kimi (“Slovo o polku İqoreve” ilk dəfə XVIII əsrin sonlarında qraf Musin-Puşkin tərəfindən XVI yüzilliyə aid əlyazmalar içərisində aşkar edilmişdir) “söyləmə”nin 1185-ci ildə knyaz İqorun başçılıq etdiyi rus qoşunlarının polovetslər üzərinə yürüşündən bəhs etməsi fikri götürülür. Həmin il knyaz İqorun oğlu Vladimir, qardaşı Vsevolod və qardaşı oğlu Svyatoslav ilə birgə öz drujinası ilə poloveslər üzərinə yürüş etməsi İpati (1185) və Lavrenti (1187) salnamələrində də təsdiqlənir. “Söyləmə”də deyildiyinə görə, qıpçaqlar əvvəlcə gözlənilməz hücumdan çaşqınlığa düşür və yürüşün birinci günü “poloves torpaqlarının var-dövləti tar-mar edilir, poloves gözəlləri əsir götürülür. Lakin növbəti gün səhər tezdən qüvvələrini səfərbər edən poloveslər ikinci döyüşdə qalib gəlirlər. İqor və oğlu Vladimir əsir alınır, qardaşı Vsevolod və qardaşı oğlu Svyatoslav həlak olurlar”. Maraqlıdır ki, əsərdə İqorun talançı basqını rus ağsaqqalları tərəfindən heç də təqdir olunmur. Bunu böyük knyaz Svyatoslavın “ahu-zar içində söylədiyi altun sözləri”ndən də anlamaq mümkündür:

Ey övladlarım İqor və Svyatoslav!

Çox erkən düşdünüz

Poloves torpağında

qılınc çalmağa,

şöhrət həvəsinə.

Ərliklə hünər qazanmadınız,

Namərdcəsinə kafir qanı axıtdınız.

Göründüyü kimi, knyaz Svyatoslav diqqəti İqorun igidliyinə deyil, “namərdliyi”nə yönəldir.

Söyləmədə knyaz Vladimirin əsirlikdə poloves xanı Konçakın qızı ilə evlənməsi, knyaz İqorun əsirlikdən qaçıb, Kiyevə dönməsi kimi faktlar da əksini tapır. “Rus knyazları və poloves xanları arasında qohumluğun vurğulanması əsərin nikbin sonluqla tamamlanmasına gətirir”. (T.Vəlixanlı)

...Lakin mətləbdən uzaqlaşmayaq. Tarixə qayıtsaq, rus knyazlıqları və Bulqar dövlətinin Cuci ulusunun (Qızıl Ordanun) tərkibinə daxil olmazdan əvvəl onların ən azı 11 döyüşdə qarşı-qarşıya gəldikləri məlumdur. Belə bir statistika da var ki, bulqarların 4 hücumuna əvəz kimi Vladimir-Suzdal knyazları Volqaboyuna 7 hərbi-işğalçı yürüş etmişlər ki, bunların da altısı XII əsrin ikinci yarısı-XIII əsrin əvvəllərinə düşür. Əlbəttə ki, bulqar-tatarların və rusların Qızıl Ordaya tabe olması ilə aradakı düşmənçilik müəyyən qədər səngiyir, amma imperiyanın zəifləməsi ilə köhnə ədavət yenidən baş qaldırır və münaqişə alovlanır. Belə ki, 1376-1431-ci illər arasında Moskva knyazları tatarlar üzərinə 5 dəfə irimiqyaslı hücum keçirmiş, 1431-ci ildə isə Bulqar şəhərini almış və talan etmişdilər.

Rus-bulqar (rus-tatar) münasibərlərinin sonrakı mərhələsi Kazan xanlığı dövrünə, daha doğrusu, Uluğ Məhəmmədin bu xanlığı yaratdığı illərə təsadüf edir. 1437-ci ildə 3 minlik qoşunu ilə Krımdan səfərə çıxan Məhəmməd xan hələ özünü Orda hakimi, Moskva knyazlığının torpaqlarını isə öz “mülkü” hesab edir, Belyov şəhəri və bir qədər şimala doğru- Moskva knyazlığı ilə sərhəddə yerləşən digər əraziləri ələ keçirmək istəyinə də haqq qazandırırdı. Ə.Dəmirin təbirincə desək, o, “parçalanmış ölkəsini yenidən birləşdirmək qayəsi ilə hərəkət edirdi”. 1439-cu ildə Uluğ Məhəmməd Nijni Novqorodu tutaraq Moskva üzərinə yerimiş, lakin Kremli ala bilməyib geri dönmüş, qayıdanbaş Kolomnanı və yol üstündəki başqa yaşayış məntəqələrini yağmalayıb yandırmışdı.

Xanlıqda daxili vəziyyəti qaydaya salıb daha da güclənən Uluğ Məhəmməd 1444-1445-ci illərdə oğlu Mahmudla birlikdə Moskva üzərinə ikinci səfərinə çıxdı və bu dəfki yürüşü tam qələbə ilə nəticələndi. Nijni Novqorod yenidən işğal olundu, Vladimir alındı, Suzdal yaxınlığındakı döyüşdə böyük knyaz II Vasili Vasilyeviç və onun yaxın qohumu Mixail Vereyski əsir götürüldü. Uluğ Məhəmməd xanın hüzuruna gətirilən Vasili diqtə edilən bütün şərtlərə: əsirlikdən qurtarmaq üçün böyük məbləğdə fidyə (bəzi mənbələrdə bu məqsədlə Moskva knyazlığının bütün xəzinəsinin verildiyi deyilir), habelə illik xərac ödəməyə, rus əsirlərin qaytarılmayacağına, bufer zona kimi Qasım xanlığının yaradılmasına, habelə bu şərtlərin yerinə yetirilməsinə və təzminat məsələlərinə nəzarət etmək üçün kazanlı inzibatçıların Moskvada və vilayət mərkəzlərində yerləşdirilmələrinə razılıq verir. Beləliklə, Moskva Rusu Kazan xanlığından asılı duruma düşür və üzərinə vaxtilə Vladimir-Suzdal Rusunun Qızıl Orda qarşısında yerinə yetirdiyi mükəlləfiyyətlərlə müqayisədə daha böyük yük götürür. Yeni öhdəliklər tərəflər arasında imzalanan 1446-cı il müqaviləsi ilə təsbit olunur, lakin müqavilənin şərtlərindən xəbər tutan nüfuzlu boyarlar bu alçaldıcı sənədi rədd edirlər. Qasım xanlığında məscidlər tikilməsinə icazə veriləcəyi, knyazlığın Tverdən başqa bütün ərazisinin tatarlara təslim ediləcəyi barədə söz-söhbətlər yayılır, kütləvi etirazlar başlayır. Vasilinin əsirlikdən qayıdan kimi taxtdan salınacağını görən Kazan xanı onu bir müddət Kurmışda saxlayır, həyəcanlar nisbətən yatışandan sonra isə 500 nəfərlik qoşunla Moskvaya yola salır. Qoşun onu həm qorumalı, həm də nəzarətdə saxlamalı idi. Sakitlik cəmi 3 ay yarım sürür, sonra isə üsyançılar yenidən baş qaldırır, II Vasilini taxtdan endirib, gözlərinə mil çəkirlər. Uluğ Məhəmməd imzaladığı müqaviləyə əsasən, oğlanları Qasım və Yaqubu göndərib üsyanı yatırır və müttəfiqi Vasilinin böyük knyazlığını bərpa etdirir. Doğrudur, Vasili əhdinə onun qədər vəfalı çıxmır; Məhəmməd xanın ölməsini (1446) fürsət bilərək, boyarların etimadını qazanmaq üçün 1461-ci ildə Kazana qoşun çəkmək niyyətinə düşür. Lakin rus qoşunları Muroma çatmamış məsələ danışıqlar yolu ilə sahmana salınır, tərəflər arasında yeni müqavilə bağlanır. Kazan tərəfi yeni müqavilədə də əvvəlki sülhün şərtlərini saxlamağa müvəffəq olur. Uluğ Məhəmməddən sonra taxta çıxan oğlu Mahmud 1463-cü ilədək səltənət sürür, sonra hakimiyyətə növbə ilə onun oğulları Xəlil və İbrahim keçir. Mahmud və oğullarının taxtda olduqları 20 il ərzində ruslarla hərbi münaqişələr ara verir, münasibətlər nizama düşür, nisbi sabitlik hökm sürür və Şərq bazarları ilə Rusiya arasında beynəlxalq ticarət mərkəzi kimi Kazanın mövqeyi möhkəmlənir.

Lakin II Vasilinin ölümündən (1462) sonra böyük knyazlığa gələn III İvan yaranmış vəziyyətlə qane olmur, Kazan xanlığının asılılığından çıxmağı öz xarici siyasətinin əsas məsələsinə çevirir və bu istiqaməti yeri düşdü-düşmədi, açıq şəkildə bəyan etməyə başlayır. O, knyazlığın iqtisadi durumunu və Qərb dövlətləri (Papalıq, Avstriya imperiyası, Venesiya, İngiltərə krallığı) ilə əlaqələrini gücləndirir, 60-cı illərin ortalarından etibarən Kazana qarşı siyasətini daha da sərtləşdirir, xanlığın siyasi həyatına müdaxilə etməyə çalışır.

1467-ci ildə Mahmud oğlu Xəlil vəfat edəndə Kazan əsilzadələri arasında xan seçkisi ilə bağlı fikir ayrılığı yaranır. Bir qrup taxta mərhumun oğlu İbrahimin çıxmasını istəyir, başqa bir qrup isə Uluğ Məhəmmədin oğlu Qasım xanı Kazana dəvət etməyi məsləhət görürdü. O, artıq çoxdandı ki, Qasım xanlığına başçılıq edir (xanlığın adı da onun şərəfinə verilmişdi) və rusiyameylliliyi ilə tanınırdı. Qasımın Moskva tərəfindən dəstəklənməsi Kazan əyanları arasında düşən bu ixtilafa da siyasi çalar verirdi. Nüfuzlu əsilzadələrin, saray əyanlarının “müstəqillik tərəfdarı” və “Moskva tərəfdarı” (tarixçilər çox zaman “milli partiya” və “Moskva partiyası” terminlərindən istifadə edirlər) deyə iki qrupa bölünməsinin təməli də həmin ixtilaf zamanı qoyulur.

Moskvaya itaətkarlığı ilə tanınan Qasım xanı Kazan taxtına keçirə bilməyən III İvan əvvəlki razılaşmaları pozaraq, xanlığa hücum etdi. Səfər biabırçı məğlubiyyətlə başlasa da, o dayanmadı, sərhəd şəhərlərinə (Nijni Novqorod, Murom, Kostroma, Qaliç və s.) gücləndirilmiş qarnizonlar göndərib, hərbi əməliyyatları qızışdırmaq yolunu tutdu. Böyük knyaz sülhə can atan tatarları hər vasitə ilə irimiqyaslı döyüşlərə təhrik etmək, müharibəni uzatmaq və Kazan xanlığını zəiflətmək taktikasını davam etdirirdi. Lakin Novqorod və onun müttəfiqi olan Litva ilə münaqişənin kəskinləşməsi iki cəbhədə döyüşməyə gücü çatmayan İvanı danışıqlara getməyə vadar etdi. Bir neçə kiçik yaşayış məntəqəsinin dağıdılması nəzərə alınmazsa, 1467-1469-cu illər müharibəsi tatarların qələbəsi ilə başa çatmışdı. Ruslar ilk dəfə mühasirəyə aldıqları Kazandan qovulmuş, Vyatka vilayəti və onun inzibati mərkəzi olan Xlınov şəhərini əldən vermiş, Kazan xanlığının sərhədləri bir az da genişlənmişdi.

Sülh danışıqlarında Kazana aramsız basqınlarını dayandırmaq öhdəliyi götürməyə məcbur olan rusların yeganə nailiyyəti imzalanan müqaviləyə əsirlərin dəyişdirilməsi haqqında maddənin salınması idi. Bununla 40 ildən bəri Kazanda saxlanılan rus kölələri buraxılmış, III İvanın siyasi nüfuzu nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlmişdi. Digər tərəfdən o, tatar cəbhəsindəki fasilədən yararlanaraq, 150 minlik ordu yaratmış və 1471-1478-ci illərdə Novqorod məsələsini öz xeyrinə həll etməyi bacarmışdı. Novqorod respublikasının bütün koloniyaları ilə birlikdə Moskvaya birləşdirilməsi, əslində, öz-özlüyündə ciddi siyasi uğur idi. Amma məsələnin siyasi əhəmiyyəti təkcə bununla bitmirdi. Novqorodun ilhaq edilməsi ilə Moskva knyazlığı Kazan xanlığını həm də şimal tərəfdən təhdid altına almış, coğrafi-strateji mövqeyini nisbətən yaxşılaşdırmışdı.

Qeyd etdiyimiz kimi, 1467-1469-cu illər kampaniyası zamanı Novqorod koloniyalarından Vyatka vilayəti və onun mərkəzi olan Xlınov şəhəri kazanlıların əlinə keçmişdi. Qazandığı üstünlükdən dərhal istifadə edən İvan elə 1478-ci ildə bu torpaqların tatar işğalında olmasını bəhanə gətirib, İbrahim xanla bağladığı müqaviləni birtərəfli şəkildə pozmuş və Xlınovu azad etmək məqsədi ilə hücuma keçmişdi. O, qələbə çalmayacağını bilirdi; məqsədi Kazan xanlığının hərbi gücünü yoxlamaq, şərait əl verərsə, 60-cı illərdən fanatikcəsinə yeritdiyi siyasi xətti davam etdirmək idi. Xlınov hücumu, gözlənildiyi kimi, məğlubiyyətlə nəticələndi, amma inadkar İvan geri çəkilmək istəmirdi. 1482-ci ildə o, yeni bir müharibəyə başlamaq üçün hazırlıqlara başlamışdı: ağır artilleriya vasitələri tədarük edir, xaricdən muzdlu zabitlər gətirir, ordusunu təkmilləşdirirdi.

Kazan xanlığında “Rusiya protektoratı” dövrü

Kazan xanlığının daxili siyasi həyatına rusların müdaxilə etməsi “ənənə”sinin əsası da məhz bu dövrdə, III İvanın səyləri ilə qoyulur. Bu məqsədlə tatar mirzələri, kəraçi bəyləri, nüfuzlu əyanlar pul və ya yağlı vədlərlə ələ alınır, dəstəklənir, Kazan sarayında mühüm məsələlərin müzakirəsi zamanı rus qoşunları Volqa sahilində dayanıb gözləyir, bu yolla divan üzvlərinə psixoloji təzyiq göstərilirdi və s. Artıq Kazanda əsilzadələrdən ibarət “Moskva partiyası” deyilən ruspərəst qruplaşmanı tam formalaşmış saymaq olardı. Xüsusilə hakimiyyət dəyişiklikləri zamanı bu “partiya” fəallaşaraq daxili sabitliyi pozur, “öz adamları”nı taxta çıxarmağa çalışırdı. Doğrusuna qalsa, “müdaxilə siyasəti” adlandıra biləcəyimiz bu üslubu ruslar tatarların özlərindən öyrənmişdilər. Vaxtilə Moskvada cərəyan edən hakimiyyət qovğaları zamanı son sözü Qızıl Orda və Kazan xanları söyləyirdilərsə, indi artıq rollar dəyişmişdi. Daxili siyasi proseslərə kənardan göstərilən kobud müdaxilələr tez-tez baş verən və əksər hallarda qanlı toqquşmalarla nəticələnən hakimiyyət dəyişikliklərinə (Ə.Dəmirə görə, 115 il ərzində Kazan taxtına 19 xan çıxmışdı), siyasi böhranlara (saray çevrilişləri, eyni şəxsin iki, bəzən üç dəfə hakimiyyətə gətirilməsi) səbəb olurdu. Bu siyasət, əsasən, uşaq ikən müxtəlif bəhanələrlə Rusiyaya aparılan, orada müvafiq tərbiyə verilib, hakimiyyətə hazırlanan şahzadələrin əli ilə həyata keçirilirdi. Rusiyaya bağlanan, Moskvanın siyasi maraqlarını milli mənafelərdən üstün tutan və bunları özləri bildikləri şəkildə uzlaşdırmağa çalışan Çingiz soylu bəzi şahzadələr çox zaman hakimiyyət ehtiraslarının qurbanına çevrilirdilər.

Belələrindən biri də İbrahim xanın və Hursultan xatunun oğlu Məhəmməd Əmin idi. 10 yaşında Moskvaya aparılmış, III İvan tərəfindən “oğulluğa” götürülmüş (Kaşir şəhəri ona “mülk” verilmişdi) və rus ruhunda yetişdirilmiş Məhəmməd Əmin ayrı-ayrı vaxtlarda himayədarlarının dəstiyi ilə üç dəfə Kazan taxtına gətirilməsi millətçi qüvvələrin kəskin etirazı ilə qarşılaşmışdı. Xalq arasında “moskvalı tatar” adı ilə məşhurlaşan Məhəmməd Əminin hakimiyyətə birinci gəlişi atası İbrahim xanın vəfatından (1479) sonrakı dövrə təsadüf etmişdi. Lakin Noqay Ordası ilə siyasi münasibətlərin, Orta Asiya ilə ticarətin gücləndirilməsini istəyən əyanlardan (“Moskva partiyası”na alternativ kimi yaranmış “Noqay tərəfdarları”) təşkil olunmuş narazı müxalifət ona göz açmağa imkan verməmişdi. Hadisələr onunla qardaşı, milli qüvvələrin dəstəklədiyi Əli (başqa mənbələrdə İlham) xan arasında arasıkəsilməz mübarizələr məcrasına keçmiş, xalq iki yerə bölünmüşdü. Məhəmməd Əmin xan III İvanın istəklərinə uyğun hərəkət edir, rus tacirlərinə geniş imtiyazlar verir, onların hüquqlarını qoruyurdu. Onun səltənəti zamanı Kazan elitasında Rusiyanın nüfuzu getdikcə yüksəlir, tərəfdarları artırdı, əyanlar Moskva sarayı ilə əlaqələr qurmağa çalışır, hətta öz aralarındakı mübahisələri belə İvanın rəyi üzrə həll edirdilər. Məhəmməd Əminin şəxsən başçılıq etdiyi Kazan dəstələri rus qoşunlarının tərkibində III İvanın Krım xanı ilə birlikdə Böyük Ordaya qarşı hərbi səfərində də iştirak etmişdi. Lakin hadisələrin gedişi III İvanı qane etmirdi. Millətçi qüvvələr dinc oturmur, sadə xalq Məhəmməd Əminin Moskvanın buyruğu ilə oturub-durmasını qəbul etmir, paytaxtda və müxtəlif yerlərdə tez-tez hakimiyyət əleyhinə etirazlar baş qaldırırdı. Ölkədəki ikitirəlik, daha doğrusu, nisbi ikihakimiyyətlilik hökm sürür, “yumşaq” vətəndaş müharibəsi sosial narazılığı artırır, millətçi qüvvələr Moskvanın müdaxilə siyasətinə qarşı təbliğatı gücləndirirdilər. III İvan Kazan məsələsini kökündən həll etməyə, ondan asılılığa biryolluq son verməyə, xanlığa nəzarəti tam şəkildə ələ almağa qəralı idi. Lakin xan hakimiyyətinin ilahi və səmavi təbiətinə dair kütləvi təsəvvürlər, törə və Orda ənənələri, əsasən dini zəmində təzahür edən milli müqavimət və müdafiə ruhu qarşısında tərəddüd keçirirdi.

Nəhayət, 1487-ci ildə III İvan öz ordusunu Kazan üzərinə yeritdi. Şəhərin mühasirəyə alınması ilə çaxnaşmalar başladı, içəridəki ruspərəst qüvvələr hərəkətə keçərək, alternativ xanı- Əlini devirib, ailəsi ilə birlikdə təslim etdilər. Kazana soxulan rus əskərləri ilk növbədə Noqay tərəfdarlarını qılıncdan keçirdilər, “milli partiya”nın fəalları edam olundu, bəziləri isə Sibir xanlığı ərazilərinə qaçaraq canlarını qurtara bildilər. Xan ailəsi Moskvaya göndərildi, taxta yenidən Məhəmməd Əmin gətirildi, lakin bu dəfə o, rus müşavirlərlə əhatələnmişdi. Faktiki hakimiyyət onların əlində idi. Şəhər talan olunur, qətl və qarətlər baş alıb gedir, işğalçı qoşun dinc əhaliyə divan tuturdu, rus süngüsü üzərində taxta çıxarılmış xan isə qədim hakimiyyət ənənələrinə rəğmən, heç nə eləyə bilmirdi. Moskvanın Kazan xanlığına xərac ödəməsinə son qoyuldu. III İvan “Bulqar knyazı” titulunu qəbul etdi və bununla da rusların vaxtilə Kazan xanlığının ərazisində mövcud olmuş Volqa-Kama Bulqar dövlətinin varisi olması haqqında iddialara rəsmi don geydirdi (sonradan bu titul IV İvanın Kazana qarşı işğalçı müharibələrinə legitimlik qazandırmaq istəyən rus tarixçiləri üçün də tutalğa olmuşdu). Kazan tarixində “Rusiya protektoratı dövrü” (1487-1521) belə başladı. Bu dövrü xarakterizə edən əsas cəhətləri qısa şəkildə aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:

Rusiya Volqaboyu ticarəti üzərində nəzarəti ələ keçirmiş, regionda iqtisadi təsirini artırıb genişləndirmişdir. Rus tacirlərinə, ümumiyyətlə xanlıq ərazisində yaşayan rus təbəələrə xüsusi imtiyazlar verilmişdir.

Kazan xanlığı ərazi bütövlüyünü, daxili idarəçilik sistemini və milli-mədəni suverenliyini qorumaq müqabilində dövlət müstəqilliyinin məhdudlaşması ilə barışmaq məcburiyyətində qalmışdır. Kazan xanı Rusiya böyük knyazının razılığı olmadan hər hansı hərbi-siyasi ittifaqda yer ala bilməzdi, öz iradəsi əleyhinə olsa belə, Moskvanın hərbi yürüşlərində müttəfiq kimi iştirak etməyə borclu idi (Böyük Orda ilə 1490-cı və 1493-cü il müharibələrində olduğu kimi).

Kazan xanları taxta yalnız Moskvanın razılığı ilə gətirilə bilərdilər. Devrilən xanlar ailə üzvləri ilə “amanat” kimi Rusiyaya aparılır, ömürlərinin axırına qədər orada əsir saxlanılır, əksər hallarda Əlinin kiçik oğlu Xudayqul kimi xristianlaşdırılırdılar və s. Bu isə Kazan taxtının qanuni varislərini minimuma endirir, xanlıqda siyasi ixtilaflara, hakimiyyət böhranlarına yol açırdı.

Kazan xanlığının qonşu tatar xanlıqları ilə münasibətləri və rus asılılığının sonu

Rusların özbaşınalığı, Çingiz soyuna mənsub xanlarla oyuncaq kimi rəftar etmələri, onların ailə üzvlərinə (Orda ənənələrinə əsasən, xanlar bir qayda olaraq statusca özlərinə uyğun əsilzadələrin qızları ilə evlənirdilər və onların nigahı, adətən, siyasi xarakter daşıyırdı) layiq olmadıqları münasibətin göstərilməsi və s. tatarların və qohum xalqların milli duyğularını təhqir edir, heysiyyətlərinə toxunur, geniş kütlələrin etirazına səbəb olurdu. Qonşu xanlıqlarda Kazan müsəlmanlarının kafir hökmü altında yaşamasından narazılıq güclənir, xüsusən yüksək təbəqə nümayəndələri arasında ruslara qarşı radikal barışmazlıq əhval-ruhiyyəsi artırdı. Başqa cür ola da bilməzdi. Qızıl Ordanın törəmələri həm siyasi irs və idarəçilik baxımından, həm də milli-etnik və sosiomədəni genezis etibarilə eyni kökdən idilər. Əlbəttə ki, müxtəlf dövlət təsisatları olduqları üçün onların siyasi maraqları heç də həmişə üst-üstə düşmür, hətta bəzən diametral dərəcədə fərqlənirdi. Xanlıqlara Çingiz soyundan gələn eyni xanədan nümayəndələrinin (əksər hallarda qardaş və əmiuşaqlarının) hökm etməsi belə mənafe əksliyini və tez-tez üzə çıxan qarşıdurmaları aradan qaldıra bilmirdi. Amma eyni zamanda bunlar qohum dövlət və cəmiyyətlər idilər: qəbilə-tayfa, nəsil-şəcərə və tarixi keçmiş eyniliyi, aydın məsələdir ki, siyasət də daxil olmaqla qarşılıqlı münasibətlərin geniş spektrinə təsirini göstərməyə bilməzdi. Eyni tayfanın bir qolu Kazan, başqa bir tirəsi Həştərxan və ya Krım xanlığında yaşayırdı. Belə bir şəraitdə dövlətlərarası münasibətlərdə sosioetnik-sosiomədəni meyarlar siyasi mənsubiyyət fərqlərindən heç də az əhəmiyyət daşımırdı. Sadə xalq bu xanlıqların bütün ərazisini ayrıseçkilik qoymadan öz vətəni, ana yurdu bilirdi. Gediş-gəlişin intensivliyi və sərbəstliyi, belə demək mümkünsə, “ümumi vətəndaşlıq” prinsipinin işləkliyi də bununla şərtlənirdi. Çox zaman hətta xanlıqlar arasında dəqiq sərhədləri belə müəyyənləşdirmək mümkün olmurdu (tez-tez meydana çıxan ərazi mübahisələri də buradan irəli gəlirdi). Elə buna görə müasir tarixçilər xanlıqların coğrafi demarkasiyasında çətinlik çəkir, sərhədlərini ən ümumi şəkildə təsvir etməli olurlar. Kazan xanlığı cənubdan Həştərxan xanlığı, şərqdən və cənub-şərqdən Noqay Ordası, şimal-şərqdən Sibir xanlığı, cənub-qərbdən Krım xanlığı ilə qonşu idi (xanlığın şimalında fin tayfalarının yaşadığı torpaqlar, qərbində isə Moskva knyazlığı yerləşirdi). Bir sözlə, coğrafi yaxınlıq, Orda ənənələri üzərində qərarlaşmış ümumi həyat tərzi, müştərək mədəni irs və qohumluq əlaqələri bu xanlıqların siyasi inteqrasiyası üçün möhkəm təbii əsas yaradırdı. Buna görə də Kazan xanlığında Moskva təmayüllü qüvvələr olduğu kimi İslam dünyasına, ilk növbədə isə qonşu xanlıqlara meyl göstərən qruplaşmaların olması da qanunauyğun sayılmalıdır. Onlar kafir ruslardan asılılığı Qızıl Orda varisləri üçün yolverilməz sayır, bu biabırçılıqdan qurtulmaq üçün gizli danışıqlar aparır, yollar axtarırdılar. Rusiya protektoratlığı dövründə “Noqay tərəfdarları” məğlubiyyətə uğramışdı, bununla belə “Moskva partiyası”na qarşı duran qüvvələrin yalnız tərkibi dəyişmiş, həcmi və miqyası isə, əksinə, genişlənmişdi. Milli və işğalçı siyasi cəbhələr arasında balans artıq birincilərin xeyrinə pozulmuş, uçurum dərinləşmişdi. Rusların nisbi üstünlüyünə baxmayaraq təsir,- bərabər olmasa belə- əks-təsirlə nəticələnir, onlar təzyiqlərini nə qədər artırırdısa, qarşı tərəf də müqavimət gücünü bir o qədər səfərbər edir, qüvvələrini birləşdirməyə çalışırdı.

Bu dövrdə Kazan əyanları arasında Sibir və Krım xanlıqlarına meylin daha güclü olduğu aşkardır. Bu, bir tərəfdən qohumluq əlaqələri ilə, digər tərəfdən həmin xanlıqların Kazana münasibətdə siyasi aktivliyi ilə (Noqay Ordası Kazanla münasibətlərdə daha çox Sibir xanlığının, Həştərxan xanlığı isə Krım xanlığının mövqeyini müdafiə edirdi) izah oluna bilər. 80-ci illərdə Sibir xanlığı və Noqay Ordası Əli xan və ailəsinin azad edilməsi, bu mümkün deyilsə, fidyə müqabilində müsəlman ölkələrindən birinə göndərilməsi tələbi ilə III İvanın yanına elçilər göndərmiş, lakin bu səylər nəticə verməmişdi. 1495-ci ildə isə artıq onların dəstəyi ilə Kazanda çevriliş baş verdiyini, Moskvanın satelliti Məhəmməd Əminin devrildiyini, taxta Sibir xanı İbakın yaxın qohumu, Şeybanilər sülaləsindən Mamukun gətirildiyini görürük. Doğrudur, Mamukun hakimiyyəti uzunmüddətli olmur, lakin rus asılılığına münasibətdə kəskin dönüşün baş verməsi məhz onun taxta çıxarıldığı vaxta təsadüf edir. Məhəmməd Əmin Moskvaya qaçır, rusiyameylli qüvvələr təqibə məruz qalırlar. Artıq rus boyunduruğunda qalmaq Kazan əsilzadələrinin əksəriyyətini- hətta III İvanın hakimiyyətə gətirdiyi Əbdüllətifi belə qane etmir. Kazan əyanlarının başçısı Kəl Əhmədlə separat razılaşma əsasında taxta çıxarılan Əbdüllətif, Məhəmməd Əminin kiçik qardaşıdır, o da bir müddət Rusiyada yaşayıb, amma buna baxmayaraq qatı moskvapərəst deyil. Görünür, Moskvadan sonra anası Nursultan xanımla birlikdə Krıma köçməsi, burada atalığı Məngü Gireydən tərbiyə alması onun dünyagörüşündə daha güclü təsir buraxmışdır. Tarixdən də bilindiyi kimi, buyruq qulu olmayıb, Moskvaya hesabat vermir, müstəqil siyasət yeritmək istəyir. Elə buna görə də 1502-ci ildə knyaz Zveniqorodski tərəfindən Kazan taxtından kənarlaşdırılaraq, hakimiyyəti yenidən Məhəmməd Əminə təhvil verməli olur və Beloozerska sürgünə göndərilir.

Ən maraqlısı isə üçüncü hakimiyyəti dövründə Məhəmməd Əmin xanın özünün də gözlənilmədən siyasi oriyentasiyasını dəyişməsidir. O, artıq ruslardan yaxa qurtarmaq üçün yollar axtarır (ruspərəst qüvvələrin siyasi və iqtisadi təsirini azaltmaq, mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək məqsədi ilə tədbirlər görür, torpaq üzərində mülkiyyət sistemini islah edir və s.), əlverişli şərait yaranmasından (III İvan qocalıb əldən düşmüş, ruslar Kazan xanlığından təhlükə gözləmədikləri üçün sayıqlığı itirmişdilər, Krım xanlığı isə artıq Böyük Ordanı sıradan çıxardığından Moskva ilə ittifaqa əvvəlki qədər əhəmiyyət vermirdi) yararlanaraq gizli şəkildə onlarla haqq-hesab çəkməyə hazırlaşır. Və 1505-ci ildə Kazan yarmarkasında rus tacirlərinin öldürülməsi, dükan və anbarlarının talan edilməsi, səfir M.A.Klapkin-Yeropkin də daxil olmaqla on minlərlə rus təbəəsinin əsir alınması ilə planlaşdırılan müharibə başlayır. Kazan ordusu (40 min yerli və 20 min noqaylı əskər) Nijni Novqorod üzərinə yeriyir, şəhər posadını yandırıb, Kremli mühasirəyə alır. Yürüşə başçılıq edən noqay bəyinin öldürülməsindən sonra hücum dayandırılsa da rus qoşununun beli qırılmışdır. Bəzi mənbələr 100 minlik qoşundan cəmi 7 min nəfərin sağ qaldığını yazır. Bu ərəfədə III İvan da vəfat edir. Növbəti böyük knyaz (onun oğlu) III Vasilinin (1505-1533) yenidən ordu toplamağa başlaması isə müharibənin nəticəsini dəyişmir. Aydın görünür ki, Məhəmməd Əmin Moskva knyazlığını aradan qaldırmaq, yaxud tabe etmək məqsədi güdmür, onu yumşaltmağa, bərabərhüquqlu münasibətlər qurmağa məcbur etmək siyasəti yeridir. 1507, 1508, 1512, 1516-cı illərdə o, III Vasili ilə bir neçə müqavilə bağlayır, dostluq və mehriban qonşuluq münasibətləri üçün hüquqi əsaslar yaratmağa cəhdlər göstərir.

1516-cı ildə Məhəmməd Əmin ölüm yatağına düşür. Kazanlılar Rusiyada sürgündə olan Əbdüllətif xanın buraxılmasına və taxta çıxarılmasına icazə almaq üçün Moskvaya elçilər göndərsələr də, xahişləri rədd edilir. Bir il sonra Əbdüllətif (bəzi tarixçilər onun ölümündə III Vasilinin barmağı olduğunu ehtimal edirlər), 1518-ci ildə isə Məhəmməd Əmin bir-birinin ardınca dünyadan köçür. Kazanda hakimiyyət böhranı başlayır: nə Əbdüllətifin, nə də Məhəmməd Əminin oğlu qalmayıb. Uluğ Məhəmməd sülaləsindən sağ qalan şahzadələr Qasım nəslindəndirlər və Kazan taxtı üçün arzuolunmaz sayılırlar. Pyotr İbraqimoviç (Xudaykul) isə pravoslavlığı qəbul etdiyindən taxta çıxarıla bilməz: Qızıl Ordadan törəmə dövlət təsisatlarında xan seçiminin iki mütləq şərti var; bir- namizəd mütləq Çingiz soyundan və iki-mütləq müsəlman olmalıdır. Deməli, Kazan taxtına o biri xanlıqlardan, digər xanədan üzvləri arasından bu şərtlərə uyğun bir şəxsin dəvət olunmasından başqa çıxış yolu qalmayıb (belə də olacaq, bundan sonra Kazan xanlığına “gəlmə” xanlar hökm edəcəklər). Kazanlıların seçimi Krım xanı Məngü Gireyin oğlu Sahibin üzərində dayanır, lakin ruslar onun namizədliyinə razılıq vermirlər. III Vasili 1487-ci il razılaşması ilə aldığı səlahiyyətlərə əsaslanıb, Kazan taxtına Qasım nəslindən Şahəlinin namizədliyini irəli sürür və onun hakimiyyətə keçməsinə nail olur. Həm fiziki, həm əqli cəhətdən qüsurlu olduğu deyilən 13 yaşlı Şahəlinin taxta oturdulması, əslində Kazan xanlığında hakimiyyətin müşavir sifəti ilə göndərilmiş duma dyakı Fyodr Karpovun əlinə keçməsi deməkdir. Şəhər, asayişin qorunması bəhanə edilərək rus əskərləri ilə doldurulur. Kazan sarayında narazılıq yenidən baş qaldırır və bununla barışmayan əsilzadələrin dəstəyi ilə xanlıqda qarışıqlıq təkrar qüvvətlənir. Milli hərəkatın başında duran Sidi oğlan (“oğlan” titulu-xatırlayırsınızsa-xanzadələrə verilirdi) Baxçasaraya elçilər göndərir və 1521-ci ildə Krım hökuməti ilə aparılan danışıqlar nəticəsində Moskvanın iradəsinin ziddinə olaraq, Sahib Girey Kazana gəlib, xan taxtına əyləşir. Şahəlinin 5 min, voyevoda Podqojinin min nəfərlik dəstələri tərksilah edilir, qaladakı ruslara və qasımlılara divan tutulur. Şahəli mühafizəçiləri ilə qaçıb Moskvaya sığınır.

Beləliklə, Kazan tarixində Rusiya protektoratı dövrü Moskvanın siyasi iflası ilə başa çatır. Qısa şəkildə bu dövrə yekun vurası olsaq, qeyd etməliyik ki, protektoratlıq siyasəti Kazan (eləcə də Həştərxan, Krım, Sibir...) elitasının siyasi şüurunda ciddi təbəddülat yaradır, Qızıl Orda varisləri ilə Rusiyanın münasibətlərində kəskin dönüşün başlanğıcı qoyulur. Burada qəribə nəsə axtarmağa ehtiyac da yoxdur, zira hər şey tamamilə qanunauyğundur: Rusiyanın Kazandakı siyasi davranışları Qızıl Orda varislərinin adət edilmiş hərbi rəqabət prinsiplərinə zidd olub, müharibə haqqında hakim təsəvvürlərə sarsıdıcı zərbə endirmiş, qarşıduran tərəflər arasında münasibətləri “namərdlik” və siyasi amansızlıq üzərində qurulan yeni bir müstəviyə keçirmişdir. Şərq dünyasında kökü əsrlərin dərinliyinə işləyən ənənəvi baxışlar sistemində müharibələrin ümdə məqsədi torpaqların işğalından, qırğınlar törədilməsindən daha çox, rəqibə xərac kəsmək, onu özünə tabe etdirmək kimi təsəvvür olunurdu. Müharibələr əsas etibarilə günahsız insanları qırmaq, yaşayış məntəqələrini yer üzündən silmək üçün yox, qarşı tərəfi iqtisadi-maliyyə sanksiyaları ilə cəzalandırmaq, maddi mənfəət əldə etmək üçün aparılırdı. Məğlub tərəfdən əsirlərin götürülməsinə gəlincə, bu, hərbi qənimətin bir növü hesab olunurdu. Fatehlərin şöhrəti tökdükləri qanla, xarabaya çevirdikləri şəhər və kəndlərlə (əlbəttə ki, çıxılmaz inadkarlıq qarşısında bunlar da məqbul sayılırdı) yox, bac-xərac aldıqları, özlərindən asılı etdikləri ölkələrin sayı ilə ölçülürdü. Frederik Starın yazdığına görə, “qədim Şərqdə hökmranlıq etmək, hələ romalılar kimi qanunlar sistemini gəlişdirmək məsələsi bir yana qalsın, müəyyən bir ərazi və onun hökuməti üzərində tam nəzarəti həyata keçirmək anlamına gəlmirdi. Bu, daha çox həmin ərazidən xərac almaq qabiliyyətində olmaq demək idi. Xərac məsələsi kiçik şəhərlərdən, yaxud ərazilərdən imperiya paytaxtına qədər uzanan hakimiyyətin aydın bir iyerarxiyasını gəlişdirirdi. Hətta Çin də hikkəli hunları özünə yaxın buraxmamaqdan ötrü bir vasitə kimi xərac ödəməli olmuşdu. Ancaq xərac yığılması gündəlik nəzarət demək deyildi. Xərac zatən iqtisadçıların “renta güdümü” adlandırdığı və güc yolu ilə başqasına sırınan nəsnədən artıq bir şeyi də ifadə etmirdi. Farslara gəldikdə onların tabeçiliyindəki ərazilər satraplıqlar adlanırdı. Bu ərazilər xəracvermə tələblərini qarşıladıqları təqdirdə geniş özünüidarə hüquqlarına malik olurdu. Bölgədə idarəçiliyi həyata keçirmək üçün təyin olunan canişinlər, yaxud satraplar coğrafi uzaqlıqdan sui-istifadə ilə Persopolis üçün nəzərdə tutulan ödənişləri mənimsəməyə və hətta imperiyanın tərkibindən çıxmaqla hədələməyə asanlıqla şirniklənirdilər. Mərkəzi Asiyada bu imperiya canişinlərinə xas “yerlilərlə doğmalaşmaq” və yerlərdə muxtariyyətə nail olmaq təmayülü özünü təkrar-təkrar göstərirdi. Bu, ilk dəfə yunanlar, sonra ərəb işğalçıları, daha sonra isə monqollarla əlaqədar üzə çıxmışdı... Çingiz xan da köçərilərin çoxdankı taktikasından istifadə edirdi. Bu da ondan ibarət idi ki, oturuşmuş icmalara məhvedici bir zərbə endirirsən, sonra da yerli camaat bac verməyə razılaşınca qoşunları geri çəkirsən”.

Rəqabət və düşmənçiliyin bu qədim qaydalarını birbaşa sələfi olan Qızıl Ordadan əxz etmiş Kazan elitası rəqibi asılılığa salmağın başqa yolunu bilmir, heç bilmək də istəmirdi. Tatarlar heç vaxt Rusiyanın siyasi və milli muxtariyyətinə məhdudiyyət qoymamış, dini azadlığına təcavüz etməmiş, daxili işlərinə, yerli idarəçilik məsələlərinə qarışmamış, knyaz və çarları əsir saxlamaqla hakimiyyət boşluğu yaratmağı ağıllarına belə gətirməmişdilər. Rusiya protektoratlığı dövründə onlar siyasi rəqabət və qarşıdurmanın bu və başqa üsullarla səciyyələnən tam başqa bir sxemi ilə rastlaşmış, siyasi mübarizənin yolverilməz hesab etdikləri metodları ilə tanış olmuşdular. Bütün bunlardan sonra artıq başa düşürdülər ki, qarşı tərəf rəqabət anlayışına sırf siyasi-istilaçı məzmun verir, “mərdlik kodeksi”ni gerilik əlaməti sayır, rəqibə təsir və təzyiq göstərməyin misli görünməmiş taktika və strategiyalarına əl atmağa başlayır. Belə bir şəraitdə əlbəttə ki, Moskva ilə münasibətləri köhnə qaydalar əsasında saxlamaq məqbul və mümkün sayıla bilməzdi. Əgər ikitərəfli münasibətlərdə diktat və hökmranlıq üsulunu əsas götürən ruslar üçün istənilən kompromis və xoş məram təzahürü hərbi-siyasi zəiflik əlaməti sayılırdısa, deməli, onlarla “öz dilləri”ndə danışmaq imperativ zərurətə çevrilirdi.

Beləliklə, dövlət müstəqilliyinin sülh və danışıqlar yolu ilə deyil, silahlı mübarizə yolu ilə qorunmalı olması qənaətinə gələn Kazan əyanları daha güclü olan Krım xanlığı ilə koalisiya yaratmaq qərarına gəlir. Əlbəttə ki, bu qərar hər şeydən əvvəl Krım xanlığı vasitəsi ilə Osmanlı imperiyasının himayəsindən yararlanmaq istəyi ilə bağlı idi. Krım şahzadələri Sahib və Səfa Gireylərin Kazandakı səltənət illərində baş verənlər də bu fikrin doğruluğuna dəlalət edir. Çox zaman “Kazanda Krım hakimiyyəti” kimi səciyyələndirilən 20-30-cu illərdə gireylər xanədanının Kazan xanlığını qeyri-rəsmi hamiliyə götürdüyü aydındır. Belə hallar Qızıl Ordanın törəmələri arasında tez-tez baş verirdi. Müəyyən səbəblərdən bir xanlıq öz taxtına başqa (qardaş) xanlıqdan şahzadə dəvət edir, beləliklə, sanki özünəməxsus bir siyasi-inzibati simbioz yaranırdı. (Bəlkə yeri deyil, amma onu da bilməliyik ki, tatar xanlıqlarının tarixində dəvət olunan xanın taxtdan düşməsi ilə qarşılıqlı münasibətlərin dəyişib soyuduğu və hətta düşmənçilik həddinə çatdığı hallar da olub.) Qanuna (törəyə) görə, güclü (dəvət olunan) tərəf qeyri-rəsmi və ya hətta rəsmi şəkildə öz üzərinə zəif tərəfi müdafiə etmək, onu kənar müdaxilə və hücumlardan qorumaq öhdəliyi götürürdü. Gireylər dövründə Kazan-Krım yaxınlaşması da eyni model əsasında baş vermişdi. Sahib xanın Kazan taxtına çıxması ilə krımlılar xanlığın dövlət həyatında əsas vəzifələrə yiyələndilər. Sarayın və xan ailəsinin mühafizəsi ilə Krımdan gəlmiş döyüşçülər məşğul olmağa başladı. Kazanlılar isə öz növbəsində Krım xanlığının Moskva üzərinə yürüşlərində (1521, 1535-1537) əlahiddə qoşunla iştirak edirdi və s. Protektoratlıq dövrünün reallıqları nəzərə alındıqda sonuncu məqam Kazan xalqı (və tarixi) üçün hərbi-siyasi və psixoloji baxımdan olduqca prinsipial əhəmiyyət daşıyır; az müddətdə xanlığın nəinki Moskvanın asılılığından çıxdığını, həm də onunla əks cəbhədə yer aldığını, döyüş meydanında qarşı-qarşıya gələcək dərəcədə cəsarətləndiyini göstərir. Yürüşlərin nəticələri də Kazan xanlığı üçün qənaətbəxş sayıla bilər- 1521-ci ildə III Vasili “qədimdə olduğu kimi” Krım xanlığına xərac ödəməyə razı olmuş, kazanlılar isə bol qənimət əldə etmişdilər. Amma əsas nailiyyət, əlbəttə ki, əsir və qənimətlər deyil, protektoratlıq dövründə əldən verilmiş mövqelərin yenidən qazanılmasıdır. Kazan xanlığı artıq yenə hücum edən tərəf mövqeyindədir. Ruslar qovulur, Moskvadan tacirləri sıxışdırılır, malları əllərindən alınır. 1523-cü ildə böyük knyaz Vasili rus tacirlərinin Kazan yarmarkasında iştirakına qadağa qoymağa məcbur olur. 1535-ci ildə isə rusların təzyiqi ilə Kazan taxtına oturdulmuş Canəli sadə xalq kütlələri tərəfindən qətlə yetirilir. 1546-cı ildə Səfa Girey 3-cü dəfə taxta qayıdanda rusmeylli qüvvələri darmadağın edir, 76 bəy qaçıb Moskvaya sığınmağa məcbur olur. Eyni zamanda Həştərxan xanlığı və Noqay Ordası ilə münasibətlər hərbi-siyasi müttəfiqlik səviyyəsinə qaldırılır. 1530-cu ildə ruslar qüvvədə olan müqaviləni pozaraq Kazan üzərinə yeriyəndə Səfa Girey məhz Noqay və Həştərxan qoşunlarının köməyi ilə onları geri oturdur. Hər şey ona işarə edir ki, Qızıl Ordanın vərəsələri birləşərək, Kazanı “kafir”lərin təcavüzündən qorumağa qadirdir. Lakin...

Lakin 1546-cı ilin martında 56 yaşlı Səfa Girey xanın qəfil ölümü ilə hər şey yarıda qırılır. Kazan xanlığının (bəlkə həm də Krım xanlığının?) bəxti artıq ikinci dəfədir ki, ona “dönük çıxır”. Birinci dəfə kazanlılar “rus düyünü”nü Krım xanı Məhəmməd Gireyin dəstəyi ilə yara bilərdilər. Məhəmməd xan yadellilərin Ulu yurda sahib olmaq istəklərinin qarşısında dağ kimi dayanmışdı. kəsirdi. Onun qəzəbindən qorxan rus knyazları Krıma, Kazana, Qızıl Orda torpaqlarına təcavüz etməyə cürət göstərə bilməzdilər. Bu mənada Həştərxan üzərinə səfər zamanı Məhəmməd xanın həlak edilməsi bütöv bir bölgənin taleyini dəyişən bir hadisə idi. Krımda qarışıqlıq yaranmış, taxta keçən Səadət Gireylə Kazan xanı Sahib Girey yollarını ayırmış, Sahib xan öz yerinə 13 yaşlı Səfa Gireyi qoyaraq Krım məsələsini həll etmək üçün İstanbula getməli olmuşdu. Məhəmməd xanın yoxluğu Moskvanın əl-qolunu açmış, böyük knyaza güc və cəsarət vermiş, onu köhnə hücum taktikasına dönməyə ruhlandırmış və bu fonda Kazanla Krım arasında anlaşılmazlıqlar başlanmışdı. Müasir oxucu üçün nə qədər qəribə səslənsə belə, o vaxtlar xanların kimliyi xanlıqların taleyində həlledici rol oynayırdı. Nə qədər ki, Səfa Girey Kazan taxtında idi, Vasili təcavüzkar siyasətini cilovlamağa, yaxud “malalamağa” məcbur idi. Onun vəfat etməsi ilə Qızıl Orda varisləri tərəfindən qoyulmuş bütün təməllər uçuldu, müsbət başlanğıclar puç oldu. Və cəsarətlə demək olar ki, bu məşum hadisə Səfa xanın ölümü Kazanın süqutunu şərtləndirən mühüm səbəblərindən biridir.

Qasım/Qasımov xanlığı Moskva Rusunun forpostu kimi

1521-ci ildən sonra Kazan xanlığının müstəqilliyinin qorunması uğrunda Rusiya ilə mübarizə daha qızğın və dinamik mərhələyə keçir. Rus hökuməti bu mərhələdə Qasım sülaləsi nümayəndələrinin Kazan taxtına iddialarının müdafiəçisi və təminatçısı kimi çıxış edir, Çingiz övladları kimi onların hakimiyyət hüquqların guya Krım xanlığı tərəfindən pozulmasını əldə bayraq edərək, Kazanın daxili işlərinə qarışmağa çalışır, istilaçı niyyətlərini bu “arqument”lə ört-basdır etmək istəyir. Həqiqətdə isə Qasım xanlığı Kazan-Moskva qarşıdurmasının lap əvvəlindən rusların təsir dairəsinə düşmüş, onların səfində yer almış, məkrli oyunlarına alət olmuşdu. Xanlığın yaradılması haqqında yuxarıda deyilənlərdən də bildiyimiz kimi, Uluğ Məhəmməd bu kiçik qurumu Kazanı ruslardan qoruyan ön istehkam kimi nəzərdə tutmuş və onun yaranmasına məhz bu səbəbdən təkid etmişdi. Başqa sözlə, hələ yaranış dövründən Qasım xanlığına, bir növ, strateji əhəmiyyət daşıyan Ulu yurdun mühafizə zolağı, bufer zona funksiyası ayrılmışdı. Lakin zaman keçdikcə bu yarımmüstəqil xanlıq nəinki öz missiyasını yerinə yetirə bilməmiş, həm də rusların siyasi orbitinə daxil olmuş, könüllü şəkildə Moskvaya girov düşmüş, Kazana və ətraf müsəlman dövlətlərinə qarşı təxribatların vasitə və subyektinə çevrilmişdi. Məlumdur ki, Uluğ Məhəmmədin öldürülməsindən sonra onun oğlanları arasında taxt qovğaları başlamış və bu qanlı qardaş qırğınları Kazandan Qasım xanlığına da sıçramışdı. Elə həmin 1446-cı ildə Qasım xan və qardaşı Yaqub hakimiyyətlərini qorumaq üçün Moskva böyük knyazının himayəsinə sığınmış, bir daha bu asılılıqdan çıxa bilməmiş, onların xələfləri də Moskvaya xidmət yolunu davam etdirmişdilər. 1449-1450-ci illərdə Böyük Ordanın hücumları zamanı Qasım xanın dəstələri Vasilinin qoşununda vuruşmuş, 1449-1452-ci illərdə isə onun öz rəqibi Semaka üzərinə yürüşündə iştirak etmişdi. Qasım xanlığı Moskvanın Qızıl Orda varislərinə qarşı kadr hazırlığı bazasına, öz yurduna və törəsinə dönük çıxmış tatar şahzadələrinin sığınacağına çevrilmiş, taxta da bir qayda olaraq belələri seçilib təyin edilmişdir.

1486-1491-ci illər arasında Qasım xanlığını idarə etmiş Nurdövlət Girey buna bariz misaldır. Bilindiyi kimi, Nurdövlət, atası Hacı Gireyin vəfatından sonra qardaşı Məngü Gireylə hakimiyyət qovğasına qalxmış, bir müddət hətta qələbə çalaraq Krım taxtına sahib olmuşdu. Lakin aparıcı tayfa birlikləri tərəfindən müdafiə edilmədiyi üçün daim nəzərlərini ölkə xaricinə dikmiş, ümidini Böyük Orda, Litva, Moskva knyazlıqlarının yardımına bağlayaraq, nicat yolunu onlarla ittifaqlarda axtarmışdı (əslində, daxildə dayağı olmayan bir xanın kiminləsə bərabərhüquqlu alyans yaratmasından yox, kimdənsə mədəd ummasından danışmaq mümkündür). Osmanlı dövlətinin Krım xanlığını himayəsinə alıb, Məngü Gireyi qanuni xan kimi tanıması ilə Nurdövlətin öz ölkəsində taxta yolu biryolluq bağlanmış və o, qardaşı Heydərlə birlikdə əvvəlcə Litvaya, az sonra isə (1479) Moskvaya üz tutmağa vadar olmuşdu. III İvan qaçaq qardaşlara onları Məngü Gireydən qoruyacağını vəd vermiş, çox keçmədən Nurdövləti Qasımov xanlığının başına gətirmişdi. Nurdövlətin hakimiyyət ambisiyaları, ondan sonra taxta çıxarılan Satılxan və Canay adlı oğullarının qisasçılıq duyğuları ilə ustalıqla oynamağı bacaran fürsətcil rus hakimləri Qızıl Orda varislərinə qarşı istilaçı siyasətlərinı yeritməkdə onların kortəbii taxt ehtiraslarından geninə-boluna yararlanmışdılar. 1512-ci ildə isə Qasım xanlığında xanədan dəyişikliyi baş vermiş, hakimiyyət Cuci soyunun başqa bir qolundan gələn Şeyx Evliyara, sonra da onun oğulları Şahəli və Canəliyə keçmişdi. Amma dəyişən yalnız xanədan və şəxslər olmuş, xanlığın siyasi oriyentasiyası isə əvvəlki kimi qalmış, Moskvaya bağlılığı bir qədər də möhkəmləndi. Qasım xanlarının məhz bu dövrdə Moskva Rusunun işğalçı planlarının gerçəkləşdirilməsində açıq şəkildə iştirak etdikləri mənbələrdə də əksini tapır.

Moskva knyazlığı, sonra isə çarizm dövründə ruslar Qasımov xanlığını asanlıqla ləğv edə bilərdilər; bunun üçün qarşılarında heç bir maneə yox idi. Lakin necə deyərlər, “xərci borcunu ödəməyən” bu xanlığı XVII əsrə qədər saxlamağa üstünlük verdilər. Xanlığın əsas maliyyə mənbəyini əvvəldən axıra qədər ruslardan alınan illik xərac təşkil edirdi. Xərac əvvəlcə Uluğ Məhəmmədlə bağlanmış müqavilənin mühüm şərti, sonra isə Qasım xanlığının Moskvadan asılılığının maddi təminatı kimi vaxtı-vaxtında ödənilmişdi. Bundan əlavə, müxtəlif vaxtlarda xanlığın Kazan qarşısında vergi öhdəlikləri də Moskvadan təmin olunmuşdu. Əvəzində isə rus hökuməti Qasım ərazisində cəmləşən hakim xanədan və sülalə üzvlərinin əlaqə və imkanlarından istifadə etmiş, onları müxtəlif yollarla ələ alıb, şirnikləndirmiş, özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Niyə, nə məqsədlə? Əvvəlcə Qasım sülaləsi nümayəndələrindən Kazanın işğal edilməsi məqsədi ilə istifadə olunmuşdu: onların “ata yurdu”nda taxt-taca iddiaları legitim sayılır və bu əsasla dəstəklənirdi. Şahəli və Canəlinin dəfələrlə Kazan taxtına namizəd göstərilməsi və onların (həm də rusların) iddialarının bir neçə dəfə təmin olunması deyilənlərə sübutdur. Təsadüfi deyil ki, rəsmi Moskva Kazan xanlığında ictimai-siyasi vəziyyəti qarışdırmaq, yaxud öz xeyirlərinə dəyişdirmək üçün bu qardaşları sonadək əlində saxlamışdır. İkinci bir tərəfdən Qasım xanlığı Moskvaya həm də müsəlman dünyası, xüsusən də, Osmanlı dövləti ilə münasibətlərdə örnək kimi lazım idi. Çar hökuməti Qasımovu müsəlman mədəniyyətinin mərkəzi kimi təbliğ edir, burada yerli müsəlmanların azad şəkildə öz dinlərinə ibadət etmələri üçün şərait yaradılması hər vasitə ilə vurğulanır, İslam dininə etiqad edən xanlar və hakim əsilzadələr Rusiyada dini dözümlülük mühitinin hökm sürdüyünə nümunə göstərilirdi. Halbuki İ.Zaytsevin yazdığına görə, Qasım xanlığında tatar əhalinin “yabançılar”, ilk növbədə müsəlmanlarla icazəsiz görüşmələri belə qadağan edilmişdi. Volqaboyu ərazilərində müsəlmanların kütləvi xristianlaşdırılmasının ilk dəfə məhz burada sınaqdan keçirildiyi, xanların və şahzadələrin tənəssür etdikləri (xristianlaşmaları) də təkzibolunmaz sənədlərlə təsdiqini tapır. Bəli, inkar etmək olmaz ki, Qızıl Ordadan qalma qanunlara görə bütün “tatar uluslarındakı” kimi, Qasım xanlığında da müsəlman olmaq Çingiz soyuna mənsub şahzadələrin taxta çıxması üçün mütləq şərtlərdən biri kimi gözlənilirdi. Xanların müsəlman olmaları beynəlxalq münasibətlərdə rus diplomatiyasınin işinə yarayır, manevr imkanlarını genişləndirirdi. Lakin onu da unuda bilmərik ki, burada xanların taxtdan enən kimi xristianlığı qəbul etməsi də geniş yayılmış (1567-1570-ci illərdə Qasım xanı olmuş Sayın Bulat və b.), nüfuzlu sülalə mənsublarının (Abdullah bin Ak-Kubek oğlu Mürtəza Əli və b.) erkən yaşlarından xaç suyuna çəkilmələri isə bir qayda halını almışdı (qeyd edək ki, tatar xanlıqlarında “tənəssür” məsələsi ayrıca bir mövzudur və qismət olarsa, tərəfimizdən araşdırılacaqdır). Xanlığın son “hökmdar”larından Seyid Bürhanın timsalında isə əsl paradoksla rastlaşırıq. Belə ki, 1653-1655-ci illər arasında xaç suyuna çəkilib, Vasili adını almış Seyid Bürhan 1678-ci ildə ölənə qədər xan taxtında qalmaqda davam etmişdir. Tarixşünaslıqda bu fakt XVII əsrin ikinci yarısından etibarən Qasım xanlığının bir müsəlman dövləti kimi mövcudluğunu (Rusiya üçün əhəmiyyətini) itirməsi kimi qiymətləndirilir. İ.Zaytsevin qənaətincə, 1681-ci ildən başlayaraq Qasımov xanlığı artıq Rusiyanın inzibati bölgələrindən birinə çevrilir və bu dövrdən mənbələrdə Qasım xanının adının keçməməsi də buna dəlalət edir.

Bəs Qasım elitası nümayəndələrinin ruslarla bu qədər yaxınlaşmalarını, doğmalarından üz çevirib onlarla qaynayıb-qarışmalarını necə izah etmək olar?

N.MUSTAFA

(ARDI VAR)

İki sahil.- 2022.- 3 sentyabr.- S.21.