ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ - Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

H Ə Ş T Ə R X A N X A N L I Ğ I

Dərviş Əlinin düşdüyü “çıxılmaz vəziyyət” türk-İslam mədəni arealında hökm sürən kompleks etik-siyasi baxışlarla, xüsusən Darül-İslam/Darül-hərb əksliyi ilə şərtlənirdi. Bilindiyi kimi, şər`i baxımdan İslam torpaqları kafir tərəfindən tutulan andan hərb səbəbinə (müharibə predmetinə) çevrilirdi. Bu vəziyyətdə xan- kimliyindən asılı olmayaraq- ya dövlətin suverenliyi uğrunda döyüşüb, yeri gəlsə, canını verməli, ya da aqibəti ilə barışıb şərəfini itirməli idi. Dərviş Əli yaxşı bilirdi ki, o, hansı yolu tutursa-tutsun, Darül-İslam torpağının kafirlər tərəfindən işğal olunması müsəlman aləmi üçün keçilməsi mümkün olmayan bir qırmızı xətdir və sona qədər qəbul edilməyəcək. (Sonrakı hadisələr də bu fikrin doğruluğunu göstərdi.) Digər tərəfdən xan belə vacib qərarları təkbaşına vermirdi. Üləma saray və xalq üzərində müstəsna təsir imkanlarına malik idi (qazılər təslim aktını təsdiq etməli, müvafiq fitva çıxarmalı idilər). Ən böyük məhdudlaşdırıcı isə, əlbəttə ki, ordunun (və dövlətin!) dayağını təşkil edən güclü tayfa birliklərinin başçılarından ibarət Dövlət Şurası idi. Qızıl Ordanın “qız xanlıqlarında” Dövlət Şurası geniş səlahiyyətlər daşıyırdı. Bu kollegial idarəçilik orqanına daxil olan (və hətta olmayan) tayfa başçıları eyni zamanda türk törəsinin, Çingiz yasalarının mühafizi funksiyasını daşıyırdılar və xan, istəsəydi belə, onların qərarlarına qarşı çıxa bilməzdi. Üstəlik Kazanda baş verənlər rusların işğal planlarında pravoslav-dini görüşlərlə hərəkət etdiklərinə şübhə yeri qoymurdu. Çar İvan Qroznının hərbi təcavüz siyasəti bütün müsəlman aləmində ortodoks xristianlığın səlib ideologiyası ilə eyniləşdirilir, bu iki xəttin paralel yürüdüldüyü düşünülürdü. Qəza anlayışı çərçivəsində bunun əksini düşünmək belə mümkün deyildi. Qarşı tərəf də Qızıl Orda torpaqlarına hücumları dini motivlərlə əsaslandırır, xristian-müsəlman qarşıdurmasını körükləməkdən çəkinmirdi. Yuxarıda IV İvanın 1554-cü ildə Polşa-Litva çarına göndərdiyi seunçu xatırlatdıq. Həmin məktubda açıq-açığına deyilirdi ki, guya rus voyevodaları Həştərxana xristianların qanının tökülməsinə cavab olaraq göndərilmiş, Allah “bizə və bütün xristianlara kömək olmuş”, xanlıq ələ keçirilmiş, müsəlman əhalidən qisas alınmışdır.

Əsil həqiqətdə, nə 1554-cü, nə də 1556-cı ildə rus qoşunları Həştərxana girərkən ciddi müqavimətlə üzləşməmişdilər. Yağmurçu xan da, Dərviş Əli xan da Kazanda baş verən dəhşətlərin təkrarlanmaması üçün şəhəri boşaltmış, sonra özləri də tərk etmişdilər. Əhalinin bir hissəsi Noqay Ordasına, bir hissəsi Krım xanlığına köç(ürül)müşdü. 1556-cı ildə Həştərxana daxil olan rus voyevodaları İvan Çeremisinov və Mixail Kolupayevin dediklərindən məlum olur ki, bu dəfə şəhər həm də yandırılıbmış. (Burada söhbət müharibələr zamanı tez-tez istifadə olunan “yandırılmış torpaq” taktikasından gedir. Bu zaman sakinlər düşmənə təslim edilən, yaxud onun keçəcəyi ərazilərdən köçürülür, ərzaq və yem ehtiyatları daşınır, suvarma kanalları, kəhrizlər torpaqla doldurulur, otlaqlar, taxıl və əkin sahələri məhv edilir, bir sözlə, ərazi yaşayış üçün yararsız vəziyyətə salınırdı.) Salnamələrdə bildirildiyinə görə, İvan və Mixayla burada qaldıqları müddətdə əsasən dağıdılmış infrastrukturun bərpası ilə məşğul olmuş və şəhərin müdafiəsini gücləndirmişdilər. (A.Şpakovski və bir sıra başqa müəlliflərə görə, “Həştərxanın ilk voyevodası olan Çeremisinov baş verə biləcək təhlükələrdən qorunmaq üçün mövcud şəhərdən 9 verst aşağıda, bir təpə üstündə yeni şəhərin əsasını qoydu və onun ətrafına ağac materialdan divar çəkdirdi, səngər və xəndəklər qazdırdı. İnzibati idarənin yerləşdiyi yeni şəhər tezliklə ticarət mərkəzinə çevrildi”.)

Həştərxan xanlığının Rusiyaya birləşdirildiyi rəsmən elan olunandan sonra “mirzələr və qara tatarlar” siyahıya alınmış, yasağa (vergiyə) bağlanmışdılar. Tez-tez pusqular qurub, rus qoşunlarına gözlənilməz zərbələr endirən, ticarətə güclü ziyan vuran Dərviş Əli ilə mübarizə bütün 1556-cı il boyunca davam etmişdi. Bu vaxt İsmayıl Mirzə yenidən Noqay Ordasında hakimiyyəti ələ almış, qardaşı oğulları ilə barışmış və onlarla birlikdə Dərvişə qarşı cəbhə açmışdı. İsmayıl yerli əhalini öz tərəfinə çəkir, müttəfiqlərindən onsuz da məhrum olmuş Dərvişi daha da zəiflədir, onun tərəfində döyüşən noqaylılara və həştərxanlılara “şərt”lər göndərib, silahı yerə qoymaq üçün çağırışlar edirdi. Çar ordusunun komandanlığı İsmayıl Mirzə qarşısında Krımdan göndərilmiş Osmanlı toplarını Dərvişin əlindən almağı əsas məsələ kimi qoymuşdu ki, çox keçmədən Yunus bəy bu işin öhdəsindən də gəldi.

Artilleriya imkanlarından məhrum olandan sonra artıq müqavimət qüvvəsini büsbütün itirən Dərviş Əli noqayların təqibindən Azov qalasına qaçaraq, Osmanlı qoşunlarına sığınır, sonra isə ibadət yolunu intixab edir və Məkkə ziyarətinə yola düşür. Lakin İ.Zaytsevin də yazdığı kimi, “1554-1556-cı illərdə Həştərxanın Moskva dövlətinə birləşdirilməsi çar hakimiyyətinin burada tam qərarlaşdığına dəlalət etmirdi. Bir çox tarixçilərin fikrincə, moskvalılar hələ uzun müddət özlərini Aşağı Volqanın tam hüquqlu sahibi hiss edə bilmir, bu böyük çayın yalnız dar bir sahil şəridini nəzarətdə saxlayırdılar”.

Moskva Həştərxana münasibətdə Kazandakından daha ehtiyatlı davranır, burada xristianlaşdırma və ruslaşdırma siyasətini bir o qədər də qəddarlıqla yeritmirdi. Doğrudur, Həştərxanda da mirzələrin və onların yaxınlarının xaç suyuna salınıb, tənəssür etdirildiklər (xristianlığa döndərildikləri) məlumdur. XVI əsrin ikinci yarısına aid sənədlərdə Həştərxan aristokratiyası nümayəndələrinin könüllü şəkildə Rusiyaya xidmət etmək istədikləri, hətta Posol Prikazının icazəsi ilə Moskvaya və şəhərətrafı qəsəbələrə köçüb getdikləri, orada malikanə və qəsrlər aldıqları haqqında qeydlərə tez-tez rast gəlmək olur. V.N.Tatişev bu əyanların bəzilərinin soyadlarını da xatırladır: şeydakovlar, urusovlar, baxteyarovlar və s. İ.Zaytsev isə 1565-ci ildə Həştərxan mirzələri arasında Litva ilə müharibədə Moskva tərəfdən iştirak edənlər olduğunu nəzərə çatdırır. Amma onu da qeyd etməyi yaddan çıxarmır ki, Həştərxan cucilərinin başqa bir qrupu da Krıma köçmüş və Moskva əleyhinə fəaliyyətlərə qoşulmuşdu. Həştərxan əyanlarının başqa bir nəsli isə Şeybanilərə sığınmış və sonradan hakimiyyətə gəlmiş “Həştərxanilər” sülaləsinin əsasını qoymuşdu. Eyni zamanda Kazandakı kimi Həştərxanda da rusların və xristian dininə etiqad edən digər köçkünlərin məskunlaşmasına şərait yaradılması, kilsələr və monastrlar tikilməsi haqqında IV İvanın məxsusi fərman və qərarlar verməsi mənbələrdə əksini tapıb. Yerli ruhanilərdən J.Jabbarovun sözlərinə görə, tezliklə arxiyepiskop təyin olunmuş Feodosinin buyruğu ilə burada da pravoslav kilsələri tikilmişdi. Bununla belə İ.Pokrovski Kazan xanlığı ilə müqayisədə Həştərxanda istehkam və qalalar salınmasının xeyli ləng getdiyini söyləyir: “ölkə uzun müddət çöllük olaraq qalırdı”. 1562-ci ildə İsmayıl Mirzə ilə Moskva arasında məktublaşmalarda əksini tapan bəzi məsələlər də artıq rus hökumətinin ehtiyatlı mövqe tutduğunu göstərir. İsmayıl vaxtilə ona düşmənçilik etmiş Həştərxan bəylərinin dərhal cəzalandırılıb sürgünə göndərilməsini istəyirdi. Lakin ona cavab vermişdilər ki, “həmin knyazların bu tezliklə sürülməsi mümkün deyil. Çünki Həştərxan alınmazdan qabaq biz onlara toxunmayacağımıza dair vəd vermişik. Həm də belə etsək, başqa yerlərdə bunu dini məsələ ilə əlaqələndirə bilərlər”. İ.İ.Polosin “başqa yerlər” deyiləndə Osmanlı dövlətinin nəzərdə tutulduğunu bildirir və zənnimizcə, düşüncəsində yanılmır.

Rus çarı Kazan və Həştərxanın ilhaq olunduğu 50-ci illərdə də sərhədləri Avropa, Asiya və Afrika qitələrini əhatə etməklə böyük canlı qüvvə və maddi ehtiyatlara, güclü hərbi potensiala malik Osmanlı dövləti ilə açıq qarşıdurmaya getmək istəmir, “sülhpərvər” siyasətini davam etdirirdi. 1554-cü ildə bəzi çərkəz bəylərinin Osmanlı sultanına qarşı döyüşmək üçün onlara hərbi yardım göndərmək haqqında xahişinin rəsmən və nümayişkəranə şəkildə rədd edilməsi də həmin siyasətin göstəricisi idi. Bununla belə Moskvanın hərbi strategiyasının ana xəttini Cuci ulusunun bütün torpaqlarının, o cümlədən, Krım xanlığının ələ keçirilməsi təşkil edirdi və 1555-1558-ci illərdə A.F.Adaşevin təsiri altında bununla bağlı əməliyyat planı da tərtib olunmuşdu. Hətta 1559-cu ildə Adaşevin qoşunları həmin plan əsasında Krıma yürüş etmiş, xanlığının ərazisinə girmiş, ilk döyüşdə müəyyən uğur da qazanmışdı. Amma bütün qüvvələrini Livon müharibəsi (1555-1583) cəbhəsində cəmləşdirmək zərurəti İvan Qroznının bu plandan imtina etməsinə səbəb olmuş, Adaşevə isə “sultanın xatirinə” əsirləri buraxmaq əmri göndərilmişdi.

Osmanlı dövləti də eyni ehtiyatkarlıqla hərəkət edirdi: öz tərəfindən pariteti qoruyur, vaxtı çatmamış hərbi münaqişəyə girməkdən çəkinirdi. Qanuni Sultan Süleyman 1555-1559-cu illərdə Moskva və Litva arasında Krım xanlığına qarşı koalisiya yaradıldığını bildiyi halda məsələyə münasibətini açıqlamamışdı. Lakin Kazandan fərqli olaraq, Həştərxan xanlığının qəsb edilməsinə etinasız da qalmamışdı. Ə.Kuratın fikrincə, Yağmurçu da, Dərviş Əli də öz yaxın adamları ilə birlikdə Osmanlı dövlətinin himayəsinə sığınmışdılar. Yağmurçu xanın aqibəti haqqında Moskvanın rəsmi mövqeyi belə idi ki, guya o, Volqanı keçərkən çayda batıb. Amma onun 20 nəfərlik məiyyəti ilə birlikdə əvvəlcə dəniz yolu ilə Azov qalasına, sonra isə İstanbula qaçması məlumatı daha səhihdir. Belə ki, 1568-ci ildə Sultan II Səlimlə Dövlət Girey xan arasında yazışmalarda Yağmurçu xandan da söz açılır. Y. Öztuna isə Dərviş Əlinin öz varisləri ilə İstanbulda sığınacaq tapdığını yazır. Osmanlı dövlətinin “Mühümme dəftərləri”ndə onun oğlanlarına (birinin adı da çəkilir- Məhəmməd) 30 axça məbləğində vəsait ödənildiyi haqqında 1560-cı il 20 mart tarixli bir qeydin mövcudluğu təkzibolunmaz dəlildir.

Lakin Osmanlı-Moskva münasibətlərində qarşılıqlı ehtiyatkarlıq uzun sürmədi. Kazanın ardınca Həştərxan xanlığının itirilməsi tez bir zamanda rus təhlükəsinin real konturları haqqında təsəvvürləri dolğunlaşdırdı. Təhlükənin miqyasları dəqiqləşdikcə Osmanlı dövləti də, Krım xanlığı başda olmaqla qonşu dövlətlər də Qızıl Orda yurdlarının müqəddəratı üçün tarixi məsuliyyət daşıdıqlarını bütün aydınlığı ilə dərk edir, təşəbbüsü ələ almaq, “beynəlmiləl” müqavimət hərəkatına başlamaq məqsədi ilə aktiv fəaliyyətə keçirlər. 1563-cü ildə Qanuni Sultan Süleyman Həştərxan səfərinə çıxmaq istəyirsə də, Malta ilə münaqişə yarandığından yürüşün istiqamətini dəyişdirməli olur. Ancaq Həştərxan məsələsi gündəmdən çıxmır. X.İnalcığın fikrincə, “Bu siyasətin aparıcı qüvvəsi rolunu Krım xanlığı oynayır. Lakin artıq tək krımlılar deyil, qıpçaq çölündə köçəri həyat sürən noqayların bir hissəsi (“Kiçik noqaylar”), Orta Asiya türkləri, Xarəzm xanı da “xəlifeyi-ruyi-zəmin” adlandırdığı Osmanlı padşahını qüvvələri rus-kazak qoşunlarına qarşı birləşdirməyə çağırırlar”. Xarəzm xanlığında Rusiyaya qarşı düşmənçilik atmosferinin Həştərxanın işğalı ilə xüsusilə şiddətlənməsini T.Korayev də qeyd edir.

Artıq İvan Qroznı Osmanlının qırımının dəyişdiyini anlamamış deyil. İlk tədbir kimi Afanasi Naqoyun səfarəti (1563-1564) vasitəsi ilə gərginliyi diplomatik yolla yumşaltmağa çalışır. Hətta 1564-cü ilin əvvəllərində Baxçasarayda Krım xanlığı ilə bir müqavilə də imzalayır. Amma bütün səylər boşa gedir: üstündən bir neçə ay keçməmiş həmin əhdnamə Dövlət Girey xan tərəfindən pozulur. Bu ərəfədə hələ İstanbulda olan rus səfiri A.Naqoy dağ çərkəzlərinin, həştərxanlıların, kazanlıların və noqayların tələbi ilə Krım xanlığı və Osmanlı ordusunun Həştərxan üzərinə yürüş hazırlığına başladıqlarından Moskvanı xəbərdar edir. Yürüşün planlaşdırılması ilə əlaqədar Sultan Səlimin Xivə xanı (onu “Xarəzm xanı” adlandırsaq, daha doğru olar, Xivə bu xanlığın paytaxtı idi) Hacı Məhəmmədə məktub da yazdığı məlumdur.

Osmanlının II Səlim dövründə Aşağı Volqa hövzəsi, xüsusən Həştərxan uğrunda mübarizədə fəallaşması müxtəlif amillərlə şərtlənir; burada din amili də, dövlətin hərbi-starteji maraqları da bir-birinə çulğaşmış şəkildə öz rolunu oynayır. Moskva Rusu Həştərxanı işğal etdikdən sonra Böyük və Kiçik Noqay Ordaları hüdudlarına çıxmış, oradan da aşağı enərək adıq (adıgey) bəylikləri ilə təmasa başlamışdı. Artıq Qafqaz yolu onların qarşılarında taybatay açılmışdı. Osmanlı və Səfəvilər arasında sıxılmaqdan yorulmuş gürcü knyazları- Baqrationilər nicatlarını şimal istiqamətdə ararmağa, çar İvanın simasında öz hamilərini görməyə başlayırdılar (1586-1587-ci illərdə Kaxetiya çarı II Aleksandre rus təbəəliyini qəbul etmişdi. Şimali Qafqazda böyük nüfuza malik Tərki şamxallığı (rus mənbələrində “Tarkov” və ya “Şavkil torpaqları) “ağ padşah”a biət etmiş və ruslar Sunja çayının Terekə töküldüyü yerdə Tərki adında bir qala inşa etmişdilər (1567). Sokullu Məhməd Paşanın Don və Volqa çayları arasında kanal qazdırıb Qara dənizlə Xəzəri birləşdirmək planı hər şeydən əvvəl türk dəniz qüvvələrinin və ticarət gəmilərinin Xəzərə yolunu açmaq məqsədi daşıyırdı. İkinci bir tərəfdən bu bölgə Səfəvilərlə aparılan uzunmüddətli müharibədə Osmanlı qoşunları üçün başlıca platsdarm kimi önəm daşıyırdı. Xəzər dənizinə çıxmaq həm də hərbi-strateji vəsifələrin həliinə hesablanmışdı və İranı şimaldan mühasirəyə almaq məqsədinə xidmət edirdi. “Giriş əvəzinə bir neçə söz”də də qeyd etdiyimiz kimi, Məhməd Paşanın başlıca hədəfləri sırasında rusları Şimali Qafqaz və Aşağı Volqa hövzəsindən vurub çıxarmaq, İran qoşunlarına arxadan zərbə endirmək imkanı qazanmaq, Osmanlı dövləti ilə Türküstan xanlıqları arasında əlaqə yaratmaq (Səfəvilərlə apardığı müharibədə Orta Asiya müsəlmanları, ələlxüsus özbəklər Osmanlını dəstəkləyirdilər) da xüsüsi yer tuturdu. 1567-ci ildə Həştərxana səfər qərarı qətiləşmiş, Krım xanlığına “təhrirat” göndərilmiş, səfərin maddi və mənəvi zərurəti əsaslandırılmış, koordinasiya məsələləri razılaşdırılmışdı. Dövlət Girey xanın padşaha yazdığı məktublardan aydın olduğu kimi, yürüş hazırlıqlarının konkret məsələlərinə dair məsləhətləşmələr ertəsi il də davam etmişdi.

1568-ci ildə İstanbula gəlmiş Xivə elçilərinin Həştərxandan Azov qalasına gedən müsəlman zəvvar və ticarət karvanlarına (çox vaxt zəvvarlarla tacirlər eyni karvanla hərəkət edirdilər) törədilən maneələrdən şikayətlənməsi Osmanlı sultanının səbr kasasını daşıran son damla oldu. Həştərxan Həcc ziyarətçilərinin Məkkəyə getdikləri ənənəvi yollardan birinin üzərində yerləşirdi və istiladan sonra Orta Asiya zəvvarları kafir torpaqlarından keçməyə məcbur olur, bu zaman da müxtəlif əngəllərlə qarşılaşırdılar. (Davam edən Osmanlı-Səfəvi müharibələri türküstanlı zəvvarların Həcc ziyarəti üçün İran yolundan istifadə etmələrinə imkan vermirdi.) 1569-cu ilin yazında Kəfə bəylərbəyi Çərkəz Qasımın rəhbərliyi altında başlanmış yürüş haqqında II Səlimin adından Polşa-Litva kralı Sigizmund Avqusta göndərilən seunçda rəsmi səbəb kimi məhz rusların zəvvar karvanlarına durmadan basqınlar etmələri göstərilmişdi. Məktubda padşahın yürüşə sövq etdiyi hərbi birliklər haqqında da məlumat verilirdi: çərkəz bəylərinə məxsus qoşunlar, Rumeli və Anadolu bölmələri, Krım xanı Dövlət Gireyin sərhəd dəstələri və s. Ə.Dəmir isə bu məlumatı daha da dəqiqləşdirərək yürüşdə iştirak etmək üçün Həştərxan məntəqəsinə göndərilən 3 min yeniçəri və 20 min sipahi ilə birlikdə Silistre, Nigbolu, Köstəndil, Amasya, Canik və Çorum alaylarını da sadalayır, tək Krım qoşununun 30 min nəfər civarında olduğunu bildirir. Rus mənbələrinin, sözsüz ki, xeyli şişirdilmiş rəqəmlərinə görə, Osmanlı tərəfindən yürüşə 80 min nəfərə döyüşçü qatılmış, qazma işləri üçün isə yerli əhalidən 30 min nəfər toplanmışdı. Tarix əsərlərində sonrakı hadisələr bu ardıcıllıqla təsvir edilir: sentyabrda gəmilərlə səfərə çıxan qoşun oktyabrda Don və Volqa çayları arasındakı məsafənin ən dar nöqtəsinə (təqribən, indiki Volqaqrad yaxınlığı) çatır və qazma işlərinə başlanılır. Lakin qışın yaxınlaşması və hava şəraitinin ağırlaşması üzündən qazıntı (işin cəmi üçdə bir hissəsi görülmüşdü) müvəqqəti olaraq dayandırılır, birləşmiş Osmanlı-Krım ordusu 40 günlük ərzaq toplayıb Həştərxana yaxınlaşır və köhnə şəhərin yerində ruslar tərəfindən tikilmiş qalanı mühasirəyə alır. Osmanlıların başının qazıntı işlərinə qarışmasından istifadə edən ruslar qalanın mühafizəsini möhkəmləndirmək üşün vaxt qazandıqlarından mühasirə uzanır və qışı burada keçirmək qərarı verilir. Əvvəlcə qışın bu yerlərdə sərt keçdiyi haqqında dedi-qodu yaymağa başlayan krımlılar çox keçmədən Osmanlı qoşununu təkbaşına buraxıb geri çəkilirlər. Bu əsnada ordugahdakı silah anbarında da şübhəli bir partlayış baş verir. Gözü qorxmuş yeniçərilər bir tərəfdən də qənimət əldə edəcəklərinə ümidlərini itirdikləri üçün üsyan qaldırırlar. Ə.Dəmirin yazdığına görə, hərəkata komandanlıq edən Qasım bəy əskərlər arasında narazılığın get-gedə artdığını nəzərə alaraq, Dövlət Girey xanın da təşviqi ilə taxtadan tikilmiş istehkamı dağıdaraq Azov qalasına dönməli olur. Donanmanın geri qayıtdığını görən çar əskərləri qazma işlərinə cəlb edilən günahsız insanlara divan tutur, mühasirədə iştirak etmiş süvariləri pusquya salırlar. Ağır itkiyə məruz qalan Osmanlı qoşunu özünü Krıma çətinliklə çatdırır.

N.MUSTAFA

(ARDI VAR)

İki sahil.- 2022.- 21 sentyabr.- S.7.