Narkotik asılılıq problemi milli və beynəlxalq təhlükəsizliyə çox böyük təhdiddir

İnsanı narkotik qəbul etməyə vadar edən səbəbləri başa düşmək son dərəcə çətin olsa da, onların müzakirəsi, araşdırılması və daimi nəzarətdə saxlanılması vacibdir. Bu məsələlərə yenə də mütəxəssis rəylərinin, elmi ədəbiyyatın və medianın işığında ətraflı nəzər yetirilməsi faydalı ola bilər. Qeyd etdiyimiz amilləri fizioloji, psixoloji və sosial olmaqla üç qrupda birləşdirmək olar.

Əsas səbəblər arasında ailədaxili problemlər, stresli vəziyyətlər, gələcəklə bağlı qeyri-müəyyənlik və qeyri-sabitlik, sosial mühit, iqtisadi çətinliklər ön planda gedirsə də, narkotacirlərin yeniyetmə gəncləri tora salmaq və alıcı kütləsi qazanmaq üçün qurduqları tələləri, gizlin və aşkar şəkildə sosial və qeyri-sosial müstəvidə aparılan təbliğatı və bu təbliğatın üsul və formalarını da nəzərdən qaçırmamaq və əks tədbirlər sistemini gücləndirmək vacibdir. Mövcud olduqları mühit, “dost” amili, özünü böyüklər kimi və ya sadəcə güclü göstərmək istəyi, risklərə, qeyri-adi davranışlara meyillilik və bu kimi digər səbəblər də gəncləri narkotika dünyasına sürükləməyə imkan yarada bilir.

Fizioloji anlamda insanı narkotiklərin qəbuluna cəlb edə bilən amillər sırasında maddələr mübadiləsinin irsi xüsusiyyətlərini, beyində hər hansı fərdin həyat keyfiyyətinə, rifahına və əhval-ruhiyyəsinə təsir edən biokimyəvi maddələrin səviyyəsindəki tərəddüdləri göstərmək olar. Bu cür maddələrin həddən artıq olması və ya çatışmazlığı emosional vəziyyətin dəyişməsinə, müsbət emosiyaların olmamasına, narahatlıq və qorxu səviyyəsinin artmasına, daxili narazılıq və səbəbsiz narahatlıq hisslərinə səbəb olur.

Şüurla, beynin idarə edilməsi ilə bağlı problemlər, ehtiyacların sağlam yollarla təmin oluna bilməməsi, arzularla real planlaşdırma arasında “boşluq”ların mövcudluğu narkomaniyanın psixoloji səbəbləri arasında əsas yerləri tutur. Narkomanın psixikası sağlam insanların dünyagörüşündən köklü surətdə fərqlənir. Narkotiklərdən istifadə nəticəsində əqli və fiziki asılılıq formalaşır.

Asılılığın formalaşma sürəti və şiddəti fərqli ola bilər: burada yaş faktoru, narkotiklərdən istifadə tezliyi və orqanizmin fərdi xüsusiyyətləri mühüm rol oynayır. Qeyd edtmək lazımdır ki, narkotik maddələr asılılıq yaratma qabiliyyətinə görə də fərqlənir. Bəzi narkotik vasitələrin yalnız 1-2, digərlərinin isə 5-10 dəfə qəbulu real asılılıq yarada bilir. Bəzi özünə güvənən insanlar “1-2 dəfə qəbuldan bir şey olmaz” dedikləri halda, həyatlarını hansı tora saldıqlarının fərqinə belə varmırlar.

Psixi asılılıq vəziyyəti o zaman özünü büruzə verir ki, insan narkotik preparatlar vasitəsilə sinirlərini sakitləşdirməyə, daxili ruhani tarazlığa nail olmağa can atır, ilkin istifadədə narkotikin təsiri xoş gəlir, problemlərini qısa bir müddət üçün unudur. Fərd eyni hissləri təkrar-təkrar yaşamağa çalışır və bütün bunlar tədricən onun üçün adi həyatdan alına biləcək normal müsbət emosiyaları əvəz edir. Alimlərin heyvanlar üzərində apardıqları tədqiqatlar göstərir ki, narkotik preparatlar qısa müddət ərzində istifadə edildikdə belə, beynin əhval dəyişikliyini idarə edən maddə olan serotonin hormonunu istehsal edən beyin hüceyrələrini öldürür. Müəyyən dövr ərzində intoksikasiya nəticəsində inkişaf edən psixi pozuntular elə bir hala gəlir ki, psixoz diaqnozunun aradan qaldırılması üçün uzunmüddətli müalicə kurslarına ehtiyac yaranır. Narkotik preparatların müntəzəm qəbulu ilə insan orqanizmində endorfinlərin istehsalı əhəmiyyətli dərəcədə azalır.

Narkotiklərin qəbulu nəticəsində həmçinin fiziki asılılıq yaranır. Orqanizm narkotiksiz normal fəaliyyət göstərə bilmir, fiziki və psixoloji pozuntular yaranır, kəskin ağrılar, xüsusən sümük ağrıları heç cür keçmir, əhali arasında “lomka” deyilən hal baş verir. Narkoman ağrılardan xilas olmağın yeganə yolunu təkrar narkotik qəbulunda görür, zamanla yumşaq narkotik artıq əvvəlki təsiri göstərmir və yeni, daha güclü narkotik maddələrə ehtiyac yaranır.

Narkotiklərdən istifadəni dayandırdıqdan sonra apatiya, depressiya, ağır yorğunluq və yuxululuq vəziyyəti müşahidə olunur. Bu vəziyyət bir neçə gün davam edə bilər, çünki bədənin sərf etdiyi qüvvəni bərpa etməsi lazım gəlir. Uzunmüddətli istifadə fiziki və sinir tükənməsinə, daxili orqanların distrofiyasına gətirib çıxarır, bədənin ehtiyatları tez tükənir. Sinir sistemi, ürək, qaraciyər çox zədələnir. Narkotiklər genetik koda və gələcək nəsillərə zərərli təsir göstərir. Psixikanın tükənməsi insanı hətta intihara qədər sürükləyən ağır depressiyaya səbəb olur.

Narkotiklərdən istifadə zamanı yüksək HİV və hepatitə yoluxma riski, qaraciyər və beyin zədələnməsi, immunitetin azalması və nəticədə yoluxucu xəstəliklərə qarşı həssaslıq, ürək-damar xəstəlikləri, kalsium mübadiləsinin pozulması səbəbindən diş çürüməsi, nekroz, səthi düşüncəyə meyletmə, kəskin yaddaşsızlıq kimi patologiyalar, insan orqanizmi və sağlamlığı üçün digər fəsadlar yarana bilər.

Mətbuatda alimlərimizin çıxışları, internet resurslarında, müxtəlif sosial şəbəkələrdə gənclərə, uşaq və yeniyetmələrə sağlam həyat tərzinin təbliği istiqamətində maarifləndirici cağırışlar mütəmadi xarakter daşıyır. Azərbaycanın elmi müəssisələri, alim və mütəxəssisləri narkomaniyaya qarşı ictimai hərəkatda fəal iştirak edir, narkotik asılılığın zərərləri barədə əhalinin müxtəlif qrupları arasında təbliğat işləri aparırlar. Onların sosial mediada, kütləvi informasiya vasitələrində yazıları, çıxışları və müsahibələri hər zaman xalq tərəfindən böyük maraqla qarşılanır. Mən “Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizəyə dair 2019-2024-cü illər üçün Dövlət Proqramı” çərçivəsində AMEA-nın nümayəndəsi kimi müxtəlif tədbirlərdə, o cümlədən Azərbaycan Respublikası Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının videokonfranslarında və müxtəlif iclaslarda müntəzəm iştirak edirəm. Müvafiq dövlət proqramı və digər rəsmi tapşırıqlar üzrə hesabatlar institutlardan toplanıb araşdırılaraq, lazımi formatda hazırlanır və aidiyyəti üzrə təqdim olunur.

Narkomaniya və narkotik asılılıqla bağlı dövlət tapşırıqlarında qeyd edilmiş bir sıra məsələlərin, narkotiklərin istifadəsinin törətdiyi zərərlər, asılılığın mexanizməri və s. bu kimi ümumi maraq doğuran problemlərin öyrənilməsi istiqamətində alimlər tərəfindən lazımi addımlar atılır, fundamental və tətbiqi xarakterli tədqiqat işləri aparılır.

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin Abdulla Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunda heyvanlar üzərində aparılan müxtəlif eksperimental modellərdə narkotik asılılığın yaranması göstərir ki, müxtəlif kimyəvi mənşəli narkotik preparatları asılılığı olan heyvanların orqanizminə yeritdikdən sonra beyin strukturlarında neyrotransmitter serotonin miqdarının kəskin artması müşahidə edilir. Bu nəticələri nəzərə alaraq, aparılan tədqiqatın əsas məqsədi narkotik preparatlardan yaranan çox güclü müsbət emosiyaları təmin edən sinir hüceyrələrinin daxilinə serotonin siqnalının ötürülməsinin dayandırılması üsulunun işlənilməsi olmuşdur.

Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün yeni serotonin-modullu antikonsolidasiya zülalına (SMAZ) qarşı anticisimlər vasitəsilə məqsədyönlü blokada tətbiq edilmişdir. SMAZ institutun müvafiq laboratoriyasında siçovul beyninin qabığında aşkar olunmuş və bütöv beyindən ayrılmışdır. Bu zülal serotonin ilə düz mütənasib əlaqədədir və serotonin siqnalının hüceyrədaxili ötürülməsini təmin edir.

Şərti-reflektor birdəfəlik passiv qaçış və çoxdəfəlik məkik kamerası modellərində aparılan tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, təlimdən əvvəl beyindaxili yeridilən SMAZ heyvanlarda mənfi möhkəmləndirmə ilə yaradılan yaddaşın pozulmasına gətirib çıxarır.

SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər bu ardıcılıqla əldə edilmişdir. Əvvəlcə adadovşanlarının beynindən ayrılmış SMAZ ilə 3-4 aylıq immunizasiya nəticəsində bu zülala qarşı poliklonal immunoqlobulinlər alınmışdır. İmmobilizasiya olan SMAZ ilə CNBr-sefaroz sütunun üzərində immunoaffin üsulu ilə immunoqlobulinlər məhlulundan SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər əldə edilmiş və -70°C şəraitində saxlanılmışdır.

Əvvəlki illərdə aparılan tədqiqatların nəticələri əsasında müəyyən edilmişdir ki, həm mənfi, həm də müsbət möhkəmləndirmə modellərində 80% meyarına çatmış heyvanların beyin qabığında SMAZ-ın miqdarının qabarıq azalması müşahidə olunur. SMAZ-a qarşı anticisimlər vasitəsilə narkotik asılılığın sarsıtma eksperimentlərində SMAZ-ın miqdarının azalmasına oxşar olan SMAZ-ın aktivliyinin blokadası baş verirdi. Bunun əsasında güman etmək olar ki, anticisimlər vasitəsilə SMAZ-ın aktivliyinin məqsədyönlü endirilməsi yaddaş izlərinin yaranmasına kömək edir.

Bu fikrin nə qədər düzgün olmasi iki mürəkkəb şərti-reflektor modelində (növbəli qaçiş və instrumental differensiasiya modelləri) sınaqdan keçirilmiş və hər iki modeldə alınmış nəticələrdən aydın olmuşdur ki, SMAZ-a qarsi anticisimlər həqiqətən yaddaşın yaranmasını sürətləndirir və möhkəmləndirir.

Tədqiqatlarda SMAZ-a qarşı anticisimlərin yeridilməsindən 3 gün keçdikdən sonra beynin sol təpə qabığında onun miqdarının azalması (p<0,001), eyni zamanda hippokampda sinir böyümə faktorunun miqdarının artımı (p<0,001) müşahidə olunmuşdur. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, beyin nahiyələrində sinir böyümə faktorunun miqdarının enməsi sinir hüceyrələrinin proliferasiyası və yeni neyronların yaranmasını (neyrogenez) göstərir.

SMAZ-a qarşı anticisimlərin yeridilməsindən 3 gün keçdikdən sonra kontrol qrupu rəqəmlərinə nisbətən beynin sol təpə qabığında (p<0,01) və hippokampında (p<0,001) βIII-tubulinin miqdarının azalması müşahidə olunmuşdur.

Tədqiqat nəticələrini təhlil edərək belə qənaətə gəlmək olar ki, SMAZ-a qarşı anticisimlərin yaddaş proseslərinə güçləndirici təsiri hippokampda (yetkin orqanizmlərdə yeni neyronlar əmələ gələn yeganə beyin strukturu) yeni sinir hüceyrələrinin yaranması (neyrogenez) ilə bağlıdır. Alınmış nəticələri əsas tutaraq, gələcəkdə kliniki şəraitdə müxtəlif mənşəli preparatlardan yaranan narkotik asılılığın korreksiyası məqsədilə SMAZ-ın immunokimyəvi blokadaetmə xüsusiyyətinin tətbiqi mümkün olacaqdır.

Təbiətdə yabanı halda bitən narkotik tərkibli bitkilər botanik alimlər tərəfindən tədqiq olunur. Bu bitkilər ümumən zərərli olsa da, bir sıra dərman preparatlarının hazırlanmasında onların rolu danılmazdır. Azərbaycanda narkotik bitkilər həm təbii halda, həm də əkilib xüsusi qulluq edilmiş sahələrdə rast gəlinir. İstər yabanı halda bitən, istərsə də qanunsuz əkilən bitkilərin məhv edilməsi günümüzün vacib məsələlərindən hesab edilir. Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin Botanika İnstitutu əməkdaşlarının iştirakı ilə mütəmadi olaraq narkotik bitkilərin əkildiyi sahələrin aşkarlanması, yabanı bitən narkotik tərkibli bitkilərin məhv edilməsi məqsədilə respublikanın ayrı-ayrı bölgələrinə təşkil edilmiş ekspedisiyalarda təyinat monitorinqi və onlara qarşı mübarizə tədbirləri aparılmışdır. Yabanı halda bitən və qanunsuz əkilən bitkilərin bir neçə növü Botanika İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən keçirilən ekspedisiyalar zamanı yığılıb məhv edilmiş, vegetasiya dövrləri nəzərə alınmaqla qabaqlayıcı tədbirlər görülmüşdür. Qusar və Quba rayonlarında yerinə yetirilən ekspedisiyalar nəticəsində Ləzə kəndi ərazisində qara batbat – Hyoscyamus niger növünün geniş yayıldığı müəyyən edilmişdir. Qara batbat Qaragilə fəsiləsinə mənsub olub, ikiillik ot bitkisidir, xoşagəlməz bihuşedici qoxuya malikdir. Tərkibi atropin, hiostiamin, skopalamin alkaloidləri ilə zəngindir. O qurudulduqda belə, öz zəhərli təsirini itirmir. Xoşagəlməz qoxuya malik olduğu üçün heyvanlar tərəfindən yeyilməsə də, insanlar bu bitkidən müəyyən məqsədlər üçün istifadə edirlər. Həmçinin respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində yayılan Şərq laləsi – Papaver orientalis, ziyilotu – Chelidonium majus, dəlibəng – Datura stramonium kimi narkotik tərkibli bitkilərin sayının durmadan artdığı qeydə alınmışdır.

Haqqında bəhs edilən tədqiqat işləri davam etdirilir və onlardan alınan nəticələr mütəmadi olaraq ictimaiyyətə çatdırılacaqdır.

Narkotik bitkilərin morfoloji təsvirini əks etdirən tablo və fotoalbomlardan, herbari materiallarından istifadə edilərək, onların zərərli xüsusiyyətlərinin açıqlanması yolu ilə Zaqatala, Qax, Balakən, Yardımlı, Lerik, Lənkəran, Tərtər və digər rayonların ərazilərində – kəndlərdə, qəsəbələrdə, bir sıra idarə və müəssisələrdə antinarkotik təbliğat və maarifləndirici tədbirlər həyata keçirilmişdir və bu iş əsas məqsədlərdən biri kimi gündəmdə qalmaqdadır.

Bütün yuxarıda qeyd olunanlar bir vacib sualın ortaya qoyulmasına və ona cavab axtarılmasına xidmət edir: Nə etməli?!

Bu sualın cavabı isə narkotəhlükəsizlik sisteminin işindən – psixoaktiv maddələrin və narkotik vasitələrin qanuni və qeyri-qanuni dövriyyəsinə nəzarət sferasında mövcud olan real və potensial təhlükələrdən fərdlərin, cəmiyyətin və dövlətin müdafiəsinin, narkomaniyanın qarşısının alınması və ona qarşı mübarizədə səmərəliliyin hansı səviyyədə təmin olunmasından, narkotika aludəçilərinin reabilitasiya və yenidən sosiallaşmasının vaxtında və səmərəli həyata keçirilməsinin nə dərəcədə reallaşdırılmasından, daha çox isə təbliğat və şüurlara təsir mexanizmlərinin işindən asılıdır.

Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizə sahəsində yeniyetmələr və gənclər arasında aparılan antinarkotik təbliğat işlərində internetin, sosial şəbəkələrin imkanlarından daha geniş və məqsədyönlü istifadə edilməlidir, təsirli səhnələri olan qısametrajlı filmlərin, sosial çarxların hazırlanması peşəkar mütəxəssislər tərəfindən həyata keçirilməlidir. Sağlam həyat tərzinin təbliği və narkomanlığın zərəri ilə bağlı sosial maarifləndirmə işi olduca həssas, səliqəli, uşaq və gənclərin psixoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla aparılmalıdır. Çünki bəzən antitəbliğat düzgün qurulmadıqda və ya qeyri-peşəkarlar tərəfindən icra edildikdə yeniyetmə gənclərdə əks təsəvvürlərin, qeyri-sağlam marağın yaranmasına səbəb ola bilər.

İnternet şəbəkələrində sürətlə yayılan hər hansı informasiya resursu xaraktercə tam formalaşmamış yeniyetmə və gənclərə fərqli şəkildə təsir edə bilər. Sağlam düşüncəli hər bir insan, hər bir vətənpərvər, hümanist ziyalı, xüsusən də problemlərin dərinliyinə bələd olan alim və mütəxəssislər çox böyük ölçülü informasiya trafikinin intellektual təhlilinə, etibarlı mənbələrin məlumat yükünə, elmi tədqiqat nəticələrinə əsaslanaraq, gənc həyatların xilası uğrunda mücadilə etməlidirlər. İcra hakimiyyəti orqanları, dövlət və ictimai, milli və beynəlxalq institutlar narkotəhlükəsizliyin təmin edilməsi uğrunda aparılan bu mübarizənin ön sıralarında yer almalıdırlar. Bu yolda qazanılmış hər kiçik yaxud böyük qələbə isə təkcə ayrı-ayrı fərdlərin deyil, ümumilikdə bəşəriyyətin xilası deməkdir.

İradə Hüseynova

İki sahil.- 2023.- 10 iyun.- S.29.