İnklüziv təhsil nədir?

İnklüziv təhsil müasir təhsil sistemində xüsusi önəm daşıyır və hər bir uşağın bərabər imkanlarla təhsil almasını təmin edən əsas prinsiplərdən biridir. Təhsil Tədris Mərkəzinin direktoru, psixo-pedaqoq Rəvanə Hüseynova bu mövzuya dair “İki sahil”ə açıqlamasında inklüziv təhsilin məqsədlərini və faydalarını geniş şəkildə izah edərək, fərqli ehtiyacları olan uşaqların cəmiyyətə inteqrasiyasının əhəmiyyətinə aydınlıq gətirdi.

-Rəvanə xanım, inklüziv təhsil nədir və onun əsas prinsipləri hansılardır?

-İnklüziv təhsil bütün uşaqların, o cümlədən xüsusi ehtiyacları olan, əlil və ya sosial baxımdan həssas uşaqların ayrı-seçkilik edilmədən və bərabər imkanlarla təhsil sisteminə daxil edilməsini təmin edən yanaşmadır. Məsələn, əlilliyi olan uşaqlar müvafiq köməkçi texnologiya və müəllim dəstəyi ilə adi sinifdə oxuyur, öyrənmə çətinliyi olanlara fərdiləşdirilmiş dərs materialları təqdim edilir, sosial baxımdan həssas uşaqlar isə məktəb həyatına tam inteqrasiya olunur. Beləliklə, konkret inklüziv təhsil həm bərabər imkanlar yaradır, həm də hər bir uşağın fərdi inkişafını dəstəkləyir. Bu təhsil forması hər bir uşağın fərdi potensialını inkişaf etdirməyi və onları cəmiyyətdə tam iştirakçı kimi formalaşdırmağı hədəfləyir. İnklüziv təhsilin əsas prinsipləri arasında bərabərlik və ədalət, fərdiləşdirilmiş yanaşma, çoxşaxəli dəstək, müsbət sosial mühit, əlçatanlıq və davamlı inkişaf yer alır. Məktəb və təhsil mühiti hər kəsi qəbul edən, hörmət və əməkdaşlıq üzərində qurulmalı, təhsil proqramları isə uşaqların fərdi ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda müəllimlər, valideynlər və mütəxəssislər birlikdə işləyərək şagirdlərə həm sosial, həm emosional, həm də akademik dəstək göstərməlidirlər.

-İnklüziv təhsil alan uşaqların valideynləri ilə işləmək hansı psixoloji çətinlikləri üzə çıxarır?

-Belə təhsil müəssisələrində olan uşaqların valideynləri ilə işləyərkən qarşıya çıxan psixoloji çətinliklər əsasən valideynlərin narahatlıq və qorxu hissləri ilə bağlı olur. Valideynlər uşaqlarının inkişafı və sosial inteqrasiyası barədə narahat olduqlarından bəzən həddindən artıq qoruyucu və müdafiəçi davranışlar göstərə bilirlər. Eyni zamanda, valideynlərdə günahkarlıq, kədərlənmə və utanc hissləri yarana bilər ki, bu da təhsil prosesində əməkdaşlığı çətinləşdirir. Bu çətinlikləri idarə etmək üçün psixoloq və pedaqoq olaraq vacibdir ki, valideynlərlə davamlı empatiya, açıq və səmimi ünsiyyət qurulsun, onlara həm emosional, həm də praktiki dəstək göstərilsin. Ona görə biz uşaqlarla birlikdə onların valideynlərinin də həssaslığını nəzərə alırıq.

-Müəllimlər inklüziv təhsil mühitində hansı bacarıqlara malik olmalıdır?

-İnklüziv təhsil mühitində müəllimlər uşaqların fərdi ehtiyaclarını qarşılaya bilmək və onların bərabər şəkildə inkişaf etməsini təmin etmək üçün müəyyən bacarıqlara malik olmalıdır. Onlar dərs planlarını şagirdlərin fərdi öyrənmə tərzinə və ehtiyaclarına uyğunlaşdırmağı, uşaqların sosial və emosional vəziyyətini anlamağı və onları dəstəkləməyi bacarmalıdır. Eyni zamanda, müəllimlər valideynlər, həmkarlar və digər mütəxəssislərlə səmərəli ünsiyyət qurmalı, müxtəlif problemləri yaradıcı və çevik şəkildə həll etməli və inklüziv təhsil strategiyalarını dərs prosesinə tətbiq etməlidirlər. Bundan əlavə psixoloq, pedaqoq və xüsusi təhsil mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq etmək bacarığı da müəllim üçün vacibdir.

-İnklüziv təhsil nə üçün müasir təhsil sistemində prioritet hesab olunur?

-İnklüziv təhsil müasir təhsil sistemində prioritet hesab olunur, ona görə ki, bu təhsil üsulu bütün uşaqların, o cümlədən xüsusi ehtiyacları və sosial həssaslığı olanların bərabər imkanlarla təhsil almasını təmin edir. Bu yanaşma uşaqların fərdi potensialını inkişaf etdirməyə, sosial bacarıqlarını gücləndirməyə və onları cəmiyyətdə tam iştirakçı kimi formalaşdırmağa xidmət edir. Eyni zamanda inklüziv təhsil bərabərlik prinsiplərini əsas götürərək ayrı-seçkiliyin qarşısını alır və təhsil sisteminin keyfiyyətini yüksəldir. Beləliklə, inklüziv yanaşma həm fərdi, həm də sosial səviyyədə təhsilin səmərəliliyini artırır və müasir cəmiyyətin tələblərinə uyğun bir təhsil modelini formalaşdırır.

-İnklüziv təhsilin tətbiqi zamanı hansı pedoqoji metod və yanaşmalar daha effektivdir?

-Uşaqların bərabər şəkildə inkişafını təmin etmək üçün müəyyən pedoqoji metod və yanaşmalar daha effektiv hesab olunur. Fərdiləşdirilmiş tədris yanaşması şagirdlərin qabiliyyət və öyrənmə tərzinə uyğun dərs planları və tapşırıqlar hazırlanmasını təmin edir. Kooperativ öyrənmə şagirdlərin qruplar şəklində işləyərək bir-birindən öyrənməsinə və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə imkan yaradır. Universal dizayn prinsipləri dərs materiallarını və metodlarını bütün uşaqlar üçün əlçatan və başa düşülən edir. Multisensory öyrənmə müxtəlif hisslərdən istifadə etməklə öyrənmə prosesini daha yadda qalan və əyləncəli edir. Aktiv öyrənmə və layihə metodları şagirdlərin praktiki fəaliyyətlərlə mövzuları mənimsəməsini təmin edir. Müəllim və xüsusi təhsil mütəxəssisləri tərəfindən göstərilən əlavə dəstək və mentorluq, eləcə də interaktiv texnologiyalardan istifadə uşaqların fərdi öyrənmə imkanlarını artırır və təhsil prosesini səmərəli edir.

-Valideynlərin inklüziv təhsil prosesinə aktiv cəlb olunmasını təmin etmək üçün hansı üsullar tətbiq edilir?

-Müəllimlər və məktəb heyəti valideynlərlə açıq və davamlı kommunikasiya quraraq onlara uşağın inkişafı və ehtiyacları barədə müntəzəm məlumat verir. Valideyn toplantıları, seminarlar və işgüzar görüşlər vasitəsilə valideynlərin maarifləndirilməsi və prosesdə iştirakının təşviqi həyata keçirilir. Eyni zamanda valideynlərə uşağın təhsilinə dəstək olmaq üçün konkret tövsiyələr və ev tapşırıqları verilir, onların məktəb fəaliyyətlərinə, layihələrə və kooperativ fəaliyyətlərə qoşulması təşviq edilir. Məktəbdə valideynlərin fikirlərini dinləmək və qərarvermə prosesinə cəlb etmək də onların aktiv iştirakını gücləndirir. Bu üsullar valideynlərin uşaqlarının inkişafına bilavasitə təsir etmələrini təmin edir və inklüziv təhsil prosesinin uğurlu həyata keçməsinə kömək edir.

-Stresli valideynlərlə işləyərkən psixoloq və müəllimlər hansı dəstək mexanizmlərinə müraciət edə bilərlər?

-Onlar, ilk növbədə, valideynlərlə açıq və empatik ünsiyyət quraraq onların narahatlıqlarını dinləməli və emosiyalarını anladıqlarını göstərməlidirlər. Valideynlərə uşağın inkişafı və ehtiyacları barədə aydın və konkret məlumat vermək, onları prosesə daxil etmək və qərarverməyə cəlb etmək stresi azaltmağa kömək edir. Psixoloqlar valideynlər üçün fərdi və ya qrup dəstəyi, konsultasiya seansları və stresin idarə olunması üzrə təlimlər təşkil edə bilərlər. Müəllimlər ev tapşırıqları və məktəb fəaliyyətlərinə valideynlərin fəal iştirakını təşviq etməklə onlara həm praktik, həm də emosional dəstək verə bilərlər. Eyni zamanda valideynlərin ehtiyac duyduğu əlavə resurslar, metodik materiallar və məsləhətlər təqdim olunaraq onların uşağın təhsilinə inamı gücləndirilir. Bu mexanizmlər valideynlərin stresini yüngülləşdirir və inklüziv təhsil prosesinə daha aktiv və konstruktiv şəkildə qoşulmalarına şərait yaradır.

-Bütün uşaqlar üçün eyni mühitdə təhsil təmin edilərkən fərdi inkişaf və bərabər imkanlar necə optimal balanslaşdırıla bilər?

-İlk növbədə, fərdiləşdirilmiş tədris metodları istifadə olunmalıdır. Yəni, dərs planları və tapşırıqlar şagirdlərin fərdi öyrənmə tərzinə, qabiliyyətinə və ehtiyacına uyğunlaşdırılmalıdır. İkinci olaraq universal dizayn prinsipləri tətbiq olunaraq təhsil materialları və fəaliyyətlər hər kəs üçün əlçatan və başa düşülən hala gətirilməlidir. Eyni zamanda, kooperativ və layihə əsaslı öyrənmə şagirdlərə həm birgə işləmə, həm də fərdi bacarıqlarını inkişaf etdirmə imkanı verir. Müəllimlər və xüsusi təhsil mütəxəssisləri tərəfindən göstərilən dəstək və mentorluq, eləcə də interaktiv texnologiyalardan istifadə fərdi ehtiyacların qarşılanmasına kömək edir. Ən əsası, bu balans valideynlərin, müəllimlərin və digər mütəxəssislərin əməkdaşlığı ilə mümkün olur. Açıq kommunikasiya, davamlı monitorinq və şagirdlərin irəliləyişinə uyğun çevik müdaxilələr uşaqların fərdi inkişafını təmin edərkən eyni zamanda bərabər imkanları qoruyur.

Şəmsiyyə Əliqızı

İki sahil.- 2025.- 3 dekabr, №220.- S.7.