İqtisadi təhlükəsizliyin vacib amili barədə

Hal-hazırda Azərbaycan müstəqil dövlət kimi həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub dəhlizlərinin kəsişdiyi ərazi olmaqla coğrafi mövqedən olduqca əlverişli beynəlxalq və geosiyasi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın təbii sərvətlərinin zənginliyi və coğrafi mövqeyinin əlverişli olması onu beynəlxalq dairələrdə hörmət sahibi edə bilir. Azərbaycanın dünya ölkələri ilə, xüsusən Avropa ölkələri ilə həm siyasi, həm də iqtisadi əlaqələri getdikcə möhkəmlənir, genişlənir və təkmilləşir. İndiki qloballaşma şəraitində bunun müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Lakin Qərb ölkələri ilə müqayisədə iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsinin müxtəlifliyi baxımından Azərbaycan bəzi neqativ problemlərlə üzləşir. Burada Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin nümunələri toqquşur və həm müsbət, həm də mənfi meyillər üzə çıxır. Bu baxımdan, Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin, o cümlədən onun başlıca tərkib hissəsi olan iqtisadi təhlükəsizliyinin araşdırılması və öyrənilməsi cox vacibdir.

Respublikamız dünya ölkələri içərisində fəlakətlərin geniş yayıldığı və ondan daha çox ziyan çəkən regionlardan biri olduğundan Azərbaycanda sel daşqınları, Xəzərin səviyyəsinin qalxması, zəlzələ, sürüşmə, uçqun və digər təbii fəlakətlər hər an gözlənilir.

Əlbəttə, təhlükəsizlik amillərini - milli, iqtisadi, hərbi, sosial və s. kimi tərkib komponentlərinə də bölmək mümkündür. Lakin bizi maraqlandıran və haqqında fikir bildirmək istədiyimiz iqtisadi təhlükəsizlik amilinin əmək ehtiyatları və məşğulluqla bağlı olan qarşılıqlı təsir münasibətləridir. Doğrudan da əmək ehtiyatlarının varlığı təbii olaraq əmək resurslarını yaradır və bu resurslardan istifadə olunmaması isə işsizlik və məşğulluq problemini ortaya çıxarır.

Azərbaycanda əmək ehtiyatlarından düzgün istifadə olunurmu? Bu sualın cavabı sözsüz ki, mənfidir və digər bir sualla buna cavab vermək daha asandır. Əgər Azərbaycanda əmək resurslarından düzgün istifadə olunsaydı milyondan çox vətəndaşın ölkəni tərk etməsinə lüzum olardımı? Azərbaycanı tərk edərək xarici ölkələrə getmiş vətəndaşların hamısı - qeyri-rəsmi məlumatlara görə 2 milyon nəfərdən çox adam - demək olar ki, sağlam və əmək qabiliyyətli insanlardır. Doğrudan da 2 milyonluq "əmək ordusunun" (K.Marks) xarici dövlətlər üçün işləməsi və həmin ölkələrin Ümumi Milli Məhsulunun (ÜMM) artırılmasına xidmət etməsi, Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizliyi üçün mənfi amil deyildirmi? A.Ouken qanununa görə hər-hansı bir ölkədə işsizlik səviyyəsinin 1% azalması daxili milli məhsulun 2% artmasına səbəb olur. Azərbaycanda isə işsizliyin səviyyəsinin azaldılmasının əsas mənbəyi işçi qüvvəsinin işlə təmin olunması deyil, işçi qüvvəsinin immiqrasiyası hesabına olmuşdur. Əgər hal-hazırda xarici ölkələrdə çalışan "əmək ordusu" Azərbaycanda qalmış olsaydı, bu, mövcud olan əmək qabiliyyətli əhalinin təxminən yarısı demək olardı və işsizlərin sayı təxminən 2 dəfə artmış olardı. Belə bir vəziyyətdə işsizliyin azaldılması imkan xaricində olan bir problemə çevrilərdi. Eyni zamanda, Dövlət Statistika komitəsinin rəsmi məlumatlarından görünür ki, ölkə Prezidentinin müvafiq sərəncamları ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası (2006-2015-ci illər)" və "Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə Dövlət Proqramı (2007-1010-cu illər)" çərçivəsində çox mühüm tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində "…2003-cü ilin oktyabrın 1-dən 2008-ci ilin yanvarın 1-i vəziyyətinə olan dövr ərzində cəmi 643353, o cümlədən 458016 daimi iş yerləri yaradılmışdır…" Bu isə mövcud vəziyyətdə işsizlik səviyyəsinin 10-15 % azaldılması hesab edilə bilər. Bu faktın özü məşğulluq səviyyəsinin də çox ləng artdığını sübut edir. Doğrudan da ölkəmizin iqtisadi artım tempi ilə müqayisədə, işsizliyin azaldılması tempi arasında kəskin fərq vardır.

Rəsmi məlumatlara görə, son illər Azərbaycan xarici vətəndaşların işlə təmin olunması baxımından cəlbedici ölkəyə çevrilməkdədir. Bu hal iqtisadi baxımdan nə qədər fərəhli olsa da, işsizlik və məşğulluq baxımından bir o qədər təhlükəlidir. Əgər bu tendensiya davam edərsə, yaxın gələcək üçün iqtisadi təhlükəsizlik amillərinə daha bir təsirli amil əlavə oluna bilər. Çünki belə halda A.Ouken qanununa görə daxili milli məhsulun artımından söz gedə bilməz. Bu baxımdan, ölkəmizə gələn xarici işci qüvvəsinin tərkibi dərindən təhlil edilməli və yalnız bizim əmək bazarımızda olmayan mütəxəssislərin işə cəlb olunmasına icazə verilməlidir. Digər tərəfdən, xarici işçilərin nə məqsədlə ölkəmizə gəlmələrinin səbəbləri də qeyri-müəyyəndir və nəinki iqtisadi təhlükəsizlik, hətta Milli təhlükəsizlik üçün də təhtid yaratmış olur.

Eyni zamanda, hal-hazırda xarici ölkələrdə çalışan işçi quvvəsini Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün tamamilə faydasız hal kimi qəbul etmək də düzgün deyildir. Xaricdə çalışan miqrantlarımız Azərbaycanda yaşayan ailələrinə (qohum-qardaşlarına) maddi (maliyyə) yardımı etməklə iqtisadiyyatda öz köməklərini göstərirlər. Lakin, Çin təcrübəsindən istifadə olunması daha faydalı olardı. Məlumdur ki, 1992-ci ildən başlayaraq Çində xüsusi dövlət təşkilatları yaradılmışdır ki, xarici ölkələrə getmək istəyən vətəndaşlarla müqavilə bağlayıb onlar üçün iş yerləri təşkil edir və hər ay onların əmək haqqından vergilər dövlət büdcəsinə cəlb edilir. Burada iki məqama xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Əvvəla, xarici ölkədə iş yerinin tapılmasını ayrı-ayrı fərdlər yox, Çin dövləti öz üzərinə götürür (kimin harada işləməsini bilməklə, həm də onun hüquqlarının və təhlükəsizliyinin qorunması üçün zamin olur); ikinci isə, xaricdə çalışan hər bir işçi Çin dövlətinə aylıq vergi verməklə ölkə büdcəsini zənginləşdirir. Beləliklə, həm ölkədə işsizlik azalmış olur, həm də ölkə büdcəsinə əhəmiyyətli dərəcədə vəsait daxil olur.

Əgər ölkə daxilində mövcud olan işsizlərin və xarici ölkələrdə çalışanların istehsal edə biləcəkləri (xidmət göstərə biləcəkləri) ümumi məhsulu şərti olaraq toplasaq, bu, Azərbaycanda daxili milli məhsulun indiki həcminə bərabər bir rəqəmlə ifadə oluna bilər. Bu isə, hər il Azərbaycan üzrə daxili milli məhsulun 2 dəfə artması imkanı deməkdir, yaxud da real olaraq hər il iki dəfə az daxili milli məhsul istehsalı deməkdir. Bu faktın özü çox böyük təsir gücünə malik olan "örtülü" iqtisadi bir təhlükədən xəbər verir.

Araşdırmalar göstərir ki, xarici ölkələrdə, xüsusilə də Rusiyada çalışan adamlarımızın əksəriyyəti kiçik bizneslə məşğul olan insanlardır. Əgər kiçik biznes müəssisələrində çalışanların orta sayını 5-10 nəfər qəbul etsək (bu, rəsmi qanunvericilikdə də belədir) onların yarada biləcəkləri müəssisələrin sayı 400000 olardı. Halbuki hal-hazırda bütün respublika üzrə kiçik müəssisələrin sayı cəmisi 185000-dir. Bu isə əmək resurslarından səmərəsiz istifadə olunması baxımından ifrat həddir.

Müstəqilliyimizin ilk illərində (1991-1995) ölkəmizdə siyasi və iqtisadi xaosun hökm sürməsi, ölkəmizin Ermənistanla müharibə şəraitində olması və digər neqativ halların mövcudluğu bəlkə də işçi qüvvəsinin geniş miqyaslı miqrasiyasına səbəb olmuşdur. Lakin ölkəmizin son illərdəki (2000-2009) iqtisadi inkişafı zəminində əks prosesin baş verməməsi bu sahədə hələ də neqativ halların mövcudluğunu təsdiqləyir.

Xaricdə işləyənlərin Azərbaycanda yaşayan nümayəndələri (qohum-əqrabası) üçün sağlam iqtisadi və hüquqi mühitin yaradılması olduqca vacib məsələdir. Əgər xaricdə işləyənlərin əldə etdikləri kapitaldan ölkəmizdə istifadə edilməsi imkanı yaradılarsa, yəni, onların vəsaitləri hesabına Azərbaycanda kiçik və orta müəssisələr, biznes qurumları, xidmət sahələri yaradılmasına imkan və şərait yaradılarsa, bu, məşğulluq səviyyəsinin artmasına, kiçik və orta müəssisələrin sayının sürətlə çoxalmasına rəvac verər, onların artım sörətini iqtisadi artım sürətinə yaxınlaşdırar. Bu həm də xaricdə işləyən vətəndaşlarımızın Vətən ilə bağlılıqlarını artırar və gələcəkdə onların geriyə dönmələri üçün əvəzedilməz bir zəmin olar.

Belə bir yanaşma isə o deməkdir ki, ölkəmizdə yaranan əmək resursları ölkəmiz üçün daxili milli məhsul istehsalı ilə məşğul olmaqla dövlətimizin iqtisadi qüdrətinin artmasına yönələr və daha səmərəli istifadə olunar. Bu, həm də, iqtisadi təhlükəsizlik baxımından dövlətimizin və xalqımızın rifahına xidmət edər.

Ağasəf İmran

İqtisadiyyat. -2010. – 23 - 29 aprel. – S.6.