“Bizim institut intellektual sərvət yaradır”
AMEA-nın akademik Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, filologiya
elmləri doktoru, millət vəkili Gövhər Baxşəliyeva
AZADİNFORM-a müsahibəsi
- Gövhər xanım, son
dövrlər Azərbaycan elminin inkişafı, onun yüksəlişi
istiqamətində ciddi addımların atılması məsələsi
diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan Şərqşünaslıq
İnstitutu elmimizə töhfə olacaq yeni ideyalar üzərində
çalışırmı?
- Son illər Azərbaycan
elminin inkişafı üçün dövlət tərəfindən
çox önəmli addımlar atılır. Bildiyimiz
kimi, hörmətli Prezidentin müvafiq Fərmanı ilə Azərbaycan
elmində islahatların aparılması üzrə Dövlət
Komissiyası yaradılmışdı. Bu
komissiya Azərbaycan elminin inkişafı üçün
Milli Strategiya və bu Strategiyanı həyata keçirmək
üçün 2009-2015-ci illəri əhatə edən
Dövlət Proqramı hazırladı. Həmin
proqram da prezident tərəfindən təsdiq olundu.
Növbəti addım kimi, Azərbaycan elminin maliyyələşmə
prinsiplərini təkmilləşdirmək, ümumiyyətlə elmin
inkişafını daha da stimullaşdırmaq
üçün Prezident yanında Elmin İnkişafı
Fondu yaradıldı. Təbii ki, respublikanın
digər elmi mərkəzləri, institutları kimi, bizim
institut da Elmin İnkişafı Fonduna müəyyən layihələr
hazırlayıb təqdim edəcək. Bu baxımdan biz
də, elmimizin
inkişafında maraqlıyıq və yeni ideyalar üzərində
çalışırıq.
- Elmin inkişafında
hansı problemlər, maneələr görürsünüz?
- Azərbaycan elminin
inkişafının Milli Strategiyasında elmin
qarşısında hansı məsələlərin
durduğu, həmçinin yaxın vaxtlarda hansı məsələlərin
öz həllini tapması müəyyənləşib. Bu,
ilk növbədə azərbaycançılıq məfkurəsinə
xidmət etmək, elmin Azərbaycan cəmiyyətinin
sosial-iqtisadi və mədəni problemlərinin həllinə yönəldilməsi,
Azərbaycan elminin çevikliyinin təmin olunmasıdır. Sirr deyil, ki, AMEA sovetlər dönəmindən
qalmış bir qurumdur və o dövrdə bu qurumun işi elə
təşkil olunmuşdu ki, bir qədər çeviklik təmin
olunmurdu. Yəni, o dövrdə
akademiyanın institutları əsasən fundamental elmin
inkişafı ilə məşğul olurdular. Burada
fundamental elmi tədqiqatlar aparılırdı ki, bunlar da istənilən
elm sahəsinin əsasını təşkil edirdi. Amma biz artıq
müstəqil dövlətik və Azərbaycan dünya elmi məkanına
inteqrasiya olunur. Müasir elm daha da çeviklik tələb
edir. Bu baxımdan biz də öz planlarımızda bir sıra dəyişikliklər
etmişik. Yəni
biz, fundamental elmlə bərabər, bilavasitə tətbiqi
xarakter daşıyan müasir Azərbaycanın tələbatına
cavab verən və onu ödəyən elmi əsərləri
də hazırlayırıq. Məlumdur ki,
fundamental elmi əsərlər geniş oxucu kütləsi
üçün deyil, müəyyən elmi dairələr
üçün hesablanıb. İndi bizim
bir vəzifəmiz də, həmin əsərlərlə bərabər,
populyar elmi əsərlər hazırlamaq və onu, tez bir
zamanda çap edib geniş ictimaiyyətə
çatdırmaqdır. Azərbaycan
müstəqillik əldə etdikdən sonra dərk etdik ki,
Şərqşünaslıq İnstitutda da ərəbşünaslıq,
iranşünaslıq və türkologiya ilə bərabər,
şərqin digər ölkələrini də öyrənməliyik.
İndi bizdə çinşünaslıq da
öyrənilir və bu sahədə iki mütəxəssisimiz
var. Artıq bununla bağlı iki kitab da nəşr
etmişik və müdafiəyə bir dissertasiya təqdim
olunub. Həmçinin Yaponiya üzrə aspirantlara mövzu
veririk. İsrail-Ərəb, İsrail-ABŞ,
İsrail-Azərbaycan münasibləri ilə bağlı
mövzular verilir. İlk növbədə
çalışırıq ki, Şərq dövlətləri
ilə Azərbaycanın münasibətlərini və onun
inkişaf perspektivlərini öyrənək. Bundan başqa, institutda 5 ildən artıqdır ki,
Şərq-Qərb şöbəsi fəaliyyət göstərir. Bu şöbədə
də qarşılıqlı tarixi, iqtisadi, mədəni əlaqələr
müfəssəl şəkildə öyrənilir. Elmin əsas problemlərindən
biri də, elmi əməkdaşların məvacibinin aşağı
olmasıdır.
-Azərbaycan gəncinin elmə
marağını necə qiymətləndirirsiniz, elmə
axın var, yoxsa elmdən axın var?
- Müstəqilliyin ilk
dövrlərində – iqtisadi böhranın geniş vüsət
aldığı vaxtda,
əlbəttə ki, elmə axın yox idi. Əksinə, elmdən axın var idi. Təəssüf ki, o zaman bir sıra istedadlı
kadrlarımızı itirdik. Amma son 7-8 ildə elmə güclü axın
başlanıb. Bunlar arasında həm gənclər,
həm də, nə vaxtsa elmi məvacib azlığından tərk
edənlər var. Onu da deyim ki, bizim gənclər indi, diametral
şəkildə iki hissəyə bölünüb. Elələri
institutu bitirərək iş axtarmaq məqsədilə bura gəlirlər.
Bəzilərinin qarşısına ərəbcə
qoyulan kitabı hecalaya bilmirlər. Bəziləri
isə yüksək səviyyəli və çox savadlı gənclərdir.
Ümumiyyətlə, mən belə istedadlı
gəncləri axtarıram. Həmin gəncləri
institutda müəyyən müsahibədən, mütəxəssislərin
rəyindən və aspirantura, dissertanturanı uğurla
müdafiə edəndən sonra işə
götürürük.
- Şərqşünaslıq
İnstitutu elmi araşdırmalardan əldə etdiyi pozitiv nəticələri
təcrübədə necə tətbiq edir?
- Bilirsiniz ki, bizim institut intellektual sərvət
yaradır və yaranan bu intellektual sərvətin istənilən
cəmiyyət üçün böyük qiyməti var. Cəmiyyət
necə istifadə edir? Birincisi, nəşr
etdiyimiz əsərlər, elmi auditoriyaya hesablanıb, ondan
alimlər istifadə edir. Amma eyni zamanda,
bu, fundamental əsər olaraq, istənilən digər elmi
araşdırmanın əsasında duran elmi ədəbiyyatdır.
Məsələn, ərəb tarixindən, ədəbiyyatından əsər yazanda bizim
institutun elmi nəşrlərinə müraciət etməmək
mümkün deyil. Elmi nəşrlərimizi nəinki
bizim alimlər, eləcə də MDB-nin digər ölkələri,
hətta Şərq ölkələrinin alimləri tərəfindən
mütləq öyrənilir. Yaratdıqlarımız
həmçinin tələbələr tərəfindən
kurs, diplom işlərində istifadə olunur. Əsərlərimizin bir qismi də orta əsr mənbələrinin
tərcüməsidir. Bu da, həm Şərq
ölkələri, eyni zamanda da Azərbaycanın tarixi və
mədəniyyətinin öyrənilməsində
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəşrlərimiz əsasən Ərəb mənbələri
əsasında yazılanlardır. Yəni o mənbələr,
araşdırılmasaydı bizim qədim tariximizi
canlandırmaq bir qədər müşkül olardı.
- Ali təhsil ocaqlarında tədris
olunması vacib sayılan yeni dərsliklərə nə dərəcədə
ehtiyac var?
- Ali təhsil müəssisələrində
Ərəb Ədəbiyyatı, Ərəb Ölkələrinin
Tarixi dərsliklərinin yenidən yazılmasına ehtiyac var.
Çalışırıq ki, bu istiqamətdə nəyə
ehtiyac olduğunu müşahidə edək.
-Azərbaycan elmi dünya
elminin diqqətini cəlb edə biləcək hansısa
uğura imza ata bilərmi?
- Hesab edirəm ki, ata bilər.
Birincisi, biz bəzən ifrat dərəcədə
özümüzü aşağılayırıq. Düzdü, özünütənqid yaxşı əlamətdir.
Ancaq ifrat dərəcədə olmaz. Məsələn, bəzən Azərbaycanın
özündə görürsən ki, bizim əsərlərə
qiymət verilmir, amma xaricdə qiymət verilir. Şərqşünaslıq
sahəsində yaratdığımız elmi-təhlili, tədqiqi əsərlər
İran, Türkiyə, həm də Ərəb ölkələrində
yarananlardan güclüdür. Mən tədqiqatları
nəzərdə tuturam. Adları çəkilən
ölkələr bir növ hələ orta əsrlərdən
irəli gələn təsvirçiliklə məşğuldur.
Yəni, faktların toplanması və təsvirçilik.
Elmi-nəzəri təhlil o əsərlərdə
ya aparıla bilmir, ya da zəif şəkildə
aparılır. Odur ki, İran, Türkiyə
və Ərəb ölkələrindən bura alimlər gələndə
bizim əsərlərə valeh olurlar. Bizim
çox əsərlərimizi ölkələrinə də
aparırlar.
Yeri gəlmişkən,
institutun qarşısında duran böyük problemlərdən
biri də, rus və Azərbaycan dillərində
yaratdığımız o əsərləri tədricən
digər ölkələrin dillərinə tərcümə
etməkdir. Çünki həmin ölkələrdə bizim əsərlərə
böyük tələbat var.
- Azərbaycan elmində
yaşlaşma, təcrübəli gənc kadrların isə
qıtlığı ilə bağlı fikirlərə
münasibətiniz maraqlı olardı
- Ümumiyyətlə gənc
kadrların yetişdirilməsi həmişə zəruri məsələdir. Düzdü, bir nəsil
gedir, digəri gəlir. Bu da, diqqətdə
saxlanılmalıdır. Amma burada digər
məsələ də var. Məsələn, elmi
işçi, alim futbolçu deyil. Yəni,
elə sahələr var ki, orada insanın fiziki cəhətdən
daha gənc, daha güclü olması lazımdır.
Amma elm elə fəaliyyət növüdür ki, burada 30 yaşında gənc
alim nə qədər istedadlı olsa da, onun 60
yaşındakı alim qədər qabiliyyəti ola bilməz.
Çünki 60 yaşlı alimdə illərlə toplanan təcrübə,
elmi səriştə var. Düzdü, xəstəliyi imkan
verməyənlər təqaüdə
çıxmalıdır. Mən təsəvvür
edə bilmirəm ki, bizim instituta gələn gənc tələbələrə,
aspirantlara 30 yaşında gənci elmi rəhbər təyin
edək. Əlbəttə, onlara elmdə
uzun illər çalışmış, püxtələşmiş
alim elmi rəhbər olmalıdır və o alim də
özünə yeni-yeni tələbələr yetişdirməlidir.
Bu, elmdə hər zaman belə olub. Elmdə mümkün deyil ki, bir əmrlə 70
yaşına çatmış alimlərin hamısını
təqaüdə çıxardaq. Onların
içərisində çox gözəl alimlər var.
Onların təcrübəsindən istifadə etməliyik.
-Həmin yaşlı alimlər
elmi-texniki tərəqqi, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları
ilə ayaqlaşa bilirlərmi?
- Düzdü, indi gənclər
kompyteri, İKT-ni daha yaxşı bilirlər, internetdən
daha yaxşı istifadə edirlər. Amma elmin elə sahələri
də var ki, onlarla
bağlı internetdə
heç bir məlumat yoxdur. Məsələn, qədim mənbələri. Bunun üçün mütləq illər boyu oturub
araşdıran, bu qabiliyyəti özündə yetişdirən
insanlar lazımdır. Bəzi əlyazmaları
oxumaq üçün isə uzun illərin gərgin əməyi
lazımdır. Yəni buna, xüsusi
yetişdirilmiş insanlar lazımdır. Siz
elə bilirsiniz ki, hər ərəb dilini bilən, həmin o
əlyazmaları oxuya bilir? Yox, belə
deyil. Müasir ərəb dilini lap əla
bilmək olar, ancaq o əlyazmaları oxumaq mümkün
olmayacaq. Odur ki, o əlyazmaları oxumaq
üçün həmin şəxs yetişməlidir. Yetişməsində isə ona yaşlı, səriştəli
alimlər kömək etməlidir.
- İnstitut əməkdaşlarının
beynəlxalq konfranslarda iştirakı, dünyanın
tanımış elmi jurnallarında məqalələrinin
çap edilməsi hansı səviyyədədir?
- İnstitutumuz
Akademiyanın digər institutları içərisində
xarici konfranslarda ən çox iştirak edən qurumdur. Bəlkə də
birincisidir. Məsələn ötən il
50-dən artıq əməkdaşımız beynəlxalq
elmi konfranslarda məruzələrlə çıxış
ediblər. Onların məruzələri xaricdə
çap olunub. Onu deyim ki, şərqşünaslığa
dünyada maraq artır. Çünki,
Yaxın və Orta Şərq həmişə qaynar bir
nöqtə olub, enerji daşıyıcıları ilə zəngin
regiondur. Bu baxımdan bütün dünyanın nəzər
və diqqətini
də həmişə özünə cəlb
edib. Hətta əvvəllər şərqşünaslıq
elmi olmayan xarici ölkələrdə bu mərkəzlər
indi geniş yayılır. Cari il institut əməkdaşlarının
20-dən artıq kitabı nəşr olunub. Çoxsaylı
beynəlxalq və yerli konfranslar keçirmişik. Bundan başqa, institut əməkdaşlarının
xaricdə nəşr olunan elmi məcmuələrdə, o cümlədən
Kanada, Almaniya, İranda 200-dən artıq elmi məqaləsi və
bir neçə kitabları işıq üzü
görüb.
- Beynəlxalq əməkdaşlıqla
bağlı yeni planlar düşünürsünüzmü?
- Əlbəttə,
yeni planlarımız var. Bu planlar çərçivəsində
dünyanın bir sıra xarici ölkə kitabxanalarında,
fondlarda araşdırma aparmaq istəyirik. Bununla
bağlı bir sıra layihələr
hazırlamışıq və bu günlərdə Elmin
İnkişafı Fonduna təqdim edəcəyik. Bizim alimlərin maliyyə üzündən
imkanı olmayıb ki, sistemli şəkildə dünya əlyazmaları
mərkəzindən, fondlardan, kitabxanalardan Azərbaycana aid
materiallar, o cümlədən əlyazmaları toplayıb
ölkəyə gətirsinlər. Olub ki,
qısa müddətli xarici səfərlərdə vaxt
olmadığı üçün ölkəmiz haqqında
1-2 əlyazma gətirilib. Məsələn,
mən Misirdən 7 qədim xəritə gətirmişəm.
Üç günlük səfərim çərçivəsində
4 saat vaxtım oldu və mən Misirin “Dər-əl-kütub”
kitabxanasına getdim. Orada 15 min xəritə
saxlanılır. Dörd saat ərzində
neçə xəritəyə baxmaq olar? Ancaq mən
oradan 7 xəritə tapdım ki, o da Azərbaycanın tarixi ərazi
bütövlüyünü müdafiə etmək
üçün müstəsna əhəmiyyətə
malikdir. Bunula ələqədər Elmin
İnkişafı Fonduna müvafiq layihələr təqdim edəcəyik.
Məsələn, Misirin İsgəndəriyyə
Kitabxanasında 22 min xəritə saxlanılır. Bu xəritələri araşdırmaq
lazımdır. Bundan başqa, Küveyt, Birləşmiş
Ərəb Əmirlikləri,
Türkiyə, İraq, Suriya, İngiltərə muzeyləri,
Oksfordun Bodlean kitabxanasını, Kembriç Universitetinin Əlyazmalar
Fondunu, Fransanın Milli Kitabxanasını, ABŞ kitabxanalarını oturub
araşdırmağa ehtiyac var. Bizə lazım olan xəritələr
mütləq toplanmalı və nəşr olunmalıdır. Digər xalqlar öz ərazi
bütövlüyünü müdafiə etmək
üçün tarixi-orijinal xəritələrdən ibarət
atlaslar tərtib edərək nəşr ediblər. Təəssüf
ki, bizim bugünəcən belə atlasımız yoxdur.
- Son zamanlar
dissertasiyaların zəifliyi, yumşaq desək, bəzi
köçürmə hallarının baş verməsi də
ara-sıra səslənir. Bu barədə nə
deyərdiniz?
- Ümumiyyətlə bu
problem son illər elmdə var idi. Bu nə ilə
əlaqədardır? Hesab edirəm ki, elmdə
kütləvilik olmamalıdır. Bu, bir qədər
kütləviliyin nəticəsidir. Yəni, elə elmi rəhbər
var ki, beş, eləsinin isə iyirmi tələbəsi
var. Bu, qətiyyət düzgün deyil. Çünki həmin
elmi rəhbər tələbələrin elmi işləri ilə
yaxından
- Doktoranturaya qəbul
qaydaları artıq institutlara, elmi müəssisələrə
göndərilib. Yeni qaydaların nisbətən
sərt olduğunu deyirlər. Yeni qəbul
qaydaları hansısa keyfiyyətə yol aça biləcəkmi?
- Tələbkarlıq daha da
artıb. Yəni, hər il, doktorantları
attestasiyadan keçirmək məsələsi qoyulub. Bu da, əlbəttə ki, çox müsbət
haldır. Doktorantura haqqında sənədlə
-Qəbul payızda
başlayır?
- Belə deyirlər, ancaq hələ
sərəncam almamışıq.
- Bunula bağlı hər
hansı iş gedirmi?
- Bizdə bu, həmişə hazır proses olub. Biz sərəncam alırıq və sərəncamla birlikdə AMEA-nın Rəyasət Heyəti elan verir. Bundan sonra bir ay müddətində sənədlər qəbul edilir və ondan sonra da imtahanların qəbulu üzrə komissiyalar təşkil edirik. Beləliklə, proses reallaşır.
Atif EYVAZOV
Kaspi. -2010. – 14-16 avqust. –S.8.