“Bizi yenə də çağdaş dramaturqların əsərləri xilas edəcək”

Xalq artisti Ağaxan Salmanlı: «Bu gün bizim oynadığımız teatr xaricə çoxdan məlumdur və onun üçün maraqsızdır»

Bu günlərdə Akademik Milli Dram Teatrında kadr dəyişikliyi baş verdi. Belə ki, teatrın direktoru əvəzləndi, baş rejissor isə vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Bu dəyişikliyin ümumən teatrın yaradıcı ab-havasına təsir edəcəyini söyləyənlər çoxdur. Sənət ocağının yeni direktoru İsrafil İsrafilov işə islahatlardan başlayacağını bildirib. Direktor tamaşaların səviyyəsindən narazılığını söyləməklə “Azərbaycan teatrı həmişə repertuardan, dramaturgiyadan incik düşüb”, “Klassik əsərlərə mütləq müraciət olunacaq” və s. kimi fikirlər səsləndirib. İ.İsrafilov həmçinin tanınmış aktyorların oyunundan da narazılığını gizlətməyib... Biz “Azdrama”nın səhnəsinə öz mətbəxindən deyil, fərqli bir rakursdan baxmaq istədik. Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyor və rejissoru, Xalq artisti Ağaxan Salmanlı ilə söhbətimiz həmçinin ümumi teatr məkanından yan keçmədi.

Adi tamaşalar

- Xatırlayırsınızmı, sonuncu dəfə “Azdrama”nın səhnəsində hansı yaddaqalan tamaşaya baxmısınız?

- Son dövrlər “Azdrama”nın səhnəsində bir neçə tamaşaya baxmışam. Ancaq o tamaşaların hamısı mənə adi görünüb. Mənim üçün təsirli, emosional, müasir və yaddaqalan tamaşa bir neçə il bundan qabaq Azərpaşa Nemətovun quruluş verdiyi «Hamlet» tamaşası olub. Aktyor oyunu da mənə ölçülü-biçili, zövqlü göründü. Yəni tamaşa boyu xırda olsa da, kənaraçıxmalar yox idi. Aktyorlar çox səmimi oynayırdı. Bunu da tamaşanın quruluşunun nəticəsi kimi qəbul elədim. Düzdür, sonra baxdığım tamaşaları pisləyə bilmərəm, ancaq «Hamlet» mənim təsəvvürümdə əsl tamaşa idi. Çox istərdim ki, teatrda məhz bu cür müasir tələblərə cavab verən, müasir obraz düşüncəsindən süzülüb gələn tamaşalar çox olsun. Teatrda müasir aktyor ifa tərzi baxımından çatdırılan tamaşalar olmalıdır. Bəzən tamaşalarda simfonik musiqidən istifadə edirlər. Simfonik tamaşalar ayrıca bir əsərdir. Onu seçim edəndə tamaşaya ağırlıq gətirir. Tamaşanın mətnini, məzmununu musiqi üstələyir. Ancaq musiqi tamaşa üçün elə seçilməlidir ki, o, ikinci planda köməkçi xarakterli olsun. «Hamlet»də musiqi təkanverici bir vasitəyə çevrilirdi. Tərtibat da çox uğurlu idi.

- Bəs müasir tamaşaların tərtibatı haqqında nə deyərsiniz?

- Bu gün müasir tamaşaların tərtibatı da ürəkaçan deyil. Sabah lazım gələndə ki, tamaşalar bölgələrə getsin, konstruksiya baxımından onları daşıyıb aparmaq və həmin səhnələrə yerləşdirmək olmur. İndi dünyanın heç bir yerində tamaşalarda ağır dekorasiyalar qurulmur. Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycan səhnəsində – elə Akademik Milli Teatrın səhnəsində, Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində də konstruksiya ağırlıq gətirir. Konstruksiyadan əl çəkə bilmirlər. O cür tərtibat 20 il bundan əvvəl dəbdən düşüb, ancaq bizdə bu gün yenə də istifadə olunur.

Müasir ifa tərzi

- Siz indicə «Azdrama»da vaxtilə oynanılan ən yaxşı tamaşa kimi «Hamlet»in adını çəkdiniz. Ancaq heç bir teatrın siması yalnız bir tamaşa ilə müəyyənləşmir. Nə üçün kifayət qədər rəngarəng repertuarı olan bu teatrın digər tamaşaları səviyyəli deyil? Sizcə rejissor yozumu zəif olub, yoxsa aktyor oyunu? Bəlkə dramaturji materialın zəifliyidir buna səbəb?

- Mən zəif deyə bilmərəm. Bu teatrda səhnəyə qoyulan «Hökmdar və qızı» tamaşasına rəssam İsmayıl Məmmədov çox gözəl tərtibat vermişdi. Onun tərtibatı yüngül, anlaşıqlı və obrazlı idi. O çərçivələri müdhiş bir dağ zirvəsinə bənzədən tərzdə qurmuşdu. Aktyor ifasından, rejissor yozumundan isə söhbət aça bilmərəm. Təkcə onu deyə bilərəm ki, hər şey ənənəvi idi. Ancaq mən istəyirdim ki, ənənəvi olmaqla bərabər, bir müasirlik ovqatı da görünsün. Ona görə deyirəm ki, bütün bunları toplu halında gördüyüm təkcə «Hamlet» tamaşası olub. “Azdrama”nın son tamaşalarına isə baxmamışam. Çünki teatr binası təmirdə olduğundan tamaşaları müxtəlif yerlərdə oynayırlar. Ona görə də baxmağa həmişə imkan olmur.

- Bəs müasir ifa tərzi nə deməkdir?

- Müasir ifa tərzi deyəndə tamaşaçı ilə səmimi münasibəti nəzərdə tuturam. Pafosa uymayasan, tamaşaçı ilə səhnə dilində danışmağı bacarasan, tamaşaçı sənin danışığında teatral, trafaret şablonları hiss etməməlidir.

- Bizim teatrlarda müasir ifa tərzi hansı səviyyədədir?

- Bizim teatrlarda əsasən müasir ifa tərzi çatışmır. Burda təkcə aktyoru qınamaq olmaz. Burada tamaşaçı salonunun akustikası, rejissor quruluşları ilk növbədə nəzərdə tutulmalıdır.

Xilas yolu

- Çox vaxtı teatrların problemini dramaturji materialların yoxluğu və ya səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqələndirirlər. Sizcə teatrların inkişafı üçün bu, əsas problemdirmi?

- Məncə indi yox. Bizim həmişə dramaturqlarımız olub. Mirzə Fətəli Axundovdan tutmuş, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, Cəfər Cabbarlı, İlyas Əfəndiyev və başqalarının əsərləri həmişə aktual olub. Müasir dövrümüzdə də Elçin Əfəndiyev, Əli Əmirli, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli kimi yaxşı dramaturqlarımız var. Bizim dram əsərləri sarıdan heç vaxt kasadlığımız olmayıb, bu gün də yoxdur. Onu da deyim ki, dram əsəri yazmaq çox çətindir. Bu hekayə və ya 300-500 səhifəlik roman deyil. Dramaturq 50-60 səhifəlik əsərində böyük bir fikri, zaman kəsiyini verməyi bacarmalıdır. Ancaq bu çox çətin işdir.

Sadəcə olaraq o əsərlərə diqqət yetirmək, onların səhnəyə çıxmasına şərait yaratmaq lazımdır. Bir çox səbəblərdən əsərlər səhnəyə yol tapa bilmir. Bu xüsusən gənc dramaturqlar üçün daha çətindir. Məsələn, gənc dramaturq Rəvan Tohidoğlunun 3 əsərini çox çətinliklə səhnələşdirmişəm. Bu gün də çox böyük çətinliklərlə onları səhnəyə çıxarıram.

- Yaxın qonşumuz olan Gürcüstan teatrı Şekspirin «Kral Lir»ini Londonda oynayır. Ancaq bizim teatrların təcrübəsində xırda-para festivalları çıxmaq şərtilə belə bir hadisə qətiyyən olmayıb. Sizcə buna səbəb nədir?

- Bizim teatrın inkişafı, həmin sərhədləri keçməsi üçün hələ çox işlər görülməlidir. Bu bəlkə də bizim sələflərimizin günahıdır. Onlar XIX əsrdə xarici ölkələrdə oxuyub və teatrı Avropa stilində Azərbaycana gətiriblər. Həmçinin Avropa stilində peyvənd kimi millətə təqdim ediblər. Teatr millətin ümummilli dəyərlərinə köklənmədiyindən müəyyən laxlamalar var. Necə ki, hər hansı təbii fəlakət olan kimi ev batır, uçur, dağılır. Teatrların xaricdə oynaması üçün biz köklü şəkildə dəyişikliklər etməliyik. Hər şeydən əvvəl milli ənənələrə qayıtmalıyıq. Bizim teatr ənənələrimiz çox qədimdir. Onları araşdırıb teatra gətirməsək, xaric bizi qəbul etməyəcək. Bu gün bizim oynadığımız teatr xaricə çoxdan məlumdur və onun üçün maraqsızdır.

- Tutaq ki, xaricdən hər hansı bir rejissor Azərbaycan teatr səhnəsinə tamaşa qoymaq üçün dəvət olunarsa o milli köklərimizə söykənən bir tamaşa hazırlaya bilərmi? Ümumiyyətlə, o rejissorlar aktyorlarımızla dil tapmağı bacararmı?

- Xaricdən dəvət olunan rejissor bizimlə dil tapa biləcək. Bizim aktyorlar dəfələrlə onlarla işləyib və uğurlu da alınıb. Vay o gündən ki, bizimki xaricə getsə, onlarla necə dil tapacaq? Çünki bizim teatr xarici teatr ənənələri əsasında qurulub. Teatr tədqiqatçıları deyirlər ki, Rusiya teatrı alman teatrı əsasında, biz isə öz teatrımızı Rusiya teatrı əsasında quraraq Stanislavski sistemini hələ bu gün də tətbiq edirik. Əsas məsələ odur ki, bu sistemin içində öz köklərimizi, ənənələrimizi unutmuşuq. Hətta mən deyərdim ki, unutmamışıq, bəzən onlara ikrah hissi ilə yanaşmışıq, onu primitiv bilmişik. Ancaq o primitiv kök inkişaf olunub bu günə gəlib çatsa, bəlkə də xaricdəki variantlardan daha parlaq, daha işıqlı olar. Bu gün biz muğamımızı, sazımızı dünyaya çatdıra bilirik və bunu xoşluqla qəbul edirlər. Teatrlarımızın da bu cür ənənələrini üzə çıxarıb xaricə təqdim edə bilsək, ola bilər ki, onlar bizi başa düşüb qəbul eləsinlər.

- Əksər rejissorlar deyirlər ki, teatrları klassika xilas edəcək. “Azdrama”nın yeni direktoru da repertuarda klassik tamaşalara üstünlük veriləcəyini bildirib. Sizcə klassika teatrların xilas yoludurmu?

- Mən o fikirlə qətiyyən razı deyiləm. Düzdür, klassik ənənələri müasir baxımdan göstərmək lazımdır. Ancaq o ənənələri muzey şəklində təqdim etmək olmaz. Klassik tamaşaları müasir tamaşaçıya anlaşılan, onun bəyəndiyi səviyyədə təqdim etmək lazımdır. Biz informasiya dövründə yaşayırıq. Bu gün bəlkə də orta məktəb şagirdinin səviyyəsi keçmiş vaxtda iki ali məktəb bitirən bir adamın səviyyəsindən xeyli artıqdır. Klassika bizi xilas edə bilməz, yalnız kömək ola bilər. Bizi yenə də çağdaş dramaturqların əsərləri xilas edəcək. Bunun üçün də onlarla işləmək, əsərlərinin səhnəyə yol tapmasına dəstək olmaq, müasir teatrımızı yaratmaq lazımdır. Yüz ildən sonra Mirzə Fətəli Axundovun dramaturgiyası qalacaq, bəs bizim çağdaş dramaturgiya nə olacaq?

Təranə Məhərrəmova

Kaspi. -2010. – 20 may. – S.13.