Unudulmaz Maestro

SSRİ Xalq artisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, SSRİ Dövlət Mükafatı, Azərbaycan Dövlət Mükafatı və Beynəlxalq Nehru Mükafatı laureatı Niyazinin Azərbaycan incəsənətinin çiçəklənməsi yolunda zəngin fəaliyyətini nəzərə alaraq 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Prezident İlham Əliyev sərəncam imzalayıb.

Sərəncamda bildirilir ki, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi, tanınmış dirijor və bəstəkar Niyazinin yaradıcılığı müasir mədəniyyət tariximizin parlaq səhifələrini təşkil edir. Milli dirijorluq məktəbinin formalaşması və az bir vaxtda böyük inkişaf yolu keçməsi bilavasitə onun adı ilə bağlıdır. Niyazi Azərbaycan musiqisində bitkin və dolğun məzmunlu simfonik əsərlərin müəllifi kimi də milli simfonizmin təşəkkülünə dəyərli töhfələr verib.

Musiqi ocağı

Hər il doğum və anım günlərində maestronun Bülbül prospekti-21-də yerləşən, indi muzeyə çevrilən mənzilinə xeyli adam toplaşır. Tanınmış mədəniyyət xadimləri, Niyazi sənətinin vurğunları, gənc musiqiçilər bir-birinin ardınca çıxış edir, maestroya sayğılarını bildirirlər. Həmin gün maestronun sehrli çubuğunun qüdrətilə dilə gələn musiqilər də eşidilir. Bu mənzil-muzeyi dolaşdıqca maestronun şöhrətli ömrünün qiymətli səhifələri göz önündə canlanır. Muzeyin divarlarını bəzəyən şəkillər, maestroya məxsus şəxsi əşyalar, itməyən musiqi ab-havası ümumən böyük və şöhrətli bir nəsildən söz açır. Haqq dünyasına qovuşan bəstəkarın ruhu isə unudulmadığı üçün bir daha rahatlıq tapır həmin gün.

Azərbaycan musiqi sənətinə böyük musiqiçilər bəxş etmiş Hacıbəyovlar nəslinin övladı idi o. Gözünü dünyaya açandan musiqi səsi eşitmiş, ailələrində musiqiyə hədsiz hörmət görmüşdü. Atası Zülfüqar bəy böyük nüfuz sahibi idi. 1911-ci ildə bəstəkar Zülfüqar Hacıbəyovun başçılıq etdiyi Azərbaycan opera truppası mütəmadi olaraq Tiflis şəhərində çıxışlar edirdi. Bakıya gəlib-getmək çətinlik yaratdığından Zülfüqar bəy ailəsini Tiflisə köçürməli oldu. Zülfüqar Hacıbəyovun Tiflisdəki evində doğulan uşağa Knyaz adını qoydular. İllər ötəndən sonra bu ad dünyanı dolaşan Niyazi kimi tanındı.

Zülfüqar Hacıbəyovun Bakıdakı evi uzun müddət görkəmli adamların görüş yeri kimi tanınırdı. M. Maqomayev, Ə.Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, H.Cavid, A.Şaiq, H.Ərəblinski, A.Şərifzadə, S.Ruhulla və başqaları bu evdə tez-tez görüşərdilər. Belə görüşlər adətən görkəmli xanəndələrin - C.Qaryağdının, S.Şuşinskinin, H.Sarabskinin ifaları, Qurban Primovun tarının yanıqlı sədaları ilə yadda qalardı. Yeni milli operalar və musiqili komediyalar ilk dəfə bu evdə dinlənilib müzakirə edilərdi. Balaca Niyazinin uşaqlıq illəri həmin musiqi məclislərində keçər, xatirəsində unudulmaz izlər buraxardı. Gələcəyin böyük sənətkarı bu görkəmli adamları sonralar tanıyacaq, onların Azərbaycan musiqisinin, incəsənətinin inkişafında göstərdiyi xidmətləri başa düşəcəkdi. Niyazi uşaqkən hərbçi, daha sonra idmançı olmağa hazırlaşırdı. Ağırlıq qaldırma ilə məşğul idi, hətta bu idman növü üzrə "Dinamo" cəmiyyətinin birinciliklərində dəfələrlə Azərbaycan rekordçusu olmuşdu. Yaxşı futbol hakimliyi vardı, təyyarə idmanına maraq göstərirdi. Amma Niyazi həyatını nə hərb sənəti, nə də idmanla bağladı. O, musiqiçi oldu. Çünki taleyini bağladığı sənət gözünü dünyaya açdığı andan onun canına, qanına hopmuşdu. Niyazi uşaqlıqda skripka çalmağı öyrənmişdi. Sonralar deyirmiş ki, "Təbiətimdə sərt nə varsa, hərbçi olduğum o uşaqlıq çağlarımdan, xasiyyətimdə yumşaq, həlim nə varsa, 12-13 yaşımda Şefferlinqdən aldığım skripka dərslərimdən qalıb". Xoş sabaha ümid...

Atasının və əmisinin məsləhəti ilə 1926-cı ildə Moskvaya gedən Niyazi görkəmli musiqiçi Mixail Qnesinin bəstəkarlıq sinfinə daxil olur. Paytaxtın qaynar musiqi həyatı - opera tamaşaları, simfonik musiqi və kamera musiqisi konsertləri gəncin istedadının inkişafına müsbət təsir göstərir. 1929-30-cu illərdə isə Niyazi bəstəkarlıq sahəsində biliyini zənginləşdirmək üçün Leninqradda Q.Popovun və P.Ryazanovun apardığı məşğələlərdə iştirak edir.

1931-ci ilin axırlarında Niyazi səhhətinə görə Leninqraddan Yerevana gəlir və imtahan verərək Yerevan Dövlət Konservatoriyasında Stepanyanın bəstəkarlıq sinfinə qəbul olur. Lakin o, tezliklə Dağıstan MSSR Xalq Maarif Komissarlığı elm, ədəbiyyat və incəsənət bölməsinin müdiri təyin edildiyindən dərsləri yarımçıq qoymalı olur.

Niyazi gecə-gündüz işləmək yanğısı ilə yaşayırdı. Anası da onunla birlikdə Dağıstana gəlmiş, həkim kimi uşaq bağçasında işə düzəlmişdi. Onda Niyazinin 20 yaşı vardı. Bu yaşda adətən yalnız xoş gələcək haqqında düşünür, gözəl xəyallar qururlar. Niyazi də xoş sabahın ümidi ilə yaşayırdı.

Bakıya döndükdən sonra yaradıcılıq arzularını uğurla həyata keçirdi. 23 yaşlı gənc Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqına üzv seçildi. O, eyni zamanda kino və teatr musiqisi sahəsində fəal çıxış etdi. Niyazi atası Zülfüqar bəylə birlikdə ilk səsli bədii film olan "Almas" üçün musiqi yazdı, həmçinin, dirijorluq fəaliyyətinə başladı. O, tükənməz enerjisi və fitri istedadı ilə simfonik orkestrə 46 il başçılıq etdi.

M.Maqomayevin "Nərgiz" operası Moskvada Azərbaycan dekadasının proqramına daxil edildi. Niyazi ongünlüyün yekun konsertində də böyük müvəffəqiyyətlə dirijorluq edərək Vətənə özünün ilk və layiqli mükafatı- "Şərəf nişanı" ordeni ilə qayıtdı.

“Məni yaşadan budur”

1961-ci ilin yanvarı. Niyazi Leninqradın məşhur Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının dirijor pultu arxasına keçir və gənc Azərbaycan bəstəkarı Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin tamaşasını hazırlamağa başlayır. Az sonra göstərilən bu əsər sovet musiqi - xoreoqrafiya sənətinin böyük hadisəsinə çevrilir.

Niyazini izləyən uğurlar bir-birinin davamı idi. 1974-cü ildə R.Taqorun eyniadlı əsəri əsasında yazdığı "Çitra" baletinin musiqisinə görə, maestro C.Nehru adına mükafata layiq görüldü. "Çitra" baleti Moskvada Kreml Teatrının böyük səhnəsində göstərildi. Baletin ilk tamaşasında iştirak edən R.Taqorun qız nəvəsi Nandita Kripalani tamaşadan sonra "Baletin musiqisində Rabendranat Taqorun əsl poetik yaradıcı ruhu hökm sürür" - deyə qeyd edir.

Bu günün bəstəkarlarının çoxu Niyazinin evində əsl məktəb keçdiklərini ürək açıqlığı ilə etiraf edirlər.

Niyazi biliyini kimsədən əsirgəməzdi. O, istedadı olan adamlarla dost idi. Tanışlıqla, dostluqla sənətdə özünə yol tapanları qəbul eləmirdi. Maestro güclü yumor hissinə də malik olub. Bir qədər tünd xasiyyətli olsa da, kinli deyildi. Enerji ilə, cazibə ilə dolu olan maestro pult arxasına keçəndə "məni yaşadan budur" deyərdi.

Niyazi-Həcər dastanı

Mahaçqalada işlədiyi illərdə qəlbinə bir sevda da hakim kəsilmişdi. Orada yaşayan ziyalılar bir-birlərini uzaqdan-uzağa da olsa tanıyırdılar. Bir gün anası Böyükxanım oğlanları ilə birlikdə İran səfarətxanasını təmsil edən Əlisgəndər və Rəşid adlı ziyalıların evinə qonaq gedir. Bu evin Həcər adlı qızını görəndən sonra Niyazi onlara daha tez-tez gəlməyə başlayır. Çox keçmədən məsələdən duyuq düşən qardaşlar Niyazini soyuq qarşılayırlar. O evdən ayağı kəsilsə də, qəlbindəki sevdaya hökm verə bilmir Niyazi. Gənclər gizlincə məktublaşmağa başlayırlar. Bir gün Həcərin sevgi dolu məktublarının birində "deyəsən, qardaşlarımın xidməti işi ilə bağlı İrana köçəcəyik" - deyə intizarlı xəbəri Niyazi üçün ağır dərdə çevrilir. Səhərədək gözünə yuxu getmir və Həcərə məktubunda "Gəl qaçaq!" deyə təklif edir.

Bu qərara gələndə hər şeyi göz önünə almışdılar. Bilirdilər ki, güzəranları ağır olacaq. Niyazi ailələrinin saysız qayğıları haqqında çoxdan danışmışdı Həcərə. Ancaq bunlar qızı qorxutmurdu. Çünki arada dəyişməz sevgi vardı.

Bu evlilik nə az-nə çox düz 51 il davam elədi. Sıxıntını da, çətinlikləri də birgə yaşadılar. Zülfüqar bəyin Bakıdakı ikiotaqlı mənzili darlıq elədiyindən onlar bir müddət kirayə də qaldılar. Pulsuz-parasız günlərdə çox çətinliklər gördülər. Hətta Niyazinin işin çoxluğundan, yorğunluq və qayğılar üzündən vərəmdən əziyyət çəkdiyi günlər də oldu. Həcər də bu çətin günlərdə onunla birgə xəstələndi, onunla birgə sağaldı. Bircə dəfə də şikayətlənmədi. O, Niyaziyə çətin, əzablı günlərin dostu oldu. Təzadlı xasiyyətlərinə dözdü. Bir qədər tündməcaz xasiyyətli bu insanın bütün şıltaqlıqlarını uddu. Hərdən də dilinin acılıqlarını bal kimi daddı. Niyazinin sənət dostları - Q.Qarayevlə, F.Əmirovla sonradan sərinləşən münasibətlərini həmişə tənzimləməyə çalışdı.

Həcər xanım xatırlayırdı: "Üzeyir bəyin övladı olmadığından o, bütün məhəbbətini Niyaziyə həsr etmişdi. Onun istedadına inanaraq sənət yolunu düzgün istiqamətləndirmişdi. Ancaq hər ikisinin ətrafında olan bəzi insanlar onların münasibətlərini gərginləşdirməyə cəhd ediblər. Xoşbəxtlikdən bu, o qədər də uzun çəkməyib. Məsələn, Niyazi "Arşın mal alan"ı işləyərək əsərdə müxtəlif dəyişikliklər etmişdi ki, ekranda gözəl səslənsin. Amma bəzi naxələf adamlar Üzeyir bəyin yanına gedərək ona deyiblər ki, Üzeyir bəy, bu, biabırçılıqdır. O, hətta özündə cəsarət tapıb "Arşın mal alan"ı da təhrif etməkdən çəkinmir. Beləliklə, onların arasına inciklik toxumu səpirdilər. Niyazi bunu çox ağır yaşayırdı. Hərdən də uşaq kimi kövrələrək məndən soruşurdu: "Axı onlar niyə anlamaq istəmirlər ki, mən nə etdiyimi bilirəm?" Niyazi "Arşın mal alan"ın ictimai baxışına getmək istəmirdi. Deyirdi ki, Həcər, əgər musiqi barədə bəd danışsalar, özümü saxlaya bilməyəcəyəm. Onu güclə yola gətirdim.

Film başa çatandan sonra Üzeyir bəy Niyazini bağrına basdı. Sevincindən danışa bilmirdi. Təkcə bu sözləri dedi: "Ay səni, qoçaq oğlan. Çox sağ ol, hər şey yerində idi". Niyaziyə elə bil dünyanı bağışladılar".

Niyazi xoşbəxt sənətkar olub. Onu hər yerdə sevirdilər. O, insanlarla münasibətini çox səmimiliklə qurmağı bacarırdı. Həyat yoluna Həcər xanım kimi vəfalı bir qadın çıxmışdı. O, taleyin bu qismətindən razıydı. Ömrünün son illərində ürəyi maestronu yaman incidirdi. Vəfalı Həcər xanım həmin çətin dəqiqələrdə həmişə yanında olurdu. Ağrıyan ürəyinə dərman idi bu qadın. Ancaq son anda istəməsə də, əcəllə barışmalı oldu. Qaça bilmədilər taleyin bu qismətindən. Görəcəyi işləri yarımçıq qaldı Maestronun. Əcəl bir az aman versəydi, kim bilir Vətənimizi onun sərhədlərindən daha nə qədər kənarda tanıdacaqdı...

Təranə Məhərrəmova

Kaspi. -2010. - 22-24 may. – S.8.